Pojęcie zdrowia

Najpopularniejsza współcześnie definicja zdrowia została sformułowana w deklaracji

Światowej Organizacji Zdrowia. W dokumencie WHO (1986) zdefiniowano zdrowie jako

całkowity, fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, będący wynikiem interakcji

jednostki i środowiska. Deklaracja ta podkreśla znaczenie stwarzania środowiska sprzyjającego

zdrowiu, takiego w którym czynniki fizyczne, społeczne i ekonomiczne umożliwiają pełną

realizację potencjału zdrowotnego jednostki.

Dwie rywalizujące ze sobą koncepcje zdrowia w psychologii zdrowia i socjologii medycyny to

paradygmat socjomedyczny i socjoekologiczny (por. Sęk, 2005; Puchalski, 1997).

Pierwsza koncepcja została najszerzej opisana przez Parsonsa, który zdefiniował zdrowie jako stan optymalnej zdolności człowieka do efektywnego wypełniania cenionych przez niego ról i zadań.

Natomiast choroba to niedostateczna zdolność jednostki do efektywnego pełnienia ról społecznych i wykonywania zadań. Koncepcja ta jest często krytykowana za utożsamianie zdrowia z brakiem choroby, co prowadzi do opierania się na medycznych wskaźnikach choroby jako podstawy do wnioskowania o zdrowiu.

Współcześnie w psychologii i socjologii medycyny preferowana jest koncepcja socjoekologiczna. Odwołuje się ona do pojęć dynamicznej równowagi i potencjału zdrowotnego.

Warunkiem równowagi jest prawidłowa relacja pomiędzy poszczególnymi sferami funkcjonowania człowieka, na przykład, zakłócenia w sferze społecznej mogą przenosić się do sfery fizjologicznej, jak i odwrotnie, zaburzenia somatyczne wpływają na funkcjonowanie społeczne. Potencjał zdrowotny jednostki i środowiska, a więc zasoby energii, odporność na stres psychiczny, wsparcie społeczne, zasoby przyrody, ‚prozdrowotne“ systemy wartości kulturowych to warunek zachowania równowagi. Zdrowie to stan prawidłowy systemu zależny od możliwości

przeciwstawiania się zakłóceniom w poszczególnych podsystemach.

Ważnym założeniem tego modelu, jest subiektywizm pojęcia zdrowia œ każdy człowiek kształtuje własne pojęcie zdrowia, przypisuje mu inną wartość w osobistym systemie wartości i, w konsekwencji, inaczej realizuje deklarowaną wartość ‚zdrowie“ na poziomie behawioralnym

(Bogusz, 2004).

Model socjoekologiczny jest zgodny z koncepcjami holistycznymi zdrowia, uznającymi wzajemne oddziaływanie psychiki i zdrowia fizycznego, rozwijanymi od starożytności, i leżącymi u podłoża podejścia psychosomatycznego do zdrowia w medycynie i psychologii (por. Sęk, 2005,

Wrześniewski, 2000).

Hipokrates z Kos

lub Hippokrates z Kos (gr. Ἱπποκράτης; ur. 460 na wyspie Kos, zm. 377 p.n.e. w Larysie w Tesalii) - lekarz grecki, jeden z najwybitniejszych prekursorów współczesnej medycyny, obdarzony przydomkiem "ojca medycyny".

Okres nauki

Zawodu nauczył się u swego ojca, a wiedzę pogłębiał podróżując m.in. po Egipcie i Azji Mniejszej, zwiedzając Tesalię i Ateny.

Pisma i rozprawy naukowe

Metoda Hipokratesa opierała się na metodach racjonalnych. Na podstawie obserwacji i doświadczeń wyciągał wnioski prowadzące do ustalenia diagnozy. Jego szkoła nacechowana była troską o zdrowie chorego (łac. salus aegroti suprema lex - zdrowie chorego najwyższym prawem). Leczenie miało polegać na wspomaganiu naturalnych procesów zdrowienia, a naczelną zasadą było nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere - po pierwsze nie szkodzić). Stworzył pierwsze opisy dotyczące zimna, ciepła słonecznego, światła i ćwiczeń fizycznych jako zabiegów leczniczych. Zajmował się zniekształceniami kręgosłupa (stworzył urządzenie do redukcji skoliozy). Opisał także sposób amputacji kończyn, budowę protez oraz obuwia korygującego wady stóp. Stosował balneoterapię w leczeniu chorych. Był zwolennikiem lecznictwa opartego na zasadach racjonalnych, wnikliwej obserwacji chorego, wyciągania wniosków pozwalających na zdiagnozowanie choroby i sposobów leczenia.

