48

/ Snclau, I> Zawadzki. A. Angleilner

Sludia iN>cln)!wgic7»c t XXXIII ISSN OO81-68$X

ED

JAN STRELAU

Faculiy of Psychology, Univerlsity of Warsaw

Silesian Urtiversily, Katowice

Institute of Psychology

BOGDAN ZAWADZKI Faculty of Psychology University of Warsaw

ALOIS ANGLE1TNER Faculiy of Psychology, Univcrsity of Bielefeld

PAVLOVIAN TEMPERAMENT SURVEY (PTS): AN EFFORT OF A

PSYCHOLOGICAL INTERPRETATION OF PAVLOV'S BASIC PROPERTIES

OF THE NERVOUS SYSTEM

The paper presents the theoretical background, the process of construction and psycho-metnc properties of the Pavlovian Temperam'ent Survey (PTS). This inventory has been constructed to measure the Pavlovian dimensions of temperament: strength of excitation, strength of inhibition, and mobility of nervous processes. PTS is a strongly modified ver-sion (with better psychometric properties) of the former Strelau Temperament Inventory. The construction of the Polish version of PTS is a part of a broad cross-cultural study on temperament. As a result of studies conducted in Poland on samples consisting of about four thousand respondents (females and males) of various age, different levels of education and occupation, very satisfactory psychometric indices of the PTS have been reached: with re-spect to reliability (understood as internal consistency and temporal stability) and validity (in terms of relations to other biologically detcrmined temperament/personality traits and measurable by peer-ratings).

f BOGDAN ZAWADZKI

^; JAN ^TRELAU

\

, Wydział'Psychologii Uniwersytet Warszawski

PODSTAWY TEORETYCZNE, KONSTRUKCJA

I WŁASNOŚCI PSYCHOMETRYCZNE INWENTARZA:

„FORMALNA CHARAKTERYSTYKA ZACHOWANIA —

KWESTIONARIUSZ TEMPERAMENTU"¹

* Praca prezentuje podstawy teoretyczne, proces konstrukcji t własności psychometry-Ćzne inwentarza Formalna Charakterystyka Zachowania — Kwestionariusz Temperamen-=itii-(ECZ=KT). FCZ-KT^został skonstruowany jako próba operacjonalizacji Regulacyjnej Teorii Temperamentu. W obrębie charakterystyki czasowej zachowania wyodrębniono dwie cechy: żwawość i perseweratywność, w obrębie charakterystyki energetycznej zaś cztery: reaktywność emocjonalną, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczną oraz aktyw­ność. Wykazano, że cechy te spełniają kryteria definicyjne cech temperamentu, tj.: dużą stabilność czasową, odziedziczalność i „obserwowalność"' oraz silne związki z innymi bo-logicznie uwarunkowanymi wymiarami temperamentu/osobowości. Analizy struktury cech oraz badania weryfikujące własności psychometrycznc skal zostały zrealizowane na próbach obejmujących blisko pięć tysięcy respondentów (kobiet i mężczyzn), w szerokim zakresie wieku, wykształcenia i zawodu. Stwierdzono także, że skale przeznaczone do po­miaru wyodrębnionych cech temperamentu wykazują (za wyjątkiem skali wrażliwości sensorycznej) bardzo satysfakcjonującą i stabilną międzypróbkowo charakterystykę psy-chometryczną.

Weryfikacja twierdzeń teorii psychologicznej jest możliwa tylko wte­dy, gdy badacz dysponuje odpowiednimi narzędziami pomiarowymi. Re­gulacyjna teoria temperamentu (w skrócie RTT) — jedna z bardziej zna­czących współcześnie koncepcji temperamentu — nie dysponowała jak dotąd narzędziem pozwalającym na całościowy diagnozę postulowanych przez tę koncepcję cech. Opracowane przez Strelaua kwestionariusze (Kwestionariusz Temperamentu Strelaua — KTS i Zmodyfikowany Kwe­stionariusz Temperamentu Strelaua — KTS-Z, aktualnie znany pod naz­wą PTS) były bowiem przeznaczone do diagnozy cech układu nerwowego

| • Praca ta była finansowana z Grantu Komitetu Badań Naukowych, Nr 11108-91-02. Inwentarz „Formalna Charakterystyka Zachowania — Kwestionariusz Temperamentu stosować można wyłącznie za zgodą autorów. Jego rozpowszechnianie jest zastrzeżone Prawem Autorskim.

50

Bogdan Zawadzki. Jon Strelau

Podstawa te<tn'l\Lzne, konstrukcja i własności . innentatzu

-51

w ujęciu Pawłowa (1952). Nie mierzyły one cech postulowanych przez RTT i tylko niektóre z nich wykazywały częściową zbieżność z tą teorią (zob. Strelau, 1993). Z drugiej strony Kwestionariusz Charakterystyki Czasowej Zachowania (KCCZ; Goryńska, ly82) pozwalał na diagnozę cech charakterystyki czasowej zachowania, n\e badał natomiast cech po­ziomu energetycznego zachowania. Taki stan diagnostyki psychologicznej w RTT miał poważne konsekwencje teoretyczne i stanowił barierę jej roz­woju, toteż konieczne było skonstruowanie nowego kwestionariusza, umożliwiającego pomiar wszystkich ujmowanych przez tę koncepcję cech.

Współcześnie badacze są zgodni, że najbardziej odpowiednią metodą do pomiaru cech temperamentu jest kwestionariusz (Eysenck i Eysenck, 1985; Kohn, 1987; Strelau" 1992a). Stosowanie metod laboratoryjnych, (psychofizycznych i psychofizjologicznych) prowadzi bowiem do wystą­pienia szeregu problemów interpretacyjn^ch^zn^nych pod nazwą zjawiska „parcjalności" (Strelau, 1969). Metody te traktuje się ponadto jako mniej~ adekwatne do pomiaru cech, ponieważ diagnozują zachowania o niskim poziomie ogólności i integracji, zawężając perspektywę czasową i sytu­acyjną oceny (Epstein, 1979; Strelau, 1992a). W stosunku do metod obser­wacyjnych badacze formułują natomiast zastrzeżenie jednostronności ocen (specyficzne warunki obserwacji; Rushton, Brainerd i Pressley, 1983). Spełnienie postulatów zawartych w tych pracach wymagało więc podjęcia próby skonstruowania kwestionariusza do diagnozy temperamentu. Pre­zentacja nowego narzędzia rozpoczęta zostanie od analizy podstaw teore­tycznych, tj. prezentacji RTT.

PODSTAWY TEORETYCZNE INWENTARZA — REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU

Konstrukcja nowego inwentarza opierała się na strukturalnych twier­dzeniach RTT, tj. twierdzeniach o istnieniu cech temperamentu jako ogól­nych wymiarów zachowania, obejmujących określone charakterystyki energetyczne i czasowe zachowania (tezy o wewnętrznej strukturze cech) i twierdzeniach o istnieniu określonych konfiguracji cech (tezy o związ­kach cech). Twierdzenia te zostały szczegółowo przedstawione w pracach Strelaua (1985; 1992b; 1993), a ich omówienie rozpoczęte zostanie od de­finicji temperamentu, która wprowadza podstawowe elementy pojęciowe ujmujące specyfikę cech temperamentu.

pojęcie temperamentu

Pojęcie temperamentu według Strelaua (1993, str. 117) odnosi się do podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametiach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciń­stwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdetermino­wany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych".

Definicja ta wprowadza szereg takich elementów pojęciowych, które są przekładalne na język założeń konstrukcyjnych inwentarza oraz pojęć i operacji psychometrycznych, tzn.:

1. Cechy temperamentu wykazują interindywidualne zróżnicowanie
   (i intraindywidualną międzysytuacyjną stałość) oraz:

2. Cechy temperamentu są stabilne czasowo (i bardziej stałe niz inne
   wymiary osobowości).

Na poziomie psychometrycznym weryfikacja tych twierdzeń wymaga uzyskania odpowiedniej rzetelności pomiaru, zwłaszcza w aspekcie zgod­ności wewnętrznej (ad. 1) oraz stałości czasowej (ad. 2). Ponadto:

3. Cechy temperamentu są biologiczne zdeterminowane, stąd wykazują
   związki z wymiarami temperamentu o zbliżonym podłożu biologicznym
   lub tymi cechami osobowości, które odwołują się do zbliżonych formal­
   nych charakterystyk zachowania; cechy te równocześnie nie wykazują
   związków z tymi właściwościami, które mają odmienne podłoże biologi­
   czne lub odwołują się do treściowej charakterystyki zachowania.

4. Cechy temperamentu są wyznaczane przez mechanizmy fizjologicz­
   ne w dużej mierze uwarunkowane genetycznie, stąd powinny wykazywać
   względnie wysokie współczynniki odziedziczalności (Loehlin, 1992; Stre­
   lau i Plomin, 1992).

5. Cechy temperamentu występują już od wczesnego dzieciństwa, co
   oznacza że są one „obserwowalne" i mogą być oszacowane przez otocze­
   nie społeczne jednostki (Angleitner i Riemann, 1991).

6. Cechy temperamentu wykazują zmienność w ontogenezie, co ozna­
   cza że zmieniają się wraz z wiekiem oraz:

7. Ze względu na różnice w mechanizmach fizjologicznych (neurohor-
   monalnych) cechy temperamentu wykazują zmienność związaną z płcią.

Na poziomie psychometrycznym weryfikacja tych twierdzeń wymaga wykazania odpowiedniej trafności pomiaru. Analizy dokumentujące rze-

52

Bogdan Zawadzki. Jan SlieUui

Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności... mwemtarza. .

53

U-

r

1

telność i trafność pomiaru konstruowanego inwentarza wiązały się zatem z próba, weryfikacji twierdzeń akcentujących specyfikę temperamentu.

Podstawowym Kryterium wyróżniającym określone cechy temperamen- j tu jest w RTT odwoływanie się ich do formalnych, tj. energetycznych

i czasowych charakterystyk zachowania, i

Charakterystyki energetyczne zachowania _s

Przez „energetyczny poziom zachowania" (w skrócie: EPZ) Strelau (1974, s. 11) rozumie „...wszystkie te cechy, które są wyznaczane różnica­mi indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, tj. za nagromadzenie (kumulowanie), jak i rozładowanie (wyzwolenie) zmagazynowanej energii".

Zakłada się, że funkcja mechanizmów fizjologicznych EPZ polega na określaniu wielkości pobudzenia pod wpływem danej stymulacji^tflpj rozbieżności tego pobudzenia od optimum oraz wielkości wzbudzanej mo tywacji do przywrócenia stanu optymalnego i nasileniu działań korygują­cych stan rozbieżności. Ponieważ funkcja ta jest względnie stała, przyjmo­wano, że wyraża się ona w istnieniu dwóch cech odpowiedzialnych za po­ziom energetyczny zachowania — reaktywności (wyznaczającej intensyw­ność pobudzenia i stopnień rozbieżności między powstałym pobudzeniem a optimum) oraz aktywności, będącej efektem długotrwałego nastawienia na behawioralną regulację stymulacji, która przejawia się w trwałej ten­dencji do jej poszukiwania/unikania.

Reaktywność definiowano (Strelau, 1985, s. 276) jako cechę, która „de-j terminuje względnie stałą i charakterystyczną dla danej jednostki inten­sywność (wielkość) reakcji". Analizując pojęcie reaktywności Strelau (1985) odwoływał się do prawa siły (Pawłów, 1952) i pojęcia aktywacji (Duffy, 1962), a mianowicie twierdził, że cecha ta stanowi jeden ogólny wymiar determinujący wielkość pobudzenia (i siłę reakcji) na bodźce. Ponadto sądził, że cecha ta wyznacza progi reakcji, tj. wrażliwość i odpo­rność (wydolność), pozostające ze sobą w stałej odwrotnej relacji. Re­aktywność zatem traktowano jako cechę ogólną, obejmującą dwie charak­terystyki energetyczne zachowania: wrażliwość i odporność (wydolność), pozostające w stałej ujemnej relacji.

