USTAWA z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe definiuje pojęcie obrotu dewizowego. Obrót dewizowy w myśl ustawy to:
czynność prawna lub inne zdarzenie stanowiące, powodujące lub mogące powodować:
płatność środkami stanowiącymi wartości dewizowe bądź przeniesienie własności wartości dewizowych albo przeniesienie prawa majątkowego oraz przejęcie lub przystąpienie do długu, których przedmiotem świadczenia są wartości dewizowe,
płatność krajowymi środkami płatniczymi bądź przeniesienie własności takich środków albo przeniesienie prawa majątkowego oraz przejęcie lub przystąpienie do długu, których przedmiotem świadczenia są krajowe środki płatnicze, o ile zdarzenia te mają miejsce w stosunkach między rezydentem i nierezydentem,
b) transfer wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych,
Do rezydentów zlicza się między innymi:
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju,
osoby prawne mające siedzibę w kraju,
inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu.
Do nierezydentów zalicza się między innymi:
osoby fizyczne nie mające miejsca zamieszkania w kraju,
osoby prawne nie mające siedziby w kraju,
inne podmioty nie mające siedziby w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu,
podmioty zaliczone do rezydentów, w zakresie, w jakim prowadzą one działalność za granicą przez swoje przedsiębiorstwa, oddziały lub przedstawicielstwa mające siedzibę za granicą.
Mówiąc o obrocie dewizowym należy powiedzieć o:
obrót dewizowy z zagranicą, obrocie bieżącym oraz obrocie kapitałowym.
obrót dewizowy z zagranicą - obrót dewizowy między rezydentem i nierezydentem, o którym pisałem wcześniej, transfer wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także obrót dewizowy dokonywany przez nierezydenta w kraju i rezydenta za granicą,
obrót bieżący - obrót dewizowy z zagranicą, którego przedmiotem są :
umowy o nabywanie towarów (z wyłączeniem wartości dewizowych i krajowych środków płatniczych), świadczenie usług oraz nabywanie lub ustanawianie praw na dobrach niematerialnych,
odroczenia płatności za świadczenia niepieniężne, udzielane i zaciągane w ramach umów,
pożyczki i kredyty przeznaczone na finansowanie świadczeń niepieniężnych w ramach umów,
przychody z prowadzenia przedsiębiorstwa, z uczestnictwa w zysku spółki, z tytułu odsetek od pożyczek i kredytów oraz od kwot zdeponowanych na rachunkach,
świadczenia na utrzymanie członków rodziny należących do I i II grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 1997 r. Nr 16, poz. 89, Nr 34, poz. 209, Nr 137, poz. 926 i Nr 139, poz. 932),
emerytury, świadczenia o charakterze rentowym, świadczenia społeczne oraz alimenty,
nagrody oraz wygrane w konkursach lub grach losowych, organizowanych na podstawie przepisów kraju, w którym są one organizowane,
płatności z tytułu świadczeń publicznoprawnych, w tym podatków, oraz należności celnych przywozowych i wywozowych, a także świadczenia z tytułu ich zwrotu dokonywane przez właściwe organy oraz upoważnione podmioty,
roszczenia odszkodowawcze i odszkodowania,
roszczenia i należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia związane z obrotem dewizowym z zagranicą, którego dokonywanie nie wymaga zezwolenia dewizowego, a w pozostałym zakresie, o ile zostaną stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądowym,
płatności, przeniesienie własności i transfer wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, wynikające z czynności.
obrót kapitałowy - inny niż bieżący obrót dewizowy z zagranicą.
Zasadnicze znaczenie ma rozróżnienie obrotu dewizowego z zagranicą na bieżący i kapitałowy, powszechnie przyjmowany w świecie.