Temperamenty

Wyróżnił w organizmie cztery podstawowe soki (płyny, "humory"):

* krew,

* żółć,

* śluz,

* czarna żółć.

Zaburzenie równowagi między nimi miało być przyczyną choroby (patologia humoralna). Przewaga jednego z tych elementów miała również być przyczyną określonego typu temperamentu:

* sangwiniczny - przewaga krwi,

* choleryczny - żółci,

* flegmatyczny - śluzu,

* melancholiczny - czarnej żółci.

Naukę o temperamentach kontynuował Galen.

Rozwój medycyny

Wprowadził dietę i higienę jako środki profilaktyczne, zapobiegające chorobom. Zwalczał również takie przesądy jak ten, że epilepsję wywołuje opętanie przez demona. Wiele terminów wprowadzonych przez niego jest używane do dziś np. rak, inne natomiast noszą jego imię np. Twarz hipokratejska (cholera). Uważał, że środowisko i klimat wpływa na stan zdrowia i kondycję człowieka. Swe przemyślenia zawarł w pracy Peri aeron, hydaton, topon, które zostały przetłumaczone przez Henryka Łuczkiewicza na język polski O powietrzu, wodach i okolicach. Do dziś za Hipokratesem wyróżnia się pięć cech zapalenia: dolor - ból, calor - ocieplenie, rubor - zaczerwienienie, tumor - obrzmienie, functio laesa - upośledzenie funkcji.

Twarz Hipokratesa

Hipokrates uważał też, że na podstawie wyglądu człowieka można ustalić jego stan zdrowia. Sama twarz może wiele o tym powiedzieć. Do historii medycyny przeszło też tzw. oblicze Hipokratesa (łac. facies Hippocratica), które jest oznaką zbliżającej się śmierci. Twarz Hipokratesa odznacza się: zaostrzonymi rysami, wydłużonym nosem, wpadniętymi oczami, zapadniętymi policzkami, ziemistą cerą, spieczonymi ustami. Najczęstszą przyczyną śmierci u tych osób jest zapalenie otrzewnej lub cholera.

W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie był Hipokrates, późniejszy „ojciec medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie – zdrowie, oraz złe – choroba zależy od równowagi między tym, co nas otacza a nami. Zewnętrzna równowaga między człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej [1]. Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa, jako kategorii „dobrego i złego samopoczucia” dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawężał pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia.

Obiektywność pojawia się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi między człowiekiem a otoczeniem. W relacjach człowiek – otoczenie, jest możliwość obserwowania zdrowia jakby z zewnątrz – jego oznak, cech i efektów możliwych i poddawanych ocenie innych ludzi. To właśnie człowiek jest kryterium obiektywności w ocenie i formułowaniu potencjału zdrowia innego człowieka. Bowiem właśnie przed innym człowiekiem manifestowane są zachowania wskazujące na posiadanie zdrowia lub jego brak.

Poglądy Hipokratesa na zdrowie i chorobę w niemal niezmiennej postaci były głoszone do pojawienia się nowej filozofii kartezjańskiej, czyli mechanistycznego widzenia świata i człowieka [9]. Zgodnie z teorią kartezjańską, organizm człowieka był porównywany do wielkiej maszyny działającej z ogromną doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania człowieka, jego struktury i funkcji, ale to spowodowało, że reakcja na człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego zdrowia, jako uszkodzonej maszyny biologicznej, bez widzenia go jako całości [6].

