FILOZOFIA POLITYCZNA

Filozofia polityczna nie zawiera specyficznego tylko dla siebie obszaru przedmiotowego. Opisuje minione i współczesne instytucje społeczne, co pokrywać się może z badaniami z zakresu ekonomii, nauk politycznych, socjologii. Lecz jeśli ma nawet bliskie związki z naukami społecznymi to posiada swoją odrębną problematykę. Zastanawia się m.in. nad takimi pytaniami: Jakie są granice rządu nad społeczeństwem? Czy możliwe jest kontrolowanie ekonomicznych działań ludzi bez pozbawienia ich wolności politycznej? Niektórzy z filozofów np. Hegel uważali, że państwo jest czymś różnym od każdego indywiduum, które doń należy. Państwo jest odrębnym, oddzielnym bytem, który istnieje sam w sobie. Jest ważniejsze niż indywidualny obywatel, gdyż jego istnienie gwarantuje trwałość kultury, mimo, że umierają jej poszczególni uczestnicy. Niektórzy z filozofów odrzucają jednak koncepcję, według której państwo jest ważniejsze od obywatela. Ich zdaniem to co nazywamy państwem, jest bytem fikcyjnym, który ułatwia tylko mówienie o grupach indywiduów, powiązanych przez życie na wspólnym terytorium, posiadających jeden rząd, jedno prawo, kulturę czy religię. Jest to związane z demokratycznym poglądem, według którego jednostka jest ważniejsza od państwa. Aby jednak w pełni pojąć istotę i funkcję filozofii politycznej należy zwrócić się ku słynnym teoriom politycznym.

PLATON

Jedno z najtrudniejszych pytań filozofii brzmi: Kto powinien rządzić? Ci którzy uważają, że - ludzie powinni rządzić sami sobą - są za demokracją, ci którzy mówią, że - rządzić powinien jeden człowiek - są monarchistami.

Platon uważał, że rządzić powinna specjalnie wyszkolona grupa intelektualistów. Nazwał swój pogląd arystokratyczny. Z greckiego: ,,ariston” i ,,kratos” oznaczają razem ,,rządy najlepszych”. Dla Platona odpowiedź na pytanie: Kto powinien rządzić?, miała szczególne znaczenie.

Grecja podzielona była na wiele małych państewek posiadających odrębne rządy. Państwa te toczyły ze sobą ciągłe wojny, a nie były też pozbawione wewnętrznych konfliktów. Rozczarowany tym stanem rzeczy Platon, chciał stworzyć społeczeństwo wolne od tych wad, żyjące w pokoju, a uważał, że w głównej mierze zależy to od tego, kto będzie tym państwem kierował.

Platon przyjmował, że między indywidualną osobą a społeczeństwem istnieje analogia, jedyną zaś różnicą jest wielkość. Społeczeństwo to ,,indywiduum pisane z dużej litery”. Tak więc pytając o społeczeństwo idealne można zadać pytanie: Co czyni człowieka idealnym, doskonałym? Człowiek składa się z ciała i z duszy. Tak więc musi być zdrowy fizycznie i psychicznie. Fizycznie, gdy nie cierpi na żadną chorobę. Dusza zaś składa się z 3 części. Elementu rozumu, dzielności i pożądliwości. Rozum - pozwala myśleć, rozważać, argumentować. Dzielność - czyni odważnym lub tchórzliwym, daje siłę woli. Pożądliwość - to potrzeby i pragnienia, takie jak jedzenie, picie, seks. Aby być zdrowym, te 3 części muszą funkcjonować w duszy harmonijnie. Rozum rozkazuje pragnieniom, dzielność zaś utrzymuje pod kontrolą pożądanie, lecz go całkowicie nie tłumi.

Skoro państwo to ,,indywiduum” to można tą analizę zastosować do niego. Składałoby się z 3 klas: władców - którzy nim zarządzają (rozum), wojowników - którzy go bronią (dzielność), pozostałych obywateli - dostarczających pożywienia, schronienia itp. I tu także te 3 elementy muszą działać harmonijnie. Rząd przy pomocy żołnierzy, utrzymuje resztę obywateli pod łagodną, lecz pełną kontrolą. Wszystkie klasy w takim systemie byłyby zadowolone, z tego co robią.

W tym miejscu pojawił się problem - kto ma rządzić. Aby wybrać rządzących Platon udzielił starannych wskazówek. Zadbał o upewnienie się, czy rządzący nie działają dla własnej korzyści. I tak: Wszystkie dzieci póki nie ukończą 18 roku życia powinny być wychowywane wspólnie przez państwo. W tym czasie należy podzielić je na 3 grupy: rządzących, żołnierzy i rzemieślników. Dzieci przejdą sprawdzian sprawności fizycznej (rządzenie wymaga dużego wysiłku fizycznego, zdrowie fizyczne jest warunkiem zdrowego umysłu). Kto przejdzie sprawdzian, poddany zastanie treningowi intelektualnemu. Będzie studiować arytmetykę, geometrię, astronomię i harmonię, by przygotować się do studiowania filozofii, która zwieńczy ich teoretyczne przygotowanie do rządzenia, doprowadzi do wiedzy o tym, co dobre. Gdy już ją posiądą zawsze będą podejmować decyzje zgodne z interesem państwa. Przejdą do 2 części szkolenia - praktycznej. Zastaną im powierzone urzędy, które zaczną sprawować pod czujnym okiem nauczycieli. Kiedy i ten test zaliczą pozytywnie, zaczną brać udział w faktycznym zarządzaniu państwem. Aby uniknąć sytuacji, w której przekładają swój prywatny interes nad dobro publiczne, nie będzie im wolno zakładać własnych rodzin ani posiadać prywatnej własności. Platon uważał, że więzy rodzinne i pragnienie bogactwa to dwie wielkie przeszkody w bezstronnym przywództwie. Ważną sprawą jest, aby nikt z niższej klasy nie włączał się w funkcjonowanie rządu, gdyż dla Platona rządzący tak jak lekarz musi mieć odpowiednie przygotowanie. Głupotą byłoby dopuścić niewyszkoloną osobę do rządu, tak jak niewyszkolonego człowieka postawić przy stole operacyjnym.

Nie trudno zauważyć, że filozofia polityczna Platona jest antydemokratyczną. Rządy są sprawowane w imieniu ludu, lecz nie przez lud. Rządzący wie lepiej od samego ludu jakie prawo i polityka będą najlepsze. Podobnie jak lekarz wie lepiej od pacjenta jakiej ten potrzebuje kuracji.

THOMAS HOBBES

Uważał, że ,,lepsze jest zło absolutnej władzy wobec życia w społeczeństwie, które nie posiada takiej władzy’’. Jego teorię wytłumaczyć można sytuacją polityczną w jakiej przyszło mu żyć. Urodził się 1588 r. Były to najbardziej niepewne czasy w