Obrót bieżący jest wolny. Ograniczenia ustawa wprowadza tylko w stosunku do obrotu kapitałowego (wyjątek: zakaz dokonywania w kraju płatności dewizami w operacjach gospodarczych) i obejmują one tylko konkretne działania. Zakłada się przy tym, iż również te restrykcje mają charakter przejściowy i będą stopniowo eliminowane przez rozporządzenia Rady Ministrów. Obrót bieżący i obrót kapitałowy wyczerpują całość obrotu dewizowego kraju.
Powyżej wymieniłem czynności objęte pojęciem "obrót bieżący". Obrót kapitałowy jest określony ogólnie jako "inny niż bieżący obrót dewizowy z zagranicą". Definiuje się jednak dokładnie poszczególne jego rodzaje.
W obrocie bieżącym obowiązywać będzie pełna swoboda, tak przy zawieraniu transakcji, jak i płatności i przekazywaniu należności za granicę.
Wywóz i transfer dewiz czy środków płatniczych za granicę w ramach takiego obrotu dopuszczalny jest na podstawie ogólnych zezwoleń dewizowych udzielanych wszystkim albo określonemu kręgowi osób krajowych lub zagranicznych. Ogólne zezwolenia dewizowe funkcjonują obok zezwoleń indywidualnych, udzielanych w drodze decyzji administracyjnej.
Nowa ustawa nie przewiduje ogólnych zezwoleń dewizowych. Będą istniały natomiast zezwolenia indywidualne w odniesieniu do czynności, które nadal poddaje się reglamentacji. Minister finansów jest generalnie upoważniony do zwalniania - w rozporządzeniu - z ograniczeń i obowiązków określonych w prawie dewizowym i określania warunków tego zwolnienia. Zwolnienie takie może być wprowadzone wobec wszystkich lub wobec określonej kategorii podmiotów oraz co do wszystkich lub tylko co do rodzajowo określonych czynności
Obrót kapitałowy, a więc objęty ograniczeniami, podzielono na następujące grupy: inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe, obrót kredytowy, obrót depozytowy, obrót gwarancyjny, obrót gospodarczy i pozostały obrót.
Ustawa wymienia te rodzaje czynności z zakresu obrotu kapitałowego, które można podejmować tylko po uzyskaniu indywidualnego zezwolenia dewizowego. Pozostałe, co wynika z przyjętej zasady swobody obrotu dewizowego, nie są reglamentowane.
O objęciu czynności reglamentacją decydują takie kryteria, jak czas transakcji (np. dokonywanie obrotu kredytowego skutkującego powstaniem długu, którego termin spłaty jest krótszy niż rok); miejsce dokonywania transakcji (inwestycje bezpośrednie w krajach nie należących do OECD i w krajach, z którymi Polska nie zawarła umów o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji); charakter transakcji. W zakresie obrotu wewnętrznego reglamentacja nadal będzie obejmować dokonywanie w kraju płatności dewizami w operacjach gospodarczych.
Na handel dewizami (kantory) jest potrzebne zezwolenie. Rezydenci (według starego nazewnictwa - osoby krajowe) będą nadal obowiązani do repatriacji posiadanych za granicą wartości dewizowych i złotówek, czyli do ściągania swych należności do kraju. Pozostał przy tym obowiązek dokonywania i przyjmowania płatności oraz transferu dewiz za granicę za pośrednictwem banków, ale z licznymi wyjątkami, wśród których są np. płatności dokonywane między osobami fizycznymi nie związane z prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą lub wykonywaniem wolnego zawodu oraz wywóz i przywóz walut obcych i złotych w kwocie nie przekraczającej równowartości 5 tys. ecu.
Zobowiązania pieniężne w obrocie dewizowym z zagranicą ustawa pozwala określać nie tylko w walutach wymienialnych (wyrażanie ich w walutach niewymienialnych jest niedopuszczalne), ale i w walucie polskiej. W ten sposób złoty został zrównany z walutami obcymi, a jednocześnie wszedł w orbitę obrotu dewizowego. Płatności w obrocie z zagranicą mogą być dokonywane w krajowych środkach płatniczych, w walutach wymienialnych albo w dewizach płatnych w takich walutach.
