Elementy pragmalingwistyki. Język w działaniu. Teoria aktów mowy (J. Austin, J. Searle). Teoria implikatur H. P. Grice’a. Teoria relewancji D. Sperbera i D. Wilson. Reguły uprzejmości w języku (R. Lakoff, G. Leech). Presupozycja pragmatyczna.

Pragmalingwistyka

• Językowe działanie jako działanie społeczne; w określonym kontekście

• Skuteczne działanie człowieka poprzez użycie środków językowych

• gr. pragma – czyn, działanie,

• Ch. Morris – pragmatyka jako dział semiotyki

• J. Austin How to do Things with Words?

Teoria aktów mowy J. L. Austina

• Akty mowy – wypowiedzi mające czynnościowy, sprawczy charakter; najmniejsze jednostki w porozumiewaniu się;

• Austin rozróżnił:

• konstatacje (orzekanie o czymś) – można je oceniać jako prawdziwe lub fałszywe;

• performatywy (nie podlegają ocenie prawdziwościowej) – stwarzanie pewnych stanów rzeczy za pomocą słów (nadawanie imienia, zawarcie małżeństwa, wydawanie wyroku…) – można je oceniać jako szczere lub nieszczere;

• Przyjdę jutro – Obiecuję, że przyjdę jutro

Teoria aktów mowy J. L. Austina

• II wersja teorii Austina:

• lokucja (semantyczna zawartość zdania – to, że mówię)

• illokucja (realizacja intencji nadawcy – w jakim celu mówię?)

• perlokucja (skutek – zamierzony lub realny – wywołany u odbiorcy – jaki efekt osiągam mówiąc?)

Ta sama wypowiedź – różne illokucje (intencje)

• Porozmawiamy jutro : obietnica, groźba, ostrzeżenie, przyrzeczenie, sygnał zakończenia rozmowy…

• Bardzo dziś gorąco:

• a) illokucja – konstatacja

• b) perlokucja – podtrzymanie konwersacji

a) illokucja – prośba o otwarcie okna

b) perlokucja – otwarcie okna

Ta sama intencja – różne realizacje

• Proszę, zamknij okno.

• Zimno tu!

• Czy nikt nie widzi, że okno jest otwarte?

• Moje korzonki…

• Syberia!

Tezy J. L. Austina

• Illokucja a zamierzony efekt perlokucyjny:

• Nigdy nie spotkałem w życiu takiego idioty!

• Rozmawiałem już z mądrzejszymi niż ty…

• Chyba się nie zrozumieliśmy.

• Myślę trochę inaczej na ten temat.

Tezy J. Austina

• Zaburzenia aktu komunikacji:

• - niewypał (któryś z warunków aktu mowy nie został spełniony)

• - nadużycie (nie został spełniony warunek szczerości)

Tezy J. Searle’a

• Asertywy (zdania twierdzące wyrażające pewien sąd o świecie)

• Dyrektywy (prośby, rozkazy, żądania, pozwolenie, rady)

• Komisywy (obietnice, zobowiązania, ślubowania, wyrażanie zgody)

• Ekspresywy (podziękowania, przeprosiny, gratulacje, życzenia, kondolencje)

• Deklaratywy (stwarzanie pewnych stanów w rzeczywistości społecznej – mianowanie, odwołanie, ogłoszenie);

• Droczenie się z kimś, schlebianie komuś? Zwracanie na siebie uwagi?

Tezy J. Searle’a

• Akt mowy bezpośredni - intencja jawna, odczytywana jednoznacznie, niezależnie od sytuacji;

• Akt mowy pośredni – intencja nie wyrażona wprost

Czy masz zegarek?

Ale jesteś dowcipna!

Odczytywanie sensów niewypowiedzianych wprost - maksymy konwersacyjne H. P. Grice’a

• Podstawowe założenie: ludzie porozumiewają się racjonalnie (konwersacja jako akt współpracy zmierzający w określonym kierunku);

• Dlaczego mówimy nie wprost?