Wrażliwość nie była w RTT definiowana. Twierdzono jedynie, że ce­cha ta przejawia się we wrażliwości sensorycznej i emocjonalnej. Wrażli­wość sensoryczną definiowano operacyjnie przez „... minimalną wielkość

bodźca, zdolną wywołać ledwo dostrzegalne wrażenie" (Strelau, 1974, 15). Zgodnie z tą definicją można ją było zatem określić jako właści­wość przejawiającą się w różnicach interindywidualnych w zdolności dete­kcji bodźców o minimalnej wartości stymulacyjnej. Wrażliwość emocjo­nalna była definiowana podobnie jak wrażliwość zmysłowa, tj. Operacyjnie X- przez wielkość bodźca wywołującego określony stan emocjonalny (Strelau, 1974, s. 15). Pojęcie to wydaje się równoznaczne z pobudliwo­ścią emocjonalną, a więc właściwością manifestującą się w łatwości wzbu­dzania emocji w odpowiedzi na bodźce.

W obrębie odporności, definiowanej jako „zdolność organizmu do pra­cy, przejawiającą się w reakcjach na bodźce silne lub długotrwale" (Stie-lau, 1985, s. 276) lub jako „zdolnos'ć do adekwatnego reagowania na bodźce silne, długotrwałe lub często powtarzające się" (Strelau, 1974, s. 15). wyróżniono następujące trzy charakterystyki: odporność emocjo­nalną, na zmęczenie i na dystraktory (zob. Strelau i Zawadzki, 1993; Za-WTT^T

Odporność emocjonalną zdefiniowano jako właściwość przejawiającą się w zdolności.do sprawnego działania, pomimo silnego pobudzenia emo­cjonalnego, odporność na zmęczenie jako właściwość przejawiającą się w zdolności jednostki do długotrwałego (intensywnego) działania (bez lub pomimo zmęczenia), zaś odporność na dystraktory jako właściwość prze­jawiającą się%/ zdolności jednostki do działania pomimo silnej stymulacji (ból, hałas, temperatura).

Zgodnie z definicją reaktywności w RTT przyjmowano, że jest ona ce­chą ogólną, obejmującą pięć wyodrębnionych charakterystyk energetycz­nych — wrażliwość zmysłową, wrażliwość emocjonalną, odporność emo­cjonalną, odporność na zmęczenie i odporność na dystraktory.

Drugą cechą wyróżnianą w ramach EPZ była aktywność. Cechę tę defi­niowano (Strelau, 1985, s. 287) jako cechę „temperamentu, która determi­nuje ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymula­cyjnej". Twierdzono też, że poprzez aktywność jednostka reguluje stymu-lacyjną wartość zachowań i/lub sytuacji, tak by zaspokoić indywidualną potrzebę stymulacji (Eliasz, 1981; Strelau, 1985). Potrzeba utrzymania lub osiągnięcia poziomu optymalnego pobudzenia była traktowana w RTT ja­ko standard regulacji (Eliasz, 1981).

Przyjmując, że aktywność przejawia się w zachowaniach celowych (sprawczych), w RTT wysunięto tezę o istnieniu dwóch funkcjonalnie od­miennych charakterystyk aktywności: aktywności będącej pośrednim

i

54

Bogdan Zawadzki, Jan Sirelau

Podstawy teoretyczne, konstrukcja i ntasnoiu muemara

55

i bezpośrednim źródłem stymulacji. Podstawą ich rozróżnienia była od­
mienność celów, do których zmierzają "dane działania i w konsekwencji
odmienność źródeł stymulacji. Aktywność jako pośrednie źródło stymula­
cji zdefiniowano jako właściwość zachowania przejawiającą się w podej­
mowaniu (lub gotowości podjęcia) przez Jednostkę działań, których celem
jest dostarczenie lub uniknięcie stymulacji pochodzącej z zewnątrz orga- Jj
nizmu (Strelau i Zawadzki, 1993). Aktywność jako bezpośrednie źródło
stymulacji zdefiniowano natomiast jako właściwość zachowania przeja­
wiająca MC w podejmowaniu (lub gotowości podjęcia) przez jednostkę
działań, które same w sobie są źródłem stymulacji (z uwagi na intensyw­
ność czynności, stopień postrzeganego zagrożenia, ryzyko, itp.). Podkre-|
ślano przy tym, że każdy rodzaj ludzkiej aktywności, w każdym okresie i
życia, ma określoną wartość stymulacyjną. Kryterium uznania aktywności
za niską lub wysoką jest jej charakterystyka energetyczna, tj. stymulacyjną
wartość działania. Aktywność zatem, podobnie jak reaktywność, trakto­
wana była w RTT jako cecha ogólna obejmująca dwie charakterystyki
energetyczne zachowania. f j

Twierdzenia RTT będące podstawą do sformułowania opisanych powy­żej twierdzeń strukturalnych (dotyczących wewnętrznej struktury energe-' tycznych cech temperamentu) miały jednak niewystarczające podstawy empiryczne. Krytyka tych twierdzeń odnosiła się przede wszystkim do po­jęcia reaktywności. Zwracano w niej szczególną uwagę na „nadmierną szerokość" tego konstruktu i nieiiwzględnianie jakościowego zróżnicowa­nia stanów aktywacji (Zuckerman, 1987). Również Strelau (1992b, 1993) wielokrotnie wskazywał, że w RTT, będącej pod wpływem pawłowizmu, przy tworzeniu pojęcia reaktywności nie przypisano wystarczającego zna­czenia czynnikowi emocjonalności, co uzasadniały rezultaty osiągnięte w badaniach nad strukturą aktywacji (Eysenck, 1967; Thayer, 1978) i stru­kturą temperamentu (Strelau, 1992a). Na tej podstawie sugerował możli­wość wyodrębnienia w strukturze reaktywności czynnika emocjonalności, obejmującego wrażliwość i odporność emocjonalną, tj. reaktywności emo­cjonalnej (Strelau, 1993). Zwracał też wielokrotnie uwagę na słabość twierdzenia neopawłowistów o ujemnej relacji między wrażliwością sen-soryczną a odpornością (Strelau, 1969, 1985, 1993). Wątpliwości te roz­strzygnęły badania empiryczne z zastosowaniem konstruowanego inwe­ntarza temperamentu (Strelau i Zawadzki, 1993; Zawadzki, 1992). W stru­kturze siedmiu charakterystyk energetycznych zachowania wyodrębniono na podstawie badań przeprowadzonych na próbie konstrukcyjnej i testowej

I

i

(ich opis zob. niżej) aż cztery cechy (a nie tylko reaktyw ność i iktywnośćL
por. Tabela 1). >

I Tabela 1

Struktura energetycznych charakterystyk zachowania: dane / mauerzyczynnikowej po

rotacji siedmiu energetycznymi charakterystyk zachowania mierzonych m dwóch próbach

wahdacyjnycĄ (podano za Strelauem i Zawadzkim, 199J)

Charakterystyka zachowani^1!		Konstrukcyjna			Próba				Testowa
	I	II	III	IV	h2	I		11		f II		IV		h2
VVrazl sens	,04	-01	,10	.99	,99	,07		,09		-,OI		,99		,99
Wrazi emocj	-23	-.87	-23	,10	,88	-22		-.19		,8*		.10		,89
Odp emocj	,38	,79	,21	.11	,83	,42		,22		,75		.13		,80
Odp dystr.	,83	,31	,11	,01	,80	,79		,14		,3S		,03		,78
Odp zmęcz.	,87	,21	.20	,05	,84	,88		,20		,20		.08		,86
Akt. pośr.	,05	,16	,89	,06	,83	,08		,90		,15		,06		,84
Akt. bezpośr.	,28	,23	,78	,08	.74	,25		,84		,19		.07		,80
Wartość własna	1.72	1,61	1,56	1,02	5,91	1,70		1,66		1,60		1,02		5,98

Uwaga. W tabeli opuszczono zera. '

Czynnik pierwszy określono jako wytrzymałość (odporność na dystra-ktory i odpoYność na zmęczenie). Czynnik drugi (a na próbie testowej — trzeci) rozpoznano jako reaktywność emocjonalną (obejmującą odporność emocjonalną i wrażliwość emocjonalną), czynnik trzeci (na próbie testo­wej — drugi) natomiast rozpoznano jako aktywność (obejmującą dwie charakterystyki energetyczne zachowania: aktywność będącą pos'rednim i bezpośrednim źródłem stymulacji). Czynnik czwarty — ortogonalny do pozostałych cech — zidentyfikowano jako wrażliwość sensoryczną.

Wyniki te potwierdziły wątpliwości teoretyczne formułowane pod adre­sem RTT. Zwłaszcza rozbicie się reaktywności na trzy odrębne właściwo­ści zachowania wydaje się mieć bogatą dokumentację empiryczną. Jak stwierdzono powyżej wyodrębnienie w strukturze charakterystyk energe­tycznych zachowania czynnika emocjonalności odpowiada stanowi wie­dzy na temat struktury temperamentu, w której czynnik ten wyodrębniany jest jako jeden z podstawowych (por. Strelau; 1992a). Cechę tę (tj. re­aktywność emocjonalną; RE) zdefiniowano jako „tendencję jednostki do intensywnego reagowania na emotogenne bodźce, wyrażającą się w dużej wrażliwości emocjonalnej i małej odporności emocjonalnej" (za Strelauem

56

Bogdan Zawadzki, Jan Sncltiu

Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności, m ncntarza

57

EE

i Zawadzkim. 1993, str 327). W stosunku do cech wyodrębnianych w ra­mach innych koncepcji temperamentu (Buss i Plomin, 1984; Eysenck i Ey-senck, 1985, Heymans i Wiersma, 1906-1918) należy zwrócić uwagę, że odnosi się ona głównie do emocjonalnosci w zakresie negatywnych emocji (zwłaszcza lęku) i wiąże charakterystykę reagowania emocjonalnego ze sprawnością działania (zob Strelau, 198,5).

Wytrzymałość (WT) zdefiniowana jako „zdolność do adekwatnego re­agowania na sytuacje wymagające długotrwałego lub bardzo stymulujące­go działania oraz zdolność do działania w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej" (za Strelauem i Zawadzkim, 1993, str. 327), może być trak­towana jako odpowiednik klasycznego, pawłowowskiego rozumienia siły procesu pobudzenia, zredukowanego przez Pawłowa do odporności. Drugi biegun tej cechy, neopawłowiści upatrywali we wrażliwości sensorycznej (WS), definiowanej tutaj jako „zdolność do reagowania na bodźce senso-ryczne o niskiej wartości stymulacyjnej'L (za Strelauem i Zawadzkim, 1993, str. 327). Cecha ta — na mocy twierdzeń RTT — powinna tworzyć jeden czynnik z wytrzymałością. Zebrane dane wskazały jednak na jej od­rębność, a nawet wręcz ortogonalność w stosunku do wytrzymałości. Wy­nik ten był uzyskiwany w badaniach laboratoryjnych (Strelau, 1969), wskazywano też na dużą mobilność wrażliwości, zachodzącą pod wpły­wem warunków stymulacyjnych otoczenia (Eliasz, 1981). Na możliwość zmian wrażliwości sensorycznej i powstawania dysocjacji w układzie przetwarzania stymulacji wskazują też prace dotyczące emocjonalnosci (Eysenck, 1967; Palmer, 1970), w których wskazywano na deficyty wra­żliwości zmysłowej u osób o niskiej odporności. Na podstawie teorii akty­wacji (Duffy, 1962) należałoby oczekiwać że niska wrażliwość wystąpi u jednostek o dużej odporności. Szczegółowo zależność ta była przedys­kutowana w innej pracy (Zawadzki i Strelau, 1995). Wyodrębnienie wra­żliwości sensorycznej w strukturze temperamentu nie jest wynikiem całko­wicie nowym. Cecha ta była ujmowana jako składowa szeregu wymiarów temperamentu, np. ekstrawersji czy siły procesu pobudzenia (Eysenck i Eysenck, 1985, Niebylicyn, 1972), a jako odrębna właściwość ujmowana w postaci tzw. progu czułości przez Thomasa i Chess (1977) oraz wymiaru wzmacniania/tłumienia stymulacji przez Petrie (1967).