Widzenie człowieka i świata oparte na paradygmacie kartezjańskim doprowadziło do szybkiego rozwoju nauk ścisłych, a medycynie do ogromnego postępu technicznego, który pozwolił na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka jego funkcji. Powstały jednocześnie naukowe podstawy medycyny i biomedycznego pojęcia zdrowia [1]. Zaczęto dopatrywać się, iż wpływ na zdrowie mają również – obok czynników biologicznych – czynniki społeczne.

Aby pojąć istotę zdrowia konieczna jest znajomość terminów biologicznych mających zastosowanie w antropologii i ekologii człowieka, tj. norma reakcji, norma adaptacyjna, adaptacja, adaptabilność, adiustacja, kondycja, wigor życiowy.

Światowa Organizacja Zdrowia od lat 70-tych całkowicie zmieniła swój model (paradygmat) rozumienia troski o zdrowie człowieka i funkcjonowania medycyny.

Od modelu socjomedycznego, który podkreślał podejście czysto medyczne i inżynieryjne, w którym znawcą wszystkiego w tym obszarze był lekarz (inżynier od spraw organizmu i zdrowia), przeszła do modelu socjo-ekologicznego, w którym liczy się współpraca z pacjentem w trosce o jego zdrowie, a lekarz (i personel medyczny) nie jest już tylko inżynierem leczącym maszynę ludzkiego organizmu, ale jest jednocześnie w jakimś stopniu psychologiem, rozumiejącym, że ma do czynienia z żywym i konkretnym człowiekiem i jego osobowością.

Zatem współczesny model medyczny (przyjęty przez WHO), znacznie bardziej traktuje człowieka podmiotowo (jako osobowość, rozumiejąc jego cierpienie) a nie przedmiotowo, jakbyśmy mieli do czynienia z bezduszną uszkodzoną maszyną.

!!!!!!!!!!

Zdrowie było pojęciem, które nurtowało człowieka od początków jego świadomej działalności. W ka dej kulturze istnieli szamani, czarodzieje, zielarze, którzy zajmowali się ratowaniem zdrowia i w ró ny często magiczny sposób starali się chronić człowieka przed niebezpieczeństwami mogącymi zagrozić jego zdrowiu. W

cywilizacji europejskiej pierwsze „naukowe” dywagacje nad zdrowiem prowadził „ojciec medycyny europejskiej” grecki lekarz Hipokrates w VIII w p.n.e. W jego rozumieniu zdrowie to dobre samopoczucie człowieka, którego przeciwieństwem są dolegliwości, czyli choroba. Zdrowie człowieka miało zale eć od równowagi pomiędzy nim samym a otaczającym go światem. Równowaga zewnętrzna, świat – człowiek, pozwala na osiągnięcie równowagi wewnętrznej, będącej gwarancją

dobrego samopoczucia.

Koncepcja Hipokratesa z wieloma uzupełnieniami przetrwała a 2500 lat do XVIII w., kiedy to została zastąpiona mechanistyczną teorią widzenia człowieka i świata.

Pod wpływem filozofii Kartezjusza, człowiek został potraktowany jako maszyna, działająca z ogromną precyzją i doskonałością. W związku z tym dą ono do poznania człowieka, jego struktury i funkcji, zawężając dążenia w kierunku „naprawienia” jego zdrowia, bez widzenia jego całości. Pozytywną cechą takiego traktowania człowieka był bardzo szybki rozwój nauk medycznych, a zwłaszcza metod analitycznych w badaniu organizmu człowieka. Powstały naukowe podstawy medycyny, co doprowadziło tak e do powstania biomedycznego pojęcia zdrowia.

3

Bazując w dalszym ciągu na neopozytywistycznej medycynie, człowiek jako obszar oddziaływań medycznych został ograniczony do wymiaru ciała. W myśl tej koncepcji człowiek jest zespołem elementów powiązanych różnymi relacjami. Dokładne poznanie tych elementów daje dopiero wiedzę o człowieku.