• Aluzje, ironia, metafory…

• Informacje sugerowane, implikowane

• Jan próbuje zrobić prawo jazdy – implikatury konwencjonalne;

Maksymy konwersacyjne H. P. Grice’a

• Maksyma ogólna:

• Uczyń swój wkład w konwersację takim, jaki zakłada cel lub kierunek rozmowy

• 4 maksymy (wraz z podmaksymami):

• 1. maksyma ilości (Mów tyle, ile trzeba. Nie mów więcej)

• 2. maksyma jakości (Mów prawdę, mów to, czego jesteś pewny – nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszywe; nie mów tego, dla czego nie masz uzasadnienia)

• 3. maksyma odniesienia (relewancji) (Mów na temat)

• 4. maksyma sposobu (Mów zrozumiale – unikaj niejasności, unikaj wieloznaczności, unikaj niepotrzebnej rozwlekłości, mów w sposób uporządkowany)

Maksymy konwersacyjne H. P. Grice’a

• Teoria implikatur – jak odczytywać intencję niewyrażoną wprost, jak czytać ukryte akty mowy?

• (mniej lub bardziej) jawne, ale świadome łamanie maksym Grice’a:

A: Jan wyjechał z kraju

B: Wyjechał to wyjechał

Złamana maksyma ilości

Implikatura: to nas nie dotyczy

Maksymy konwersacyjne
H. P. Grice’a

• A: Bagdad jest w Turcji

• B: A Londyn w Armenii

Złamana maksyma jakości

Implikatura: A jest ignorantem

• A: Kowalski jest kompletnym durniem

• B: Jak na październik mamy piękną pogodę

Złamana maksyma odniesienia

Implikatura: wypowiedź A jest niestosowna; B nie chce mówić źle o Kowalskim

Maksymy konwersacyjne H. P. Grice’a

• A: Jak się udał recital pani X?

• B: Pani X wydawała ciągi dźwięków odpowiadające zapisowi partytury

Złamana maksyma sposobu

Implikatura: recital X był nieudany

Opinia profesora o swoim byłym studencie:

Drogi profesorze, odpowiadając na Pańskie pytanie, stwierdzam, że pan X ma piękne kaligraficzne pismo, a jego obecność na zajęciach była regularna.

Złamana maksyma?

Implikatura?

Ironia

• Ogólne znaczenie: jak na ironię, ironia losu

• Lingwistyczne znaczenie: sposób komunikowania pewnych treści; sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym przez odbiorcę;

• Ironia ma charakter polemiczny – jest sposobem zaznaczenia dystansu, niezgody; kpina, ekspresja bólu i goryczy

• Sygnały ironii: intonacja, mimika, okoliczności towarzyszące wypowiedzi, inne części tekstu, którego wypowiedź jest składnikiem; znajomość świata

Ładna pogoda…; Okazał się prawdziwym przyjacielem…;

A dziś w dwadzieścia wieków po królu Herodzie

Piłat umyłby już ręce w święconej wodzie

Teoria relewancji D. Sperbera i D. Wilson

• Relewancja – istotność

• N. chce przekazać O. pewną informację na określony temat – powiększyć wiedzę O. w tym zakresie

• N. wysyła istotny bodziec – niezbędny dla wypracowania poszukiwanej informacji

• O.: dociera do informacji poprzez odczytanie przekazu wprost i dzięki wnioskom płynącym z sygnału przekazującego naddana informację (mimika, ton głosu…)

Reguły uprzejmości (grzeczności) w języku

• Propozycja Robin Lakoff

• Propozycja Geoffreya Leecha

• Propozycja Penelopy Brown i Stephena Levinsona

Propozycja Robin Lakoff

• Formalność: nie narzucaj swojej woli (pozostań z boku) – reguła obowiązująca w formalnych kontaktach

• Zastanowienie: pozwalaj adresatowi dokonywać wyboru – strategia konwersacji („nie przypieraj do muru”)

• Równość (przyjacielskość): działaj tak, jakbyście byli równi. Czyń tak , aby adresat czuł się dobrze

Propozycja Geoffreya Leecha

• Grzeczność przyczynia się do powstania „przyjaznych stosunków” (comity), dzięki czemu konwersacja toczy się we względnej harmonii

• The politeness principles:

• Maksyma taktu: (w dyrektywach i obietnicach)

• Pokaż, że koszt dla innych jest niewielki

• Pokaż, że korzyść dla innych jest duża

2. Maksyma szczodrości: (w dyrektywach i obietnicach)

• Pokaż, że Twoja korzyść jest niewielka

• Pokaż, że koszt dla ciebie jest duży

Propozycja Geoffreya Leecha

• 3. Maksyma aprobaty (w ekspresywach i deklaratywach)

- Jak najmniej krytykuj innych

• Podkreślaj swoją aprobatę dla innych

4. Maksyma skromności (w ekspresywach i deklaratywach)

• Unikaj chwalenia samego siebie

• Podkreślaj swój krytyczny stosunek do siebie

Propozycja Geoffreya Leecha

• 5. Maksyma jednomyślności (w deklaratywach)

• Pokaż, jak niewielka różnica zdań Was dzieli

• Pokaż, jak wielka jest wspólnota poglądów.