Podobnie nie wydaje się budzić wątpliwości ostatni wynik odnoszący się do struktury charakterystyk energetycznych zachowania, a mianowicie wyodrębnienie się aktywności (AK) jako cechy ogólnej, która została zde­finiowana jako „tendencja jednostki do podejmowania zachowań o dużej

wartości stymulacyjnej lub zachowań prowadzących do osiągnięcia silnej Stymulacji zewnętrznej" (za Strelauem i Zawadzkim, ii 993, str. 327). ł Właściwość ta by\ła postulowana teoretycznie zarówi io w RTT, jak i w in­nych koncepcjach temperamentu, w których traktów ana jest jako jeden i podstawowych wyVniarów (Buss i Plomin, 1984; hfeymjns i Wiersma, 1906-1918; Thomas * Chess, 1977; por. też Zuckermani, 1991). W stosunku do tych koncepcji w RTT przyjmowano, że jej specyfikai wyraża się w aspek­cie funkcjonalnym — cecha ta jest odpowiedzialna za regulację stymulacji i w konsekwencji za powstawanie dysocjacji w obrębie struktury tempera­mentu (niedopasowanie aktywności do pozostałych cecl i energetycznych). I Charakteryzując fizjologiczne podłoże cech charakterystyki energetycz­nej zachowania można przyjąć, że konstytuują je struktury uwikłane w re­gulację poziomu aktywacji. Zaliczyć można do nich talie właściwości jak: wrażliwość neuronalnych receptorów postsynaptycznych lub ilość uwalnia­nych neuroprzekaźników w trakcie synaptycznej transmisji oraz reaktyw-"Tjpśćstruktur nerkowych narożne"rodzaje bodźców (Surelau, 1994). Cechy zfyiązane z działaniem (wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość i aktyw­ność) prawdopodobnie wiążą się z fizjologią i biochemią struktur korowo-sTatkowatych, reaktywność emocjonalna natomiast wydaje się być związana żfwrażliwością systemu limbicznego i autonomicznego układu nerwowego. Ą Hipotezy te oparte są na bogatym materiale dowodowym, który wyka­zał, że różne^cećhy ukierunkowane na działanie są wyznaczane przez bio­logiczne mechanizmy zlokalizowane w korze mózgowej i w układzie siat­kowatym, podczas gdy cechy związane z emocjami wiążą się głównie z'układem limbicznym i autonomicznym układem nerwowym (zob. Ey­senck, 1967; Eysenck i Eysenck, 1985; Zuckerman, 1991; Strelau, 1994). W przypadku wrażliwości sensorycznej prawdopodobnie też duży wpływ mają struktury anatomo-fizjologtezne związane ze zjawiskiem tzw. obwo­dowej regulacji stymulacji. Pojęcie temperamentu, obok charakterystyk energetycznych, obejmuje także charakterystyki czasowe zachowania.

Charakterystyki czasowe zachowania

"Przez charakterystykę czasową zachowania (w skrócie CCZ) Strelau (1974, s. 20) rozumie „zespół cech, charakteryzujących przebieg reakcji w czasie". W RTT przyjmowano, że podłożem fizjologicznym cech CCZ są dwie odrębne własności procesów nerwowych: labilność i ruchliwość. La-bilność przejawia się w szybkości powstawania i zaniku procesów nerwo­wych, ruchliwość natomiast — w szybkości przeróbki sygnałowego zna-

58

Bogdan Zawadzki. Jan Slrelau

r^>o(hiuw\ ic(inl\L7ne. konstrukcja i ulasno&i. inwentarze ■

59

fSzybkość 0,70

(Jempo 0,82

UtrzymywanieJ *Vr$t-0,26

Powtarzanie /W,h»TiO,O2

■j_Ruchliwość 0,68

Wartość własna 1.71

czenia bodźców, a więc w szybkości zmiany procesów nerwowych (Tie-riłow, 1956). Obie własności traktowano jako niezależne (Rawicz-Szczer- ' bp, 1956), przyjmując, że na poziomie zachowania przejawiają się one^ pokreślonych cechach, charakteryzujących przebieg reakcji w czasie.

\ Początkowo w RTT wyróżniano pięć cech: ruchliwość, szybkość, tem­po, trwałość i regularność (rytmiczność) reakcji (Strelau, 1974). Goryńska, (1982) na podstawie racjonalnej analizy pojęcia trwałości reakcji, zapro-; ponowała jej rozbicie na utrzymywanie i powtarzanie reakcji. Jednocześ- • nie interpretując, wyniki badań nad strukturą cech CCZ, wysunęła tezę, żel regularność zachowania nie jest uwarunkowana labilnością i ruchliwością 1 procesów nerwowych (por. Strelau, 1985, s. 305).

Ruchliwość zachowania definiowano za Strelauem (1985, s. 300) jako'
„zdolność do przestawiania się z jednej reakcji (czynności) na drugą, od­
powiednio do zmian otoczenia" (czy inaczej: „łatwość zmiany zachowania
% odpowiedzi na~zmiany otoczenia"; por^Strelau_LZawadzki, 1993_tstó
327). Mechanizm fizjologiczny tej cechy nie jest w pełni poznany, przypu-^
szcza się, że może ona być wyznaczana zarówno przez ruchliwość, jaki \aĄ
bilność procesów nerwowych (Goryńska i Strelau, 1979). Badania z zastc4
sowaniem analizy czynnikowej (Goryńska i Strelau, 1979) sugerowały!
wręcz, że ruchliwość może być traktowana jako cecha wtórna, obejmująca^
z jednej strony szybkość i tempo (z dodatnim znakiem) oraz utrzymywanie
i powtarzanie (z ujemnym znakiem). Niestety, te analizy czynnikowe nie
wpłynęły znacząco na dalsze badania charakterystyki czasowej zachowaj
nia w RTT. Wykazano w nich jednak, że ruchliwość odgrywa istotną rolę
w procesie adaptacji (Klonowicz, 1992; Strelau, 1985) oraz, że ta cechą
temperamentu umożliwia szukanie powiązań pomiędzy temperamentem
a zdolnościami poznawczymi (Strelau, 1977). \

Spośród pozostałych charakterystyk czasowych zachowania szybkość" była w RTT definiowana operacyjnie jako cecha „mierzona czasem latencji reakcji" (Strelau, 1974, s. 21) i traktowana jako jeden z podstawowych be-hawioralnych przejawów labilności procesu pobudzenia (por. Strelau, 1985, 300). Tempo zachowania definiowano jako cechę przejawiającą się

S.

w „częstości występowania jednolitych reakcji w określonej jednostce cza­su (np. liczbie słów lub ruchów dowolnych, wykonywanych przez jedno-j stkę w określonym przedziale czasu)" (Strelau i Zawadzki, 1993, s. 327). 'I Utrzymywanie zachowania definiowano jako właściwość przejawiając* się w „czasie trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca i mira( działania innych, następnych bodźców" (Strelau, 1985, s. 303), a powta

rzaflie zachowania — jako cechę „przejawiającą się w liczbie powtórzeń reakcji po zaprzestaniu działania bodźca" (.Strelau i Zawadzki, 1993, s. 327)- Zakładano, że zarówno utrzymywanie, jak i powtarzanie są wy­znaczane przez labilność procesu hamowania (ptrelau, 1985, s. 301).

Analiza definicji cech CCZ prowadziła do\wniosku, że uwzględniają one zbliżone elementy pojęciowe i odwołują słc do wspólnych mechani­zmów fizjologicznych. Pozwoliło to na sformułowanie hipotezy, że są one podwymiarami cech o wyższym poziomie ogólności (Zawadzki, 1992). Badania z zastosowaniem konstruowanego inwentarza wykazały, że stru­ktura pięciu charakterystyk czasowych zachowania pozwala na wyodręb­nienie dwóch cech ogólnych: żwawości i perseweratywności (Tabela 2).

Tabela 2

Struktura czasowych charakterystyk zachowania: dane z macieryy czynnikowej po rotacji
<" pięciu czasowych charakterystyk zachowania mierzonych na dwóch próbach
,. ł walidacyjn>ch (podano za Strelauem i Zawadzkim, 1993)

Próba |

Konstrukcyjna

Testowa

Charakterystyka zachowania

h2

h2

-0,33	0,60	0,74	-0,29	0,63
0,17	0,70	0,80	0,19	0,68
0,77	0,67	-0,29	0,77	0,68
0.87	0,75	0,03	0,86	0,75
-0,44	0,66	(j.74	-0,31	0.64
1,67	3,38	1,81	1,56	3.37

Czynnik pierwszy, obejmujący szybkość, tempo i ruchliwość, rozpo­znano jako żwawość, czynnik drugi, obejmujący powtarzanie i utrzymy­wanie, jako perseweratywność.

Perseweratywność (PE) została zdefiniowana jako „tendencja dojrwanja i powtarzania danego zachowania przez jednostkę po zaprzestaniu działania bodąca (sytuacji), wywołującej to zachowanie" (za Strelauem i Zawadzkim, 1993, strT3T77- Pierwotnie Strelau (1974) rozpatrywał właściwość tę pod pojęciem trwałości reakcji. W najbardziejsformalizowanej postaci była ona ujmowana przez urossa (002), a za nim przez Heymansa i Wiersmę (1906-1918), jako tzw. funkcja wtórna. Zbliżoną właściwość zachowania opisywał też Kretschmer (1944) oraz Spearman (1927) i Cattell (1948) w odniesieniu do procesów poznawczych. W typologii Pawłowa cecha ta koresponduje z małą labilnością procesów nerwowych (Niebylicyn, 1972).

60

Bogdan Zawadzki, Jan Stielau

Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności... inwentarza .

61

El

'i'

Natomiast żwawość (ŻW) jest definiowana jako „tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrz­nych „ (za Strelauem i Zawadzkim, 1993, str. 327). Cecha ta obejmuje zatem jako charakterystyki składowe szybkość, tempo i ruchliwość zachowania.

Ruchliwość zachowania ma wiele elementów wspólnych z ruchliwością procesów nerwowych według Pawłowa (1952). W relacji do innych koncep­cji temperamentu wykazuje ona pojęciowo największą zbieżność z cechą określaną mianem zdolności przystosowawczych (adaptability; Thomas i Chess, 1977). Szybkość koresponduje z pojęciem labilności procesów ner­wowych (Niebylicyn, 1972), a w innych koncepcjach temperamentu jest traktowana jako składowa impulsywności (Bairatt, 1985) lub aktywności (Buss i Plomin, 1984). Tempo — trzecia komponenta żwawości — podobnie jak szybkość była traktowana jako przejaw labilności procesów nerwowych (Niebylicyn, 1972) lub jako składowa aktywności (Buss i Plomin, 1984).

Przyjmujemy, że podłoże fizjologiczne tych cech konstytuują neuro-fizjologiczne mechanizmy odpowiedzialne za szybkość powstawania, czas^ trwania i przebieg procesów nerwowych oraz interakcję pomiędzy nimi. Zgodnie z sugestią Netter (1991) można też oczekiwać, że niektóre neuro-przekaźniki, jak dopamina, są współwyznacznikami charakterystyki czaso­wej zachowania.

W RTT wielokrotnie podkreślano, że cechy w obrębie każdej charak­terystyki zachowania, jak i pomiędzy nimi, nie są niezależne. Więcej, wskazywano na istniejące związki cech, sugerując, że odzwierciedlają one ich funkcjonalne sprzężenie i współdziałanie w procesie regulacji stymula­cji. Pozwala to na dokonanie analizy relacji cech temperamentu.

Relacje cech temperamentu

W RTT — oprócz twierdzeń o wewnętrznej strukturze cech — sformu­łowano także twierdzenia dotyczące konfiguracji cech (struktury) tempera­mentu. Twierdzono przede wszystkim, że określone cechy pozostają ze so­bą w stałych relacjach i że związki te odzwierciedlają funkcjonalne sprzę­żenie cech — ich współdziałanie w procesie regulacji stymulacji (aktywa­cji, Eliasz, 1981, 1992; Strelau, 1985, 1993).