4

Zdrowie traktowano, więc jako kategorię uniwersalną i indywidualną dla każdej posługującej się nią osoby, niezależnie od wpływu otoczenia. Definiowano go jako „brak choroby”, która powodowała zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Przedmiotem uwagi medycznej stała się, więc choroba, łatwiejsza do zdefiniowania i sklasyfikowania. Podejmowane w związku z takim podejściem działania koncentrowały się na bezwzględnej walce z chorobą, w której głównodowodzącym był lekarz. Lekarz uzbrojony w wiedzę medyczną decydował o leczeniu, określał w swoim ujęciu realne dobro pacjenta i o nim decydował. Pacjent został uprzedmiotowiony, pozbawiony możliwości działania, stał się obiektem inżynieryjnych zabiegów „medycznego profesjonalizmu”.

5

W latach pięćdziesiątych XX w. biomedyczne koncepcje zdrowia zostały

wzbogacone o społeczne punkty widzenia. Odtąd podkreślano, że wpływ na zdrowie człowieka mają nie tylko czynniki biologiczne, ale także czynniki społeczne. Zaczęto podkreślać, że zdrowie jest nie tylko domeną medycyny, ale także wielu innych nauk. Doprowadziło to w efekcie do powstania socjomedycznej koncepcji zdrowia. Nauki społeczne wzbogaciły medycynę o kilka aspektów, takich jak:

- metodologiczny warsztat badań społecznych, pozwalający na uchwycenie w skali społeczeństwa i mniejszych grup problemu rozprzestrzeniania się chorób;

- umożliwiły przekształcenie dotychczasowych zachowań jednostek w za-

chowania pożądane i nadały im charakter systemu ogólnych wartości;

- zwróciły uwagę na możliwość wyjaśniania i przewidywania zachowań i rozszerzyły obszar zainteresowań badawczych na wszelkie zachowania otaczające chorobę.

Socjologowie i psychologowie społeczni zwrócili uwagę na konieczność zainteresowania się człowiekiem, jako biorcą świadczeń medycznych z uwzględnieniem jego osobowości i możliwości intelektualnych. Zaczęto także badać odmienność zachowań związanych ze zdrowiem pośród różnych grup etnicznych i kulturowych. Co jest bardzo istotne, socjologowie zaczęli traktować zjawiska zdrowia i choroby w kategoriach społecznych. Zaczęto koncentrować się na wszelkich zachowaniach, jakie pociągają za sobą zdrowie i choroba oraz jaki mają wpływ na pełnienie ról społecznych jednostki. Generalnie rzecz ujmując, można wyróżnić pewne kategorie zachowań charakterystycznych dla socjomedycznej koncepcji zdrowia, do których zaliczamy:

- zachowania mające na celu podtrzymanie zdrowia (odżywianie, spędzanie czasu wolnego, badania okresowe, nawyki higieniczne);

- proces przyjmowania roli chorego (określenie się jako osoba chora, sposób szukania pomocy, możliwość wyboru pomocy);

- pełnienie roli chorego (sposób opisywania objawów, częstość przyjmowania roli chorego, dobre lub złe przystosowanie się do roli chorego, zmiana źródeł pomocy medycznej, decyzja rezygnacji z leczenia).

6

Ważnym wydarzeniem było zaangażowanie się do spraw medycyny, obok nauk społecznych, także ekologii. Socjoekologowie nawiązali do greckiej tradycji medycznej Hipokratesa i Platona, zgodnie, z którymi wszechświat jest układem wzajemnych powiązań, układających się hierarchicznie pod względem swej złożoności, pomiędzy którymi panuje odwieczna harmonia i równowaga. W takiej rzeczywistości żyje także człowiek, którego nie traktuje się ju tak jak chciał tego Kartezjusz, czyli dualizmu psyche i soma, ale jako całość aczkolwiek składającą się z

wymiarów fizycznych, psychicznych, społecznych i kulturowych. Jest on traktowany jako dynamiczny element szerszych struktur, np. grupy społecznej, systemów kulturowych, otoczenia technicznego, świata przyrody.

7

W takim ujęciu zdrowie wyraża się dwoma istotnymi elementami: dynamiczną równowagą i potencjałem zdrowotnym.