Ustawa obliguje rezydentów i nierezydentów do udzielania ustnych i pisemnych wyjaśnień oraz udostępniania wymaganych dokumentów w sprawach objętych kontrolą dewizową. Będą oni musieli podawać bankowi, za którego pośrednictwem dokonują płatności albo transferu, tytuł tego transferu lub płatności, a na żądanie banku przedstawiać dokumenty potwierdzające, że dana płatność lub transfer stanowi obrót bieżący lub kapitałowy, którego dokonywanie nie wymaga zezwolenia dewizowego. Ich przedstawienie będzie obowiązkowe w razie transferu za granicę o wartości powyżej 20 tys. ecu dokonywanego na rzecz nierezydenta.
Zezwolenia dewizowego wymaga odstąpienie od obowiązków: w zakresie ściągania wartości dewizowych i środków płatniczych z zagranicy; korzystania z pośrednictwa banków; wyrażania zobowiązań pieniężnych w walucie polskiej lub walutach wymienialnych; informacyjnych.
Kontroli dewizowej podlegają obrót dewizowy oraz inne czynności, których dokonanie wymaga zezwolenia dewizowego, a także wykonywanie obowiązków informacyjnych. Przepisy z zakresu kontroli dewizowej określające m.in., jakie organa i w jakim zakresie wykonują tę kontrolę.
Nadzwyczajne ograniczenia w sytuacji kryzysowej, wywołanej gwałtownymi ruchami kapitału, pozwolą szybko reagować na te zagrożenia.
Istnieją dwa stopnie tych ograniczeń. Pierwsze będzie można zastosować w razie zagrożenia realizacji założeń polityki pieniężnej. Rada Ministrów, zgodnie z wnioskiem Rady Polityki Pieniężnej, będzie mogła wówczas wprowadzić w rozporządzeniu, na czas nie dłuższy niż sześć miesięcy, nadzwyczajne ograniczenia w stosunku do rezydentów i nierezydentów dokonujących obrotu kapitałowego innego niż inwestycje bezpośrednie. Ograniczenia polegają na obowiązku utrzymywania przez nich nie oprocentowanego depozytu na specjalnie w tym celu założonym rachunku bankowym w NBP. Czynności obrotu kapitałowego, których dokonywanie będzie rodziło ten obowiązek, oraz stosunek, w jakim wielkość depozytu pozostaje do wielkości środków zaangażowanych w obrót kapitałowy, określi w tym rozporządzeniu Rada Ministrów.
W razie nadzwyczajnego zagrożenia stabilności oraz integralności systemu finansowego Rzeczypospolitej Rada Ministrów na wniosek Rady Polityki Pieniężnej może wprowadzić, również na czas nie dłuższy niż sześć miesięcy, obowiązek: odsprzedaży przez rezydentów zagranicznych środków płatniczych; wyrażania i dokonywania w obrocie z zagranicą zobowiązań tylko w walutach wymienialnych; uzyskiwania zezwoleń dewizowych na wykonywanie czynności obrotu dewizowego, które normalnie by tego nie wymagały; ograniczenia działalności kantorów. Ograniczenia te Rada Ministrów może wprowadzić pojedynczo lub łącznie i odnieść do określonej kategorii podmiotów oraz do wszystkich lub tylko niektórych czynności.
Ustawa przykładowo wskazuje rodzaje nadzwyczajnych zagrożeń stabilności i integralności systemu finansowego RP. Chodzi o poważne zmniejszenie rezerw dewizowych; załamanie równowagi bilansu płatniczego stwarzające bezpośrednie zagrożenie zdolności płatniczej wobec zagranicy; wzrost podaży pieniądza wywołany napływem kapitału z zagranicy w rozmiarach i tempie zasadniczo utrudniającym lub uniemożliwiającym kontrolę tej podaży; bezpośrednie zagrożenie stabilności i integralności polityki pieniężnej wywołane przepływem kapitału między krajem a zagranicą.