Twierdzono zatem, że trzy cechy charakterystyki energetycznej zacho^ wania są ze sobą silnie związane oraz skorelowane z aktywnością (Stre-, lau, 1985, 1993a). Teza ta była potwierdzona empirycznie w wielu badar niach zrealizowanych w ramach RTT (np. Strelau, 1985; por. Chipperfielc

j Eaton, 1992), w tym także w analizach z zastosowaniem konstruowane­go inwentarza. Badania te wykazały, że reaktywność emocjonalna i wy­trzymałość korelują \ze sobą bardzo wysoko (średnia ok. -0,60) oraz umiarkowanie z aktywnością. Odpowiednie średnie korelacji wynoszą dla RE i AK ok. -0,30 i illa WT i AK: 0,20 (Tabela 3). Jedynie wrażliwość sensoryczna nie wykazuje związków z innymi cechami EPZ.

Tabela 3
^s Interkorelacje skal FCZ-KT

Skala 12 3 4 5 6

1ZW			-,18*	,30*	-.36*	,41*	,21*	(1)
			-.15*	,32*	-34*	,45*	.23^ł	(IH
2PE	(1)	-.35*		,14*	.53*	-M*	.01	(1)
	(2)	-.40* •		.12*	,53*	-.32*	,02	(11)
	(3)	-,25*						i
	(4)	-24*
i- 3WS	(1)	,20*	,14*		-.03	,00	,08	(1)
	(2)	,12*	,03		-.03	,07	,05	(U)
	(3)	,25*	,08
	(4)	.21*	,20*
1 4RE	(1)	-51*	,63*	^l,03		-.55*	-.34*	(I)
	(2)	-,56*	,67*	-01		-58*	-33*	(N)
	(3)		,60*	-.08
	(4)	-%*	,62*	-01
	(5)	,01
5WT	(1)	,52*	-,49*	-01	-.62*		.21*	(I)
	(2)	,55*	-,52*	,00	-.64*		,20*	(U)
	(3)	,52*	-.40*	.11*	-.63*
	(4)	,57*	-.47*	.04	-.67*
	(5)			-.02	-.66*
6 AK	(1)	,36*	-,09*	.07	-,34*	.19*
	(2)	,34*	-.07	,06	-,29*	.24*
	(3)	,27*	-.02	,14*	-,35*	.22*
	(4)	,31*	-.09	.09	-.36*	.22*		ff
	(5)			,08	-.25*	.07		I 1

Uwaga. W tabeh opuszczono zera. Korelacje powyżej przekątnej zostały u_?)sk.me na pró-D|e kostrukcyjnej (I) oraz testowej (II). Korelacje poniżej przekątnej zostały uzyskane na ^P!TT_n?^{rObaCh wer}y^flkacyJⁿy^ch: (D—N=828; (2)—N=475; (3)-N=527 (4)—N=392, (5)--IN=407. Na piątej próbie weryfikacyjnej (5) skale ZW i PE mc były testowane Korelacje ■stotne statystycznie na p<0,01 (test dwustronny) są oznaczone gwiazdką O/naczenia skal-*.w—żwawos-(5, PE—perseweratywność, WS—wrażliwość sensoryczna, RE—reaktywność emocjonalna, WT—wytrzymałość i AK—aktywność.

_V

Podstaw) teoretyczne, konstrukcja i własności..

63

inwentarza...

Wyodrębnienie oraz analiza energetycznych i czasowych charakterystyk zachowania

Generowanie itemów (studenci, N=15; psychologowie N=5)

Etap II

Formułowanie (.pisanie") itemów

[około 600 itemów]

fc»_aD m

Wstępna ocena językowa itemów (studenci, N=18); językoznawca)

_ta iw

Ocena trafności treściowej

Sortowanie ilemów do skal (eksperci, N=12)

Ocenianie itemów w skalach (eksperci, N=9)

Sortowanie itemów do podskal (eksperci, N=2)

[392 itemy]

62

Bogdan Zawadzki, Jan Slrelau

^(Zawadzki i Strelau, 1995) i tutaj zostały one jedynie zasygnalizowane,
fponieważ nie wiążą się bezpośrednio z procesem konstrukcji nowego na-
|rzędzia diagnostycznego. \

£ Twierdzenia o wewnętrznej strukturze cech Waz ich relacjach, a także tezy o specyfice temperamentu zostały wykorzystane przy formułowaniu "całej strategii konstrukcji inwentarza temperamentu, ale także przy okre­ślaniu założeń, odnoszących się do poszczególnych prac.

>?

■| KONSTRUKCJA INWENTARZA

I* Proces konstrukcji inwentarza „Formalna Charakterystyka Zachowania ~ - Kwestionariusz Temperamentu" (FCZ-KT) obejmował szereg etapów, astały one schematycznie zaprezentowane na Rycinie 1 oraz skrótowo jpisane poniżej.

Zgodnie z oczekiwaniami co do relacji cech CCZ, żwawość wykazuje umiarkowany ujemny związek z perseweratywnością (średnia korelacji ok.-i -0,30). odpowiadający interakcjom zachodzącym pomiędzy procesami fi­zjologicznymi, odpowiedzialnymi za charakterystykę czasową zachowania.' \Cechy CCZ wykazują również związki z cechami charakterystyki ener­getycznej zachowania. Fakt ten jest zgodny z oczekiwaniami, w\RTT bo­wiem wielokrotnie wskazywano, że cechy CCZ współuczestniczą w proce­sie przetwarzania stymulacji, odzwierciedlając czasowe konsekwencje po­budzenia i wpływając w pewnym zakresie na jego wielkość oraz rozłado­wanie (Eliasz, 1981; Strelau, 1985). Ponadto, jednym z warunków dużej zwawości zachowania (w tym głównie szybkości) jest określony poziom energetyczny reakcji (zob. Strelau, 1969, 1985). Perseweratywność zatem wysoko dodatnio koreluje z reaktywnością emocjonalną (średnia ok. 0,60) oraz ujemnie z wytrzymałością (-0,40). Żwawość natomiast dodatnio z wytrzymałością (0,50) i ujemnie z reaktywiwś^^^mocjonalnąj(-0,45)J Dane te potwierdzają wyniki relacjonowane w literaturze.

Na istnienie związków pomiędzy emocjonalnością a perseweratywm
ścią wskazują badania Heymansa i Wiersmy (1906-1918), natomiast n
istnienie związków pomiędzy żwawością a wytrzymałością — badania"
relacyjne siły procesu pobudzenia oraz ruchliwości i impulsywności (Stre-Bj
lau, 1985, 1992a; Terelak, 1974). P'

Cechy CCZ wykazują także niskie związki z aktywnością, co sugeruje;
że nie wpływają one bezpośrednio na proces regulacji stymulacji, a jedynie
pośrednio, poprzez cechy EPZ. Wyniki te są zgodne zarówno z rozważa­
niami teoretycznymi (Eliasz, 1981), jak i wynikami badań zrealizowanych
w ramach RTT (Klonowicz, 1992). I

Stwierdzone interkorelacje cech temperamentu są nie tylko zgodne z oczekiwaniami teoretycznymi, sugerują one wręcz, że cechy te tworzą określone konfiguracje czy struktury, odzwierciedlające efektywność pod miotowej regulacji stymulacji (por. Zawadzki i Strelau, 1995). Zmiana tych relacji i powstawanie dysocjacji w strukturze cech (np. w postaci roz­bieżności między wytrzymałością a aktywnością czy obiema cechami cza sowymi) wydaje się wynikać z nieefektywnej regulacji stymulacji i może stanowić tzw. temperamentalny czynnik ryzyka. Zgodnie z RTT (Strelau, 1985, w druku; Strelau i Eliasz, 1994) takie niedopasowanie cech może być jednym z czynników ryzyka chorób somatycznych (choroba wieńco czy nowotworowa) oraz różnych zaburzeń zachowania (Strelau, w druku Hipotezy uzasadniające takie stanowisko przedstawiono w innej pra

64

'it|p! I Podstawy teoretyczne, konstrukcja i wtasnos'ci... inwentarza...

Etap V.1

\

\

Etap V.2 *

Etap VI

Etap VII

Etap VIII

Bogdan Zawadzki, Jan Sirelau

Ocena formalnych własności itemów — analizy itemmetryczne (N=334)

I Badanie preferencji formatu odpowiedzi (N=334)

Prace końcowe: analiza zrównoważenia skaI_N

pod względem klucza odpowiedzi oraz przygotowania kwestionariusza do badań: tytuł, instrukcja, losowa kolejność pozycji

[ 381 itemów]

Badanie I wersją eksperymentalną kwestionariusza

Próba „konstrukcyjna" Próba „testowa"

(N=1012) (N=1011)

P sychometryczne opracowanie kwestionariusza

K onstrukcja podskal >»

Analiza itemów—kryterium akceptacji pozycji: Skorygowany Współczynnik Korelacji Item-Skala (SKIS; wartość minimalna = 0,15)

A naliza czynnikowa (Główne Skladowem, Varimax),

oddzielnie dla charakterystyki czasowej i energetycznej

zachowania, prowadzące do wyodrębnienia

struktury temperamentu

K onstrukcja skal 1. Budowa skal poprzez połączenie dwunastu podskal

na podstawie ich ładunków czynnikowych. 2 Selekcja itemów na podstawie ich korelacji

czynnikowych (minimalna wartość korelacji = 0,30, która:

a. Umożliwiła akceptację zbliżonej liczby pozycji
w każdej podskali oraz

b. Umożliwiła uzyskanie liczby pozycji wystarczającej
do zbudowania skali (minimalna liczba itemów = 20)

8. Selekcja itemów, które wykazywały SKIS wyższy niż
   korelacja z innymi skalami (w przypadku konieczności).

9. Skrócenie skal do 20 itemów w każdej z nich przez
   selekcję pozycji o najwyższym SKIS (w przypadku
   konieczności) — wersja końcowa FCZ-KT [120 itemów]

R yc. 1. Schemat prac konstrukcyjnych inwentarza: Formalna Charakterystyka Zachowania—Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT).

iprace przygotowawcze: analiza RTT, generowanie pozycji L ocena ich własności (analizy itemmetryczne) •

65

Punktem wyjścia badań (etap I na Rycinie 1) była tunaliza wszystkich
noieć" odnoszących się do energetycznej i czasowej charakterystyki zacho­
wania (zob. Zawadzki, 1992). \

W obrębie charakterystyki energetycznej wyodrebnioirio opisane wczes'-nie siedem (tj. wrażliwość sensoryczna i emocjonalna, odporność emocjo­nalna, na dystraktory i zmęczenie oraz aktywność jako pośrednie i bezpo­średnie źródło stymulacji), a w obrębie charakterystyki czasowej — pięć charakterystyk zachowania (ruchliwość, szybkos'ć, tempo, powtarzanie i utrzymywanie zachowania). Dla każdej z tych charakterystyk, zgodnie z przyjętymi definicjami, były generowane ich wskaźniki opisowe.

Proces generowania itemów i wszystkie etapy, które doprowadziły do
uzyskania puli 381 itemów były realizowane zgodnie z wymaganiami meto-
njBIógicznymi sformułowanymi dla~strategii konstrukcji kwestionariuszy
oijpbowości i temperamentu (zob. Angleitner, John i Lołir, 1986; Helfrich,
'"$86; Nowakowska, 1975; Nunnally, 1978; Paulhus, 1986). Na wstępnym
■• elapie generowania pozycji, studentów (N=15) i psychologów (N=5) pro-
f szbrio 6. sformułowanie typowych itemów dla poszczególnych charak­
terystyk temperamentu, w rezultacie czego uzyskano około 600 oryginal­
nych opisów ietap II na Rycinie 1); pulę tę uzupełniło około'5% pozycji,
zaczerpniętych z innych inwentarzy, (po wprowadzeniu niezbędnych mo­
dyfikacji).' \ '-
'^r Wszystkie itemy były zapisane w formie twierdzeń i zdań oznajmują-
cych. Zrezygnowano z formy pytań oraz z negacji gramatycznych, które
w języku polskim mogą sprawiać respondentom problemy z udzieleniem
odpowiedzi (Drwal, 1990; Kurcz, 1976). Pozycje te później zostały oce­
nione i poprawione w celu wyeliminiowania błędów, trudno zrozumiałych
zwrotów, itp. przez 30 studentów wyższych lat studiów Polonistyki i przez
jednego dyplomowanego lingwistę (etap III na Rycinie 1).