8

Pierwszy z tych elementów określa prawidłowe relacje pomiędzy po-

szczególnymi sferami funkcjonowania człowieka (fizyczną, psychiczną i społeczną). Równowaga pomiędzy tymi sferami warunkuje zachowanie drugiego ztych elementów, czyli potencjału zdrowotnego. Wielkość tego potencjału określa granice dopuszczalnych odstępstw od stanu równowagi. Potencjałem tym może być np. nagromadzona energia fizjologiczna, odporność na stres psychiczny, społeczne wsparcie udzielane przez odpowiednie grupy, zasoby materialne przyrody

oraz prozdrowotne i proekologiczne systemy wartości kulturowych. Zdrowie traktowane jest jako stan prawidłowy ekosystemu, będący dynamiczną równowagą jego podsystemów, uwarunkowane potencjałem możliwości przeciwstawienia się wszelkim zakłóceniom tej równowagi.

Reasumując można stwierdzić, że socjoekologiczna koncepcja zdrowia, traktuje zdrowie jako fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub kalectwa. Definicja ta jest uznana przez Światową Organizację Zdrowia. Wersja ta ma charakter otwarty tzn., że choroba nie jest pojęciem statycznym, ustalonym raz na zawsze, ale zawsze odzwierciedla faktyczny stan wiedzy medycznej, odzwierciedlającej patologiczne stany w organizmie ludzkim.

9

Zainteresowanie chorobą generalnie ustępuje zainteresowaniu zdrowiem. Definicja ta ubogaca wartość życia, bowiem zdrowie umożliwia życie aktywne, twórcze, dające satysfakcję człowiekowi. Analiza tej definicji nie nastręcza większych trudności. Dobrostan fizyczny rozumieć tu należy jako dobrą funkcjonalną sprawność fizyczną. Natomiast dobrostan psychiczny oznacza z jednej strony zdolności przystosowawcze, a z drugiej zdolność do kierowania swoim życiem według społecznie wartościowych zasad moralnych. Dobrostan społeczny uzależniony jest od rozwoju psycho-moralnego człowieka i przejawiać się może zadawalającą umiejętnością życia w rodzinie, społeczności lokalnej i w większych społecznościach.

10

W ostatnim czasie pojawiła się także, neotyczna koncepcja zdrowia, ks. K. Popielskiego, poszerzająca znacznie zakres definiowania zdrowia i choroby. Dąży ona do wielopłaszczyznowego spojrzenia na człowieka. Choroba definiowana jest tu jako „(…) zagrożenia zdrowia i jego potencjalności, ale stanowi ona nierozerwalny element całości pojmowania człowieka. Sam człowiek traktowany jest jako podmiot, który nie tylko jest leczony, ale sam kieruje tym leczeniem”.

11

Socjoekologiczna i neotyczna koncepcja zdrowia koncentrują się na życiu codziennym całej populacji, a nie jedynie na zagrożeniach wywołanych chorobą. Zdrowie rozpatrywane jest tutaj w kontekście życia codziennego.

12

Tak szerokie potraktowanie zdrowia wprowadziło całkiem nową kategorię, jaką stała się promocja zdrowia, rozumiana jako proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad ich zdrowiem oraz jego polepszenie i zwiększenie.

W biomedycznym modelu, pojęcie choroby jest definiowane w kategoriach anatomii, fizjologii, biochemii, mikrobiologii, natomiast zdrowie jako zagadnienie teoretyczne nie jest brane pod uwagę. Zdrowie rozumiane jest w kategoriach negatywnych jako brak choroby, czyli brak zakłóceń w przebiegu procesów biologicznych w organizmie człowieka. Choroba jest zaburzeniem funkcjonowania układu, narządu, tkanki, czy komórki, a działania lecznicze są skierowane na chore części organizmu człowieka (Capra, 1987).

Model socjomedyczny przedstawia chorobę nadal jako dewiację biologiczną, wymagającą lekarskiej interwencji, ale także jako dewiację społeczną, gdzie konkretne działania analizuje się w kontekście norm i wartości, stosunków społecznych i zachowań człowieka uwikłanych w problemy zdrowia i choroby (Clark, 1978).