6. Maksyma sympatii (w deklaratywach)

• Unikaj pokazywania, że między Tobą a innymi panuje antypatia.

• Pokaż, że między Tobą a innymi panuje sympatia

Propozycja Geoffreya Leecha

• Aspekt negatywny ważniejszy niż pozytywny (pierwsza podmaksyma jest ważniejsza niż druga)

• Pierwsza maksyma jest ważniejsza niż druga (w danej grupie)

• Maksymy taktu i szczodrości: jeżeli to dla ciebie nie kłopot…, gdyby ci było po drodze…, czy nie mógłbyś przy okazji…, żaden kłopot…, robię to tylko dla ciebie…; wdzięczność?

• Maksyma aprobaty a wyrażanie krytyki?

• Przyjmowanie komplementów a maksyma jednomyślności?

• Maksyma jednomyślności w polskiej dyskusji?

Reguły konwersacji Grice’a
a reguły uprzejmości

• Maksymy Grice’a – maksymy jasności

• Maksymy Leecha – maksymy grzeczności

W pewnych przypadkach rezygnujemy z jednych kosztem drugich; balans pomiędzy nimi?

Propozycja Geoffreya Leecha

• Zasady grzeczności nie mają charakteru uniwersalnego, ale są charakterystyczne dla kultury anglosaskiej

Koncepcja negatywnej i pozytywnej godności P. Brown i S. Levinsona

• Face – twarz (lose face, wyjść z twarzą)

• Face – publiczny wizerunek osoby; godność

• Aspekt pozytywny: pragnienie zachowania własnego dobrego wizerunku i dobrej oceny przez innych – akceptacja społeczna

• Aspekt negatywny – dążenie do zachowania swobody i niedopuszczanie, by inni nam narzucali cokolwiek – poszanowanie indywidualności

• Grzeczność – nienaruszanie twarzy drugiego człowieka

Koncepcja negatywnej i pozytywnej godności P. Brown i S. Levinsona

• Strategie grzeczności pozytywnej:

• Zwracanie uwagi na drugą osobę

• Unikanie wyrażania odmiennego zdania

• Zakładanie, że rozmówca się z nami zgadza

• Formułowanie opinii w sposób niekategoryczny

Koncepcja negatywnej i pozytywnej godności P. Brown i S. Levinsona

• Strategie grzeczności negatywnej:

• Mówienie nie wprost

• Proszenie o wybaczenie

• Zmniejszanie stopnia narzucania komuś własnego zachowania

• „rozmywanie” odpowiedzialności

Koncepcja negatywnej i pozytywnej godności P. Brown i S. Levinsona

• Strategia „kawa na ławę”:

• Pomocy! Podaj mi to! Odłóż kurtkę na miejsce! Światła!

• Strategia nie wprost:

• Trochę tu zimno…; może należało być bardziej odpowiedzialnym…; tak, prawdziwy Einstein z niego….

Wolność i niezależność jednostki jako wartość uniwersalna?

Honoryfikatywność

• Językowa (gramatyczna i leksykalna) informacja o towarzysko-społecznej relacji miedzy nadawcą a adresatem wypowiedzi:

• Proszę pana, panie dyrektorze, pani Aniu –

formy niezależne od składni zdania ;

Bycie na ty i bycie na pan – formy składniowo uwikłane;

Model władzy i model solidarności

Korelacja pomiędzy formą zwracania się do danej osoby a formą mówienia o niej

Presupozycje

• Presupozycje pragmatyczne – informacje przekazywane na podstawie znajomości założeń:

• Rozkaz (N jest jest w pozycji nadrzędnej)

• Pytanie (niewiedza N)

• Presupozycje semantyczne – informacje przekazywane przez treści użytych w wypowiedzi wyrażeń

• Dzieci Jana są chore – dzieci Jana nie są chore – presupozycja: Jan ma dzieci

• Zamknij drzwi! Komu Janek pożyczył książkę? – presupozycje ?

• Tylko Jan kocha Marię, Nawet Jan nie kocha Marii – presupozycje?

• Czy pan sędzia przestał brać łapówki? – presupozycje?

• Jan przestał palić – presupozycja?

• Lekarz jest w ciąży – presupozycja?

• Było słychać szczekanie - presupozycja?

• To smutne, że Jan nie przyjechał – presupozycja?