Na następnym etapie badano trafność treściową pozycji (etap IV na Ry­cinie 1). Dwunastu ekspertów (psychologów zatrudnionych w Katedrze Różnic Indwywidualnych Uniwersytetu Warszawskiego) dokonało rozsor-towania itemów, ze względu na ich treść, do poszczególnych skal. Uzyska­no wysoki współczynnik zgodności ocen sędziów (0,52). W kolejnym kro­ku, pozycje, oddzielnie dla poszczególnych charakterystyk zachowania, były oceniane pod względem trafności treściowej na 7-stopniowych ska­lach ocen "(od 1 = w pełni odpowiada do 7 = nie odpowiada w ogóle). Dla

88

Bogdan Zawadzki, Jan Slrelau

Podstawy teoretyczne, konstrukcja i nlauwsti umenitarm

89

w wieku 20-60 lat Diagnoza zygotyczności opierała się na kwestionariu-Ą szowej ocenie fizycznego podobieństwa bliźniąt (zob Oniszczenko i gucka, 1994) Dla każdej pary lizyskano nie tylko samoopisy, ale takiej oszacowania cech temperamentu^ od przynajmniej dwóch osób szacują-; cych Dla każdej skali dokonano oceny, poprzez analizę układów równań strukturalnych za pomocą programu LISREL 7 (Joreskog i Sorbom, 1989),: wpływu czynnika genetycznego —'*- addytywnego i dominatywnego oraz • wpływu czynnika środowiskowego — wspólnego i specyficznego dla jed­nostki (Loehlin, 1992) Uzyskane dane przedstawiono w Tabeli 12.

Tabela 12

Proporcje wariancji cech mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT wyjaśniane przez składniki genetyczne i środowisko

Składniki modelu (szacowanie)
A D W S A+D

Skala Składniki modelu (samoopis)

,64 ,76 .75 ,67 ,74 ,72

,59 .29 ,27 .36 ,32 ,25

,54 .32 ,51 ,59 ,66 ,59

.78 .73 .75 ,72 ,75 .81

.38 .47 ,26 .35 .43 .35

,31 ,61

,53

,36 ,41 ,44 ,37 ,48

,42 ,36

,09

A D W S A+D

zw	,56
PE	,53
WS	,52
RE	,60
WT	,57
AK	,50

Uwaga W tabeli opuszczono zera Nazwy skal FCZ-KT jak w Tabeli 3. Inne oznaczenia: 1 A—czynnik genetyczny addytywny, D—czynnik genetyczny dommatywny, W—czynniki środowiskowy wspólny, S—czynnik środowiskowy specyficzny, A+D—współczynnik, odziedziczalności (łączny wpływ czynników genetycznych stanowiący sumę kwadratów . wariancji obu czynników genetycznych Brak informacji o określonym czynniku oznacza,, że nie ma on istotnego wpływu na daną cechę

Uzyskane współczynniki odziedziczalności dla cech RTT wynoszą: średnio ok 0,35, niezależnie czy ocena ta opiera się na samoopisie (so) czy i oszacowaniu (sz) cech Wartość ta odpowiada współczynnikom odziedzi- i czalności, uzyskiwanym dla ekstrawersji, neurotyczności i psychotyczno- j ści (Heath, Cloninger i Martin, 1994, Loehlin, 1992), gdy są one oceniane; za pomocą metod nowoczesnych, a nie klasycznych (współczynnik h² formuły Falconera). Najwyższe współczynniki uzyskano dla żwawości ś (so=0 59, sz=O,38), najniższe dla wrażliwości sensorycznej (so=0,27;l sz=0,26) oraz aktywności (so=0,25; sz=0,35), chociaż i w przypadku tychj skal współczynniki te nie były bardzo niskie.

Uzyskane wyniki pozytywnie weryfikują tezę o częściowo biologicznej determinacji cech i w konsekwencji wskazują tez na duz4 trafność pomiaru > -skalFCZ-KT^

Zmienność cec^i temperamentu związana z płcią i wiekiem

\ Wykazanie zróżnicowania cech temperamentu zw lązanego z płcią

t wiekiem można traktować jako pewnego rodzaju dowó>d trafności pomia­ru skal FCZ-KT, bowiem zróżnicowanie to dotyczy większości wymiarów temperamentu i wynika ze zmienności mechanizmów fizjologicznych wa­runkujących te cechy (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985, Diener, Sandvik i Larsen, 1985; Strelau, 1992a; Zuckerman, 1994)

W celu zweryfikowania hipotezy o istnieniu zróżnicowania cech tempe­ramentu związanego z wiekiem i płcią, analizie poddano wyniki uzyskane dla poszczególnych skal FCZ-KT dla prób kontrukcyjnej i testowej (dane jteT analizowano^ łącznie pt>d~ nazwą prób walidacyjnych "inwentarza; _f N=2023) oraz prób weryfikacyjnych (połączone wszystkie próby weryfi­kacyjne oraz inne próby, na których testowano trafność pomiaru FCZ-KT; <=2855,fl505 kobiet i 1350 mężczyzn).

, Uzyskane dane wskazały* że dla wszystkich cech uzyskano istotne zróż-§nicowanie'dla wieku i płci/ Kobiety uzyskały wyższe wyniki w skalach" ? reaktywnoścuemocjonalnej, perseweratywności i wrażliwości sensorycz-^nej i niższe wyniki w skalach: żwawości, wytrzymałości i aktywności , W odniesieniu do wieku natomiast uzyskano prawie dla wszystkich cech 'zależności krzywoliniowe:

J| (a) U-kształtne (reaktywność emocjonalna, perseweratywność i akty w-* ność), przy ogólnie silnej tendencji spadkowej zachodzącej wraz z wie-^?fkiem w zakresie aktywności i nieznacznym jej wzrostem w najstarszych grupach wieku oraz

(b) w formie odwróconego U (wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna i żwawość), przy nieznacznym wzroście w zakresie żwawości w grupach o młodszym wieku i silnej tendencji spadkowej w grupach wiekowo star-

:

Zależności te omówiono szczegółowo w innej pracy (Zawadzki i Stre­lau, 1995). Są one zgodne z danymi opisywanymi w literaturze przed-[-'miotu (Baker, 1987; Diener, Sandvik i Larsen, 1985; Doty, 1978, Ey-gsenck.^Eysenck i Barrett, 1985; Stevens i Cain, 1987, Strelau, 1992a, uckerman, 1994) i dokumentują także i w tym aspekcie trafność pomiaru ikal FCŻ-KT. i

;

90

Bogdan Zawadzki, Jan Strelau

.• %

Podstaw,)' teoretyczne, konstrukcja i własności... inwentarza...

91

_h

_I

#■

iii

PODSUMOWANIE

W prezentowanych powyżej badaniach, za pomocą Inwentarza „For­
malna Charakterystyka Zachowania — Kwestionariusz u"em"perąmentu",
dokonano nie tylko weryfikacji twierdzeń strukturalnych^ RTT, ale także
twierdzeń dotyczących specyfiki temperamentu. Badania⁵, te były jedno­
cześnie weryfikacją własności psychometrycznych FCZ-KT: rzetelności,,
stabilności i trafności pomiaru. Stwierdzono^ nich, że FCZ-KT wykazuje^
dobrą charakterystykę psychometryczną i nie odbiega od standardów sta­
wianych tego typu metodom diagnostycznym (Angleitner i Riemann,
1991; Standardy, 1986), ani od charakterystyki innych uznanycłrnarzędzj
do diagnozy temperamentu/osobowości (Buss i Plomin, 1984; Eysenck,!
Eysenck i Barrett, 1985; McCrae i Costa.,1987; Strelau, 1992a;
i Lerner, 1986). Pewne wątpliwości wiążą się jedynie ze klż
sensorycznej, która charakteryzuje się dużą specyfiką pomiarowa r— niej
wykazuje związków z innymi wymiaramrRrTT-oraz innymi|eeel|£mL tem-f"
peramentu/osobowości oraz — w porównaniu z pozostałymfisl^alami —-'X
w mniejszym stopniu spełnia kryteria definicyjne cech temperamentu: wy-s|
kazuje niższą stałość czasową pomiaru, „obsemowalnoś<^s|praz niższej
współczynniki odziedziczalności. Na tej podstawie można prsugąć suge3|
stię, że w kolejnych badaniach trafność pomiaru tej skali powinna^yć pod^|
dana specyficznej i szczegółowej weryfikacji, a sama skala W przyszłościJ
— ponownemu opracowaniu. ^ . 1) %

BIBLIOGRAFIA „ i

Angleitner, A. i Riemann, R. (1991) What can we learn front the discussion of personality ąuestionnaires for the construction of temperament inventories?, [w:] J. Strelau i A. Angleitner, (red ), Explorauonns in temperament: International penpectwes on the-ory and measurement (str. 191-201). New York: Plenum Press.

Angleitner, A., John, O. P. i Lohr, F. J. (1986). lt's what You ask and how You ask if An --J itemmelnc analysis of personalny ąuestionnaires, [w:] A. Angleitner i J. S. Wig- "J gins, (red ), Personalny astessment via ąuestionnaires: Current issues in theory and measurement (str. 61-108). Berlin: Springer.

Baker, M. A. (1987). Sensory funetioning, [w:] M. A. Baker (red.), Sex differences in
human performance (str. 5-36). Chichester: Wiley. śf

Barrat, E. S. (1985). Impulsiveness subtraits: Arousal and information processuig, [w:] J.
T. Spence i C. E. Izard (red.), Motivation, emotion, and personality (str. 137-146). ,J
North Holland, Amsterdam. - 7 —- T

Buss, A. H. i Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits. Hills-
dale, NJ: Erlbaum. f$L I

: I

g Campbell, D T. i Fiske, D. W. (1959). Comergent and dncriminat ralidation by the "^r—— multitrait-multimethod ma/rar.-,-,Psychological Bulletin", 56, Kl-105. '& Cattell, R. B (1948). A guide to mentol testin\g: London: LJmvcrsity of London Press ijjir Cattell, R B (1965). 77ie scientific analysis of personality. London: Pengnin Books.

Cattell, R. B (1966) The scree test for the number of faaors. ,.Multivariete Behavioral

Research", /, 245-276 \

Cheek, J. M (1982) Aggregation, moderator^variables. and ihc walidity of personality tests- A pecr-rating study. .Journal of'Personality and Soicial Psychology", 43, 1254-1269

Chipperfield, J G i Eaton, W. O. (1992). Reactivity and envirnmmental stimulation as predteton of motor acttvity level in children. „Personalny amd Individual Differen­ces", 13, 591-601. Diener, E. Sandvik, E i Larsen, R. J. (1985). Age and sex effects for emotwnal intensity.

„Developmental Psychology", 21, 542-546.

Doty, R L (1978) Gender and reproductive slate correlatef of tasle perception in hu-mans, [w:] T. E McGill, D. A. Dewsbury i B. D. Sachs (redl ), Sex and behavwr: Status and prospectus (str. 337-362). New York: Plenum Prcs,s.

Drwal, R. Ł. (1990) Problemy kulturowej adaptacji kwestionariuszy osobowości, [w.]
— A. Ciechanowicz (red). Kulturowa adaptacja testów (str. 115-f 38). Warszawa: PWN.
Drwal, R. Ł (1995) Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i tech-
■„^ł, niki. Warszawa: PWN. t

"i Drwal, R. Ł. i Wilczyńska, J. T. (1980). Opracowanie Kwestionariusza Aprobaty Społecz-
^ , nej. „Przegląd Psychologiczny", 28,569-583. l _%

-S^Duffy, E. (1962). Activation and behavior. New York: Wiley. %

£ Eliasz, A. (1981). Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa: PWN. '} Eliasz, A. (1992). Rola interakcji temperamentu i środowiska w rozwoju człowieka, [w:] ''* ■ A. EliasŁ i M. Marszal-Wiśniewska (red.), Temperament a rozwój młodzieży (str. ' ^ł 11-27). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Epstein, S. (1979). 77ie stability of behavior: I. On predieting most of the people much of

the time. „Journal of Personality and Social Psychology", 37, 1097-1126. ' Eysenck, H. J. (1967) The biologwal basis of personality, Spnngfield, 1L: Thomas. Eysenck, H J. i Eysenck, M. W (1985). Personality and indMdual differences: A natural

science approach. New York: Plenum Press. Eysenck, S. B. G , Eysenck, H. J. i Barrett, P. (1985). A revised version of the Psychoti-

cism scalę. „Personality and Individual Differences". 6, 21-29. Gorsuch, R. L. (1974) Factor analysis. Philadelphia. Saunders

Goryńska, E. (1982) Podstawowe cechy charakterystyki czasowej zachowania i ich po­miar metodą kwestionariuszową, [w:] J. Strelau (red ), Regulacyjne funkcje tem­peramentu (str 183-204). Wrocław: Ossolineum.