W definicjach zdrowia i choroby w ujęciu psychologicznym podkreślony został aspekt relacji, jakie zachodzą między psychiką, a funkcjami organizmu człowieka. Zdrowie i choroba są stanami organizmu zdeterminowanymi przez czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne, których oddziaływanie może przebiegać z różnorodnym i zmieniającym się natężeniem, w każdym indywidualnym przypadku.

Podkreśla się „salutogenność” psychologicznych koncepcji zdrowia, ponieważ wykraczają poza problemy etiologii, przebiegu, leczenia i rehabilitacji chorób i skupiają uwagę na zdrowiu definiowanym pozytywnie oraz czynnikach i działaniach sprzyjających jego zachowaniu, umacnianiu i rozwojowi. Warto podkreślić, że zdrowie jest tutaj przeważnie definiowane jako dynamiczny proces, który analizuje

się w przebiegu czasowym, rejestrując zmiany pojawiające się w odpowiedzi na wyzwania środowiska wewnętrznego i/lub zewnętrznego. Ponadto człowiek jest traktowany tutaj podmiotowo, posiada prawo decydowania o swoim zdrowiu i brania za nie odpowiedzialności. Zdrowie, zdeterminowane wielością i złożonością czynników, jest pewnym zasobem, zdolnością do sprostania wymaganiom życia,

osiąganiu celów i utrzymywaniu równowagi. Choroba natomiast pojawia się w sytuacji braku lub wyczerpania się energii, zasobów, czy umiejętności, aby sprostać wymaganiom i obciążeniom oraz, aby zachować poczucie równowagi i harmonii (Heszen - Niejodek, Broome, 1991; Heszen-Niejodek, 1995; Sęk, Ścigała, Beisert, Bleja, 1995; Antonovsky 1995).

W modelu socjoekologicznym zdrowie jest zdolnością człowieka

do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości prowadzenia produktywnego i sensownego życia w sferze społecznej, jak i osobistej. Zdrowie i choroba są tu holistycznie ujmowane w oparciu o systemową teorię organizmów żywych, zgodnie z którą wszechświat jest dynamicznym układem wzajemnie powiązanych i oddziałujących na siebie elementów, układających się w hierarchiczne pod względem złożoności struktury, stanowiące ekosystem. Zdrowie

jest definiowane jako prawidłowy stan ekosystemu, w którym istnieje dynamiczna równowaga jego podsystemów, natomiast choroba jest brakiem równowagi, dysharmonią, czy brakiem integracji między poszczególnymi elementami systemu na różnych poziomach jego organizacji. Zdrowie obejmuje wszystkie aspekty życia człowieka w wymiarze jednostkowym, społecznym i ekologicznym.

Narodowy Program Zdrowia, którego realizacja miała obejmować lata 1996-2005 przyjmuje definicje zdrowia według Światowej Organizacji Zdrowia, jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak choroby lub niepełnosprawności. Ponadto według strategii „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000” przyjęto rozumienie zdrowia jako:

- wartości, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,

- zasobu czy bogactwa dla całego społeczeństwa, gwarantującego jego rozwój społeczny i ekonomiczny, tworzenie dóbr materialnych i kulturowych,

- środek (warunek) do osiągania lepszej jakości życia, czyli sprawnego

funkcjonowania do późnej starości, większej wydajności w pracy i lepszych dzięki temu zarobków oraz ogólnie rozumianej satysfakcji z życia.

Tak rozumiane zdrowie jest stanem dynamicznym, zmieniającym się w ciągu życia jednostki. Dlatego najczęściej podejmowane działania to: profilaktyka (zapobieganie chorobom), promocja zdrowia (doskonalenie, pomnażanie zdrowia i zwiększanie jego potencjału) oraz leczenie i rehabilitacja (Narodowy Program Zdrowia (NPZ) – 1996 - 2005). Ten sposób określania zdrowia jest podstawą tworzenia programów edukacji prozdrowotnej w polskiej szkole i podejmowania działań na rzecz polepszania i doskonalenia stanu zdrowia całego społeczeństwa.