Goryńska, E. i Strelau, J. (1979). Basic traits of the temporal charactensties of behavwr and their measurement by an inventory techntąue. „Polish Psychological Bulletin", 10, 199-207.

Gross, O. (1902). Die cerebrale Sekundarfunktion. Leipzig: Verlag von F.C.W. Vogel. Grzywacz, A. (1994). Temperament a poczucie zadowolenia z małżeństwa. „Studia Psy­chologiczne", 32, 67-78.

_ Hare, R. D. (1986). Twenty years of experience with the Cleckley psychopath, [w:] H. Reid, D. Dorr, I. J. Walker i I. J. W. Bonner (red), Unmasking the psychopath (str. 3-27). New York: Norton.

omówione cztery cechy temperamentu nie tylko w aspekcie przedmiotoy i społecznym, ale także z wyodrębnieniem aspektu poznawczego i behawior (Rusałow, informacja własna, styczeń, 1997). Brak dotąd opublikowanych dany które informują o dobroci psychometrycznej wspomnianego kwestionariusza. Nie dysponując mocniejszymi dowodami empirycznymi, trudno wykazać ■ szość teorii temperamentu Rusałowa nad innymi koncepcjami temperami Najlepszym argumentem na korzyść propozycji Rusałowa byłyby dane wskazuj* na ważną rolę regulacyjną obydwu rodzajów cech, przedmiotowych i społeczny Ale bez względu na to, jak będzie przebiegał dalszy rozwój teorii, Ruj proponując świeże spojrzenie na neopawłowowską koncepcję temperamentu, j pewno wniósł do niej ważny wkład.

3.2.5. Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua

Jednym z nielicznych ośrodków, w których rozwój badań nad temperamec przebiegał pod silnym wpływem typologii Pawłowa, był Uniwersytet Warszaw Strelau i jego zespół korzystali z dorobku badaczy rosyjskich, ale jednoczę niemal od samego początku zwracali baczną uwagę na rozwijające się w la pięćdziesiątych i sześćdziesiątych teorie temperamentu i badania nad tym zjam kiem w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Dzięki tym wph~^: regulacyjna teoria temperamentu (RTT) ma swe korzenie w wielu koncej teoretycznych i danych empirycznych. Moje własne, czterdziestoletnie, badania') różnymi aspektami temperamentu też nie pozostały bez wpływu na obecny !~^

RTT. Z punktu widzenia kryteriów wymienionych w tabeli 3.1, RTT nale;

uznać za koncepcję zorientowaną na osoby dorosłe, raczej przyczynową, postulują wielowymiarową strukturę temperamentu, opartą na założeniu, że temper¹¹" przejawia się we wszystkich rodzajach zachowania człowieka.

Tło teoretyczne

Będąc jeszcze studentem, przeprowadziłem badanie, którego celem była diaj wyróżnionych przez Pawłowa cech układu nerwowego za pomocą metodyki od^ warunkowego w zakresie aktywności elektrodermalnej (Strelau, 1960). Prowadajl, w dalszych latach badania psychofizjologiczne i psychofizyczne w dziedzinie mg, tywności elektrodermalnej, aktywności bioelektrycznej mózgu i czasu reakcji, doffl*f dłem do wniosku, że nie można za pomocą tych metod wyodrębnić ogólnych cw, układu nerwowego w rozumieniu pawłowowskim. Diagnoza tych cech zależy bowksf od rodzaju zastosowanego bodźca (warunkowego i bezwarunkowego, modalnoł* sensorycznej) oraz od rodzaju mierzonej reakcji (efektora) (Strelau, 1965, I972aj^,

Stwierdzone przeze mnie zjawisko parcjałności skłoniło mnie do sformułowwl
psychologicznej interpretacji typologii Pawłowa (Strelau, 1969, 1974). Produkt*
ubocznym moich nieudanych prób odkrycia ogólnych cech układu nerwowego W
Kwestionariusz Temperamentu mierzący behawioralne przejawy pawłowowsw*
cech układu nerwowego (Strelau, 1969). %

180 '

\V roku 1966 miałem okazję współpracować przez pół roku z Władimirem Vkbvl>^cy^nem' J^e8° zespołem. Dzięki temu doświadczeniu, a także dzięki bliższemu ripozn^{aniu s}'^{ę z w}kladem, jaki do badań nad temperamentem wniósł Tiepłow,

^alem szersze spojrzenie na istotę cech układu nerwowego. Podczas pobytu

Moskwie spotkałem się kilkakrotnie z Wolfem Mierlinem, którego badania .^ryczące związku cech temperamentalnych ze stylem działania (Mierlin, 1973) tjonily mnie do włączenia pojęcia „stylu działania" do regulacyjnej teorii -aoperamentu, choć w nieco innym rozumieniu.

VV tym samym roku poznałem Eysencka i Graya na Międzynarodowym Kongresie Psychologii w Moskwie. Od tej pory mój kontakt z tymi dwoma wybitnymi uczonymi znacznie się zacieśnił, dzięki czemu wydatnie rozszerzyło się spojrzenie na temperament. Pod ich wpływem zapoznałem się z całym teorii aktywacji i wywodzącymi się z tych teorii koncepcjami tem-, np. z koncepcją poszukiwania doznań Marvina Zuckermana.

W roku 1971, podczas pierwszego wyjazdu na Zachód, odbyłem swoje pierwsze Jekcje" z genetyki behawioralnej pod okiem wybitnego znawcy tej problematyki, jjfry'ego Hirscha z University of Illinois. Przez osiem miesięcy badałem genetyczne gwarunkowania różnic indywidualnych w aktywności lokomocyjnej muszki owoco-wtj. Przez trzy miesiące uczestniczyłem w seminarium Richarda Lazarusa z Univer-lity of California w Berkeley. Dzięki tym spotkaniom zdałem sobie sprawę, jak wielki wpływ na sposób funkcjonowania w warunkach stresu odgrywa temperament.

Podczas rocznego pobytu w Stanach Zjednoczonych nawiązałem osobiste kontakty z Alexandrem Thomasem i Stellą Chess. Sposób, w jaki badacze ci ftttumieli temperament, prowadzone przez nich badania podłużne (zwłaszcza ten ich fngment, który dotyczył powstawania zaburzeń zachowania u dzieci) oraz stworzo-K przez nich pojęcie trudnego temperamentu odegrały bardzo ważną rolę w kształ­towaniu mojego własnego sposobu rozumienia funkcjonalnej roli temperamentu. Dzięki życzliwości Thomasa i Chess mogłem uczestniczyć w tzw. Okazjonalnych Konferencjach Temperamentu (Occasional Temperament Conferences) i zaznajomić u< bezpośrednio nie tylko z prezentowanymi tam ideami, ale także z wiodącymi Micrykańskimi badaczami temperamentu — Robertem Plominem, Mary Rothbart, Billem Goldsmithem, Jackiem Batesem i Tedem Wachsem. Oryginalny dorobek tych taiaczy nie pozostał bez wpływu na rozwój mojego własnego sposobu myślenia «temperamencie.

Od samego początku swoich badań nad temperamentem byłem pod silnym wpływem teorii czynności sformułowanej przez mojego Mistrza, Tadeusza Toma-wcwskiego (1963). Koncepcja czynności Tomaszewskiego, znacznie zmodyfikowa-** * stosunku do podejść psychologów rosyjskich, Rubinsteina i Leontiewa, ułatwiła *> hadanie cech temperamentu z punktu widzenia wzajemnych związków jednostki ¹ lodowiska, w których najważniejszą rolę regulacyjną odgrywa aktywność własna ^f«owieka. Wpływ na rozwój regulacyjnej teorii temperamentu mieli też moi "". Szczególnie duże znaczenie dla rozwoju mojego własnego sposobu miały twórcze pomysły i badania Andrzeja Eliasza, Tatiany Klonowicz Matysiaka.

181

RTT, jak się wkrótce okaże, ma złożoną genezę i nie zawsze tatwo jest wskazad'
konkretną teorię czy osobę jako źródło inspiracji. ■£

n

Temperament jako zjawisko odnoszące się -

do formalnych cech zachowania v

Kolejne fazy rozwoju regulacyjnej teorii temperamentu prezentowane były
w wielu artykułach i monografiach (por. Strelau, 1985a, 1985b, 1992a, 1993, 1995c,
1996a, 1998). Nie zagłębiając się w zawiłe dzieje badań i rozważań, które
doprowadziły do jej sformułowania, można powiedzieć, że ideą przewodnią teorfi
jest następujące twierdzenie. Pojęcie temperamentu odnosi się do formalnych cec^
zachowania. Idea ta wyłożona została przejrzyście w artykule zatytułowany^
Koncepcja temperamentu jako poziomu energetycznego i charakterystyki czasowt}^
zachowania (Strelau, 1974). To twierdzenie nadal pozostaje jednym z podstawowych,'
założeń regulacyjnej teorii temperamentu. ^j&<

Do poziomu energetycznego zaliczono dwie podstawowe cechy temperamentu,!
reaktywność i aktywność. Reaktywność — pojęcie wywodzące się z pojęcia siły!
procesu pobudzenia (por. Niebylicyn, 1972a; Pawłów, 1951-1952; Tiepłow, 1956^.
—jest wymiarem przejawiającym się we wrażliwości (zmysłowej i emocjonalnej) na
jednym krańcu i w wydolności (wytrzymałości na działanie silnej stymulacji) na
drugim krańcu. Osoby wysokoreaktywne (odpowiednik słabego typu układu ner^
wowego według Pawłowa) charakteryzują się dużą wrażliwością i małą wy^
trzymałością, natomiast osoby niskoreaktywne (typ silny według Pawłowa) charak­
teryzują się małą wrażliwością i dużą wytrzymałością (por. ryc. 3.7). Zakładałem, u
Tiepłowem i Niebylicynem, że stosunek progu wrażliwości do progu wytrzymałości
jest względnie stały (Strelau, 1974, 1985a). o

_I

_i

10

12 3 4 5 6 7 Intensywność bodźców

1. wysokoreaktywni

2. niskoreaktywni

a - próg wrażliwości zmysłowej b - próg wydolności a/b = const.

Ryc. 3.7. Model intensywności (wielkości) reakcji u jednostek wysoko- i niskoreaktywnych (wg: Strelau, 1985a, s. 277)

182

Aktywność zdefiniowana została jako cecha temperamentu odnosząca się do _cZestości i intensywności działań jednostki. Modyfikując swoją aktywność, człowiek nioze regulować wartość stymulacyjną własnego zachowania i sytuacji zewnętrz­nych, zaspokajając tym samym indywidualną potrzebę stymulacji (Eliasz, 1981; Matysiak, 1985; Strelau, 1985a). Aktywność

i |jeM jednym ze źródeł i regulatorów poziomu pobudzenia. Dzięki dostarczaniu odpowiednich bodźców __ adekwatnie do posiadanego mechanizmu wzmacniania czy tłumienia stymulacji — pozwala ona na _uln.yjnanie optimum pobudzenia (Strelau, 1974, s 20).

Rozwój RTT nie był symetryczny pod względem uwagi, jaką poświęcono każ­demu z formalnych składników temperamentu. Parametr czasowy skupił o wiele mniej uwagi niż wymiar energetyczny. Spośród kilku cech składających się na tę charakterys­tykę temperamentu (szybkość, tempo, trwałość, powtarzalność, rytmiczność, ruch­liwość) najwięcej uwagi poświęcono ruchliwości rozumianej jako zdolność reagowa­nia szybko i adekwatnie na zmiany środowiska (Strelau, 1985a, 1992a). Do wyjaśnienia różnic indywidualnych w ruchliwości zachowania posłużono się pojęciem ruchliwości układu nerwowego w rozumieniu pawłowowskim (Pawłów, 1951-1952).

Pod wpływem szeregu argumentów, które omówione zostały szczegółowo gdzie indziej (Strelau, 1993; 1995c; Zawadzki i Strelau, 1995, 1997), wprowadziłem do regulacyjnej teorii temperamentu szereg zmian. Aktualna wersja RTT opiera się na dziesięciu następujących postulatach:

10. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

11. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych
    i czasowych.

12. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie
    stałe różnice indywidualne.

13. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w katego­
    riach energetycznych i czasowych, stąd różnice indywidualne w temperamencie są
    powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

14. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki
    czasowej zachowań i reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd cechy
    temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

15. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt,
    wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na pod­
    stawie cech, które odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd temperament
    występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

16. Biorąc pod uwagę postulaty (5) i (6), należy przyjąć, że temperament
    w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji
    biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i zależne od niego mechanizmy
    fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu różnic
    indywidualnych w temperamencie.

17. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie
    powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian

183

r-0

rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla jednostki oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a szeroko rozumianym środowiskiem (fizycznym i społecznym).

(9) Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji
(moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji
i zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych.

(10) Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia
się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach ekstremalnych.

Powyższe postulaty posłużyły m.in. do sformułowania definicji temperamentu, która — choć podobna do zaproponowanej w podrozdziale 1.2.4 — podkreśla specyfikę RTT. Według tej definicji:

Temperamentem nazywamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede wszystkim do formalnych charakterystyk (energetycznych i czasowych) reakcji i zachowań. Cechy te ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie i mają swój odpowiednik w świecie zwierząt. Temperament, choć pierwotnie uwarunkowany wrodzonymi mechanizmami neurobiochemicznymi, pod­lega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i specyficznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem.

Po szczegółowej analizie teoretycznej statusu cech temperamentu postulowa­nych przez wersję RTT z roku 1983 i po obszernym badaniu psychometrycznym przeprowadzonym na ponad 2000 osób płci obojga (w wieku od 15 do 80 lat), Zawadzki i Strelau (1995, s. 72) opisali strukturę temperamentu za pomocą sześciu cech. Są one następujące:

18. Żwawość (ŻW) — tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania
    wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji)
    w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

19. Perseweracja (PE) — tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań
    po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.

20. Wrażliwość senoryczna (WS) — zdolność reagowania na bodźce zmysłowe
    o małej wartości stymulacyjnej. ^-^^^C^x^^^^&-0u^t ^(^Źjc /^-csi

21. Reaktywność emocjonalna (RE) — tendencja do intensywnego reagowania
    na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej
    odporności emocjonalnej. 3 ii 'i % ^luZ ^

22. Wytrzymałość (WT) — zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach
    wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności i/lub w warunkach
    silnej stymulacji zewnętrznej. °j^g^^ ^_<,p^rvu-ci- ^o- ^.o^^o^i^- »

23. Aktywność (AK) — tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości
    stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej
    (z otoczenia). =

Wymienione ^echy mają statusxzynników pierwszego rzędu, niekoniecznie ortogonalnych. Zakłada się, że postulowane przez RTT cechy temperamentalne biorą

184

udział w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Istotą regulacji jest modero­wanie wszystkich zachowań i sytuacji, - w- których - aspekt energetyczny (np.^l jntensywność-stymulacji, zachowanie~W~warunkach-stresu, działanie ryzykowne)

- i/lub aspekt-czaso wy-(np. szybkość zmian w środowisku zewnętrznym, tempo
następujących po sobie reakcji) odgrywają ważną rolę w przystosowaniu.

-V Biologiczne podstawy cech postulowanych przez RTT

Zgodnie z definicją przyjętą przez RTT cechy temperamentalne mają po­chodzenie biologiczne. Z badania Strelaua, Oniszczenki, Zawadzkiego, Bodunowa i Angleitnera (1995a), przeprowadzonego na polskiej próbie 463 par bliźniąt (250 par MZ i 213 par DZ) w wieku od 16 do 63 lat, z zastosowaniem analiz polegających na dopasowywaniu danych empirycznych do modelu teoretycznego, wynika, że współczynnik odziedziczalności dla poszczególnych cech temperamentalnych jest różny i wynosi dla: żwawości — 0,50, perseweratywności — 0,43, wrażliwości zmysłowej — 0,42, reaktywności emocjonalnej — 0,34, wytrzymałości — 0,46, aktywności — 0,56 (por. też Strelau, 1995c). Angleitner i inni (1995) uzyskali zbliżone wyniki w równoległym badaniu 860 par bliźniąt niemieckich (698 par MZ i 162 par DZ) w wieku od 14 do 80 lat.

W przeciwieństwie do niektórych teorii temperamentu odwołujących się do konstruktu aktywacji, np. teorii Eysencka, Graya czy Zuckermana, RTT nie postuluje żadnych specyficznych dla poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicz-nych i/lub biochemicznych. W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w re­gulacji aspektów czasowych i poziomu aktywacji. Jak wykazano w rozdziałach 4 i 5, za różne rodzaje aktywacji odpowiedzialne są różne specyficzne mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne. To wyjaśnia, dlaczego, stosując różne metody pomiaru i wskaźniki, uzyskuje się różne wartości poziomu aktywacji. W realnym zachowaniu natomiast,-gdzie wszystkie elementy-—motoryczne, poznawcze, emocjonalne

— nierozłącznie ze sobą-współdziałają; aktywacja behawioralna jest efektem
interakcji specyficznych mechanizmów regulujących poziom aktywacji.-Ta sama
aktywacja behawioralna może więc być efektem działania różnych, specyficznych
form aktywacji na poziomie fizjologicznym oraz biochemicznym i odwrotnie
(Mason, 1984; Netter, 1991).

Von Knorring (1984) zwrócił uwagę, że-w ośrodkowym układzie nerwowym działają co najmniej 34 różne systemy neuroprzekaźnikowe, a nasza aktualna wiedza dotycząca interakcji zachodzących między poszczególnymi systemami jest nader skąpa. Tak więc przypisywanie każdej cesze temperamentu specyficznego mechani­zmu biologicznego odpowiedzialnego za moderowanie różnic indywidualnych w tych cechach jest wyłącznie przejawem myślenia życzeniowego, pożytecznego o tyle tylko, o ile służy generowaniu hipotez.

Przyjąwszy założenie, że temperament odnosi się-do formalnych cech za­chowania, można sobie pozwolić na pewne spekulacje dotyczące mechanizmów tych

185

cech. Tak więc czynnikiem pośredniczącym w powstawaniu różnic indywidualny^'
w cechach temperamentalnych związanych z poziomem aktywacji są przypuszczał-
nie takie m.in. zmienne, jak wrażliwość neuronalnych receptorów postsynapty^.
nych lub ich wrażliwość w transmisji synaptycznej, liczba wyzwalanych neuro-
przekaźników i reaktywność struktur nerwowych (od receptora do kory nowej) nj
różne rodzaje stymulacji. Cechy związane z działaniem (wrażliwość zmysłowa,
wytrzymałość, aktywność) przypuszczalnie regulowane są przez fizjologiczne
i biochemiczne mechanizmy zachodzące w strukturach korowo-siatkowatych.
Z kolei reaktywność emocjonalna może być związana z wrażliwością układu ^;
limbicznego i autonomicznego układu nerwowego (Zawadzki i Strelau, 1995). ■
Parametry czasowe zachowania można przypuszczalnie wyjaśnić, odwołując się do '.
mechanizmów neurofizjologicznych i biochemicznych odpowiedzialnych za szyb- '<
kość wyzwalania i przerywania procesów nerwowych i przebieg tych procesów oraj [
ich wzajemną interakcję. Ą

Ogólnie można powiedzieć, że w RTT biologiczne mechanizmy temperamentu ^ składają się na indywidualność neurohormonalną (Strelau, 1985a; Strelau i Pl^ \ min, 1992). Innymi słowy, temperament uwarunkowany jest specyficzną dla s jednostki konfiguracją systemów nerwowych (fizjologią i biochemią ośrodkowego" i autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania. W funkcjonowaniu tych mechanizmów zachodzą różnice wewnątrzosobnicze i międzyosobnicze.

Pomiar psychometryczny cech postulowanych przez RTT ^:

Przez około 20 lat głównym narzędziem używanym do pomiaru dwóch postulowanych przez RTT cech temperamentalnych, reaktywności i ruchliwości, byl Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS; Strelau, 1967, 1969, 1985a), znany w literaturze anglosaskiej jako Strelau Temperament Inventory (STI; Strelau, Angleitner i Ruch, 1990b). Do pomiaru reaktywności używano skali Siły procesu pobudzenia, przy czym wysokie wyniki w tej skali świadczyły o niskiej reaktywno­ści. Do pomiaru ruchliwości na poziomie zachowania używano skali Ruchliwości procesów nerwowych. Aktywność oceniano przede wszystkim technikami obser­wacyjnymi, na podstawie których diagnozowano tzw. styl działania. Styl działania wspomagający, charakteryzujący się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi, świadczył o niskim poziomie aktywności. Z kolei styl działania prostolinijny, charakteryzujący się równowagą między liczbą czynności pomoc­niczych i zasadniczych lub przewagą tych drugich, świadczył o wysokim poziomie aktywności (por. Strelau, 1985a, 1988).

Do pomiaru czasowych parametrów zachowania — szybkości, tempa, trwałości, powtarzalności, regularności i ruchliwości — używano (choć rzadko) Kwes­tionariusza Charakterystyki Czasowej Zachowania (KCCZ; Goryńska i Strelau, 1979; Strelau, 1985a).

Ze względu na niezadowalające parametry psychometryczne KTS (por. Strelau i in., 1990b) narzędzie to poddano daleko idącej rewizji. Nadano mu nazwę

186

Zmodyfikowany Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS-Z; Strelau, 1992a; Ruch, Angleitner i Strelau, 1991). Podobnie jak KTS, KTS-Z zawiera trzy skale _ Siły procesu pobudzenia, Siły procesu hamowania i Ruchliwości procesów nerwowych. Obie wersje zyskały dużą popularność międzynarodową (zob. Strelau i in., 1990b). Często, wbrew intencji autora, kwestionariusze te były traktowane jako bezpośrednie miary cech temperamentalnych postulowanych przez RTT. Tym­czasem KTS i KTS-Z służą do pomiaru trzech klasycznych cech temperamentalnych wyróżnionych przez Pawiowa, dlatego też Strelau i Angleitner (1994; Strelau Angleiter i Newberry, 1999) zmienili nazwę kwestionariusza na Pawłowowski Kwestionariusz Temperamentu (Pavlovian Temperament Survey, PTS) znany w Polsce jako Kwestionariusz Temperamentu PTS (Strelau, Zawadzki i Angleitner, 1995; Strelau i Zawadzki 1998).

Do pomiaru sześciu cech postulowanych przez najnowszą wersję RTT Zawadzki i Strelau (1995, 1997) skonstruowali nowy kwestionariusz, znany jako Formalna Charakterystyka Zachowania — Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Rzetel­ność kwestionariusza, szacowana na podstawie współczynników alfa Cronbacha obliczonych dla danych pochodzących z pięciu niezależnych badań (Zawadzki i Strelau, 1995), obejmujących w sumie 3500 osób w wieku od 15 do 80 lat, jest różna dla poszczególnych skal i wynosi dla; Żwawości od 0,77 do 0,79, Perseweraty wności

3. 0,79-0,81, Wrażliwości zmysłowej — 0,72-0,78, Reaktywności emocjonalnej

4. 0,82-0,87, Wytrzymałości 0,85-0,88, Aktywności — 0,82-0,84. Stałość wyni­
   ków testowych mierzona w odstępie sześciu miesięcy waha się dla poszczególnych
   skal od 0,69 do 0,90 (ale w próbie studenckiej wynosi dla skali Wrażliwości
   zmysłowej tylko 0,55). Różne miary trafności poszczególnych skal FCZ-KT (np.
   trafność zbieżna i rozbieżna) są zadowalające (Zawadzki i Strelau, 1995). Zarówno
   do kwestionariusza PTS (Strelau i Zawadzki, 1998), jak i do FCZ-KT (Zawadzki
   i Strelau, 1997) opracowano odpowiednie podręczniki, dzięki czemu możliwe jest
   stosowanie tych kwestionariuszy w praktyce psychologicznej.

Temperament a zachowanie

Moim badaniom nad temperamentem od samego początku towarzyszyło przeko­nanie, że rola cech temperamentalnych ujawnia się najsilniej wtedy, gdy człowiek funkcjonuje w warunkach stresu i/lub ma do wykonania zadania wymagające szczególnej mobilizacji organizmu. Przekonanie to znalazło potwierdzenie w sfor­mułowanej przez Wrighta i Mischela hipotezie o związku, jaki zachodzi między wymaganiami sytuacji a kompetencjami jednostki. Hipoteza ta głosi, że:

1-1 jedną z tych kategorii sytuacji, w których szczególnie wyraźnie rzucają się w oczy różnice indywidualne w pewnych obszarach (np. w agresywności, wycofywaniu się), są sytuacje psychicznie bardzo wymagające (1987, s. 116).

Szkoła Warszawska skoncentrowała się przede wszystkim na jednym obszarze temperamentu, na reaktywności mierzonej za pomocą skali Siły procesu pobudzenia KS. Punktem wyjścia podjętych badań było następujące rozumowanie.

Osoby wysokoreaktywne, posiadające mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne

187

w zmacniające stymulację, do osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji (trak-1 towanej za Eliaszem jako standard regulacji intensywności stymulacji) potrzebują ^ niewiele stymulacji (Eliasz, 1981, 1985; Strelau, 1985a). Osoby te unikają bodźców *} i silnie stymulujących form aktywności. Osoby niskoreaktywne, posiadające mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne tłumiące stymulację, do osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują dużej stymulacji. Poszukują więc sytuacji i podejmują działania o dużej wartości stymulacyjnej. Kiedy między poziomem reaktywności jednostki a wartością stymulacyjną podejmowanej przez nią aktywności (lub sytuacji, w której aktywność ta przebiega) zachodzi rozbieżność, pojawia się szereg negatywnych konsekwencji (Strelau, 1985a, 1985b, 1996).

(1) Gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej własnych
działań lub sytuacji zewnętrznej poprzez wybór stylu działania odpowiadającego jej
indywidualnemu poziomowi reaktywności, nie obserwuje się zazwyczaj żadnych
różnic między jednostkami wysoko- i niskoreaktywymi — ani w poziomie
wykonania zadań, ani w ponoszonych kosztach psychofizjologicznych. Różni je
natomiast styl działania: styl ten dostosowany jest do wartości stymulacyjnej
sytuacji. Jednostki wysokoreaktywne wybierają styl działania z przewagą czynności
pomocniczych nad zasadniczymi (styl wspomagający). Dzięki temu mogą obniżyć
wartość stymulacyjną samego działania lub sytuacji, w której ono przebiega. Osoby
niskoreaktywne natomiast wybierają prostolinijny styl działania zapewniający
odpowiedni dopływ stymulacji (Friedensberg, 1985; Klonowicz, 1986; Strelau,
1985a). i

(2) Jeżeli udaremnimy jednostce możliwość wyboru preferowanego stylu g działania lub gdy z takiego czy innego powodu jednostka nie wypracowała sobie jjj jeszcze własnego stylu, to w warunkach skrajnych (charakteryzujących się bardzo f dużą lub bardzo małą stymulacją) uzyska różny poziom wykonania w zależności od \ poziomu reaktywności: u osób wysokoreaktywnych poziom wykonania spadnie, '. u osób niskoreaktywnych zaś — pozostanie bez zmian lub się poprawi. Prawidłowość [ tę zaobserwowano dla wielu różnych rodzajów aktywności i sytuacji, zarówno w warunkach naturalnych, jak i laboratoryjnych (Eliasz, 1981; Klonowicz, 1986; 1987a; Strelau, 1985a, 1989a, 1992a).

(3) Jeżeli z jakiegoś powodu (np. motywacji, presji społecznej, innych zmiennych
kontrolowanych i nie kontrolowanych) nie obserwujemy różnic w poziomie
wykonania między osobami wysoko- i niskoreaktywnymi, możemy się spodziewać
różnic w ponoszonych kosztach psychofizjologicznych lub psychicznych. W kilku
badaniach udało nam się pokazać, że koszty działania w warunkach silnej stymulacji
są wyższe u osób wysokoreaktywnych niż u osób niskoreaktywnych i odwrotnie.
W warunkach bardzo niskiej stymulacji koszty działania mogą być wyższe u osób
niskoreaktywnych (Klonowicz, 1974, 1987a, 1992; Strelau, 1985a 1996).

(4) Długotrwała rozbieżność między poziomem reaktywności jednostki a wartoś­
cią stymulacyjną zachowania i/lub sytuacji, w których jednostka funkcjonuje,
powoduje, że wysoki poziom reaktywności staje się temperamentalnym czynnikiem
ryzyka (TCR), prowadzącym do rozmaitych zaburzeń lub anomalii zachowania (zob.

188

rozdz- 7). Tezę tę potwierdzają liczne badania nad dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo (Strelau, 1989b), wrzodowcami (Strelau, 1985a), a zwłaszcza nad wzorem zachowania typu A (Eliasz i Wrześniewski, 1986; Strelau i Eliasz, 1994).

Uwagi końcowe

O wiele łatwiej krytykować cudze poglądy i wyniki niż własne. Autor nie zawsze dostrzega słabości własnej teorii czy metodologii, podczas gdy inni dostrzegają je od razu. Spróbuję jednak poddać niektóre aspekty regulacyjnej teorii temperamentu lijytycznej ocenie.

Jak już wspomniałem, punktem wyjścia moich badań była typologia Pawłowa, którą zajmowałem się przez wiele lat. Po sformułowaniu regulacyjnej teorii temperamentu do pomiaru reaktywności i ruchliwości używano głównie KTS (aktywność badano technikami obserwacyjnymi). Ale, jak wykazała analiza skal KTS, narzędzie to mierzy behawioralne przejawy siły procesu pobudzenia, siły procesu hamowania i ruchliwości procesów nerwowych i dlatego RTT często bywa mylnie utożsamiana z podejściem pawłowowskim. Tymczasem, gdyby nie wpływ rozmaitych koncepcji aktywacji, teorii czynności i własnych, wieloletnich doświad­czeń, RTT nigdy by nie powstała. Brak przez wiele lat odpowiedniego narzędzia do pomiaru konstruktów RTT należy wszak uznać za jeden z jej najsłabszych punktów. Skonstruowany niedawno FCZ-KT pozwolił tę lukę wypełnić.

Jeden z podstawowych postulatów RTT głosi, że temperament ma pochodzenie biologiczne. Pochodzenie biologiczne jest też jednym z kryteriów definicyjnych konstruktu „temperament". Mimo to, na potwierdzenie biologicznego podłoża cech postulowanych przez RTT zgromadzono dotychczas niewiele dowodów. Jedyne dane odnoszące się bezpośrednio do tych cech pochodzą z badań opartych na genetyce zachowania. Nie przeprowadzono w naszym laboratorium żadnych badań nastawionych na poszukiwanie neurofizjologicznych i biochemicznych korelatów cech temperamentalnych. Zaniedbanie to wynika z kilku przyczyn, m.in. z braku odpowiedniej aparatury. Istnieje co prawda kilka badań zmierzających do określenia biologicznych identyfikatorów wymiarów mierzonych przez KTS (por. m. in. Danilova, 1986; De Pascalis, 1993; Kohn, Cowles i Lafreniere, 1987), ale, jak już wspomniałem, kwestionariusz ten nie mierzy bezpośrednio cech postulowanych przez RTT, a dane dotyczące elektrofizjologicznych korelatów cech temperamentu mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT są nader skąpe (zob. De Pascalis, Strelau i Zawadzki, 1999).

Z kilkoma zaledwie wyjątkami (np. Friedensberg, 1985) regulacyjna teoria temperamentu rozwijała się na podstawie badań osób dorosłych i młodzieży dorastającej. Aby lepiej zrozumieć, jakie mechanizmy leżą u podstaw cech temperamentalnych i jak temperament wpływa na przebieg dojrzewania innych struktur osobowości, potrzebne są niewątpliwie badania rozwojowe. Brak podejścia rozwojowego jest jednym z poważnych mankamentów RTT.

Nie licząc rozwijanego w byłym Związku Radzieckim neopawłowowskiego Mejścia do badań temperamentalnych, którego rozkwit przypadał na lata sześć-

189

dziesiąte, regulacyjna teoria temperamentu była w ostatnim dwudziestoleciu jedy.' nym, oryginalnym podejściem do temperamentu na terenie naszej części Europy. Dopiero ostatnio Rusałow (patrz ten rozdział) stworzył teorię odrębną od propozycji Tiepłowa i Niebylicyna (por. rozdz. 2). Do chwili obecnej RTT jest jedyną powstałą w Europie Środkowo-Wschodniej teorią temperamentu, która łączy (w sposób mniej lub bardziej udany) nie tylko wybrane idee Pawiowa i innych badaczy rosyjskich, ale również zachodnioeuropejskie i północnoamerykańskie teorie i wyniki badań.

Rozdział 4

KORELATY FIZJOLOGICZNE I BIOCHEMICZNE TEMPERAMENTU

4 y ■ł

4.1. Wprowadzenie

Każda definicja temperamentu ma swoją specyfikę. Wszystkie natomiast mają jedną cechę wspólną. W taki bądź inny sposób podkreślają one, że temperament uwarunkowany jest biologicznie, choć podłoże to jest różnie rozumiane w różnych koncepcjach temperamentu. Niektórzy autorzy odwołują się dość ogólnie do struktur konstytucjonalnych (np. Allport, 1937) bądź do stwierdzenia, że temperament jest dziedziczny (np. Buss i Plomin, 1984). Inni (np. Eysenck, 1970; Gray, 1882a, 1982b; Kagan, 1994) wyliczają szczegółowo konkretne mechanizmy anatomofizjologiczne i/ lub czynniki biochemiczne, odpowiedzialne za takie bądź inne cechy temperamen-lalne. Często badacze temperamentu powołują się na czynniki biologiczne o bardzo różnym poziomie organizacji (np. Eysenck, 1990a; Rothbart, 1989b; Strelau, 1985a; Zuckerman, 199 la).

Kiedy próbujemy odpowiedzieć na pytanie o biologiczne podstawy temperamen­tu, jakkolwiek byśmy tę „biologiczność" rozumieli, napotykamy nieuchronnie dwie podstawowe trudności. Po pierwsze, co rozumiemy przez pojęcie „temperament"? Wokół tego pojęcia narosło wiele kontrowersji (por. rozdz. 1), z których wynika, że bywa ono bardzo różnie rozumiane w zależności od przyjętej teorii, badanej populacji (dzieci, dorośli, zwierzęta) i stosowanych metod. Rodzi się zatem pytanie: «ym jest to zjawisko, którego biologicznych podstaw szukamy? A ponieważ istnieje niemal zerowe prawdopodobieństwo, ze temperament ,,w ogóle "—jakkolwiek by |o zdefiniować — opiera się na jednym, spójnym mechanizmie biologicznym, "Wna przyjąć, że odpowiedź na to pytanie nie jest znów aż tak istotna dla badań nad biologicznym podłożem temperamentu. Znacznie istotniejsza jest decyzja, jakie ^cecny (wymiary) zaliczyć do struktury temperamentu.

Każdy badacz biologicznych podstaw cech temperamentu staje przed klu­bowym, dotychczas nie rozwiązanym problemem, z którego wynika kolejna ^adnicza trudność: ile jest cech temperamentalnych i które z nich uczynić Podmiotem badań? Niedawno Strelau (1992a) zidentyfikował w dziedzinie ^Pcrametu aż 81 cech, a w tabeli 6.4 (zob. rozdz. 6) przedstawiono 71 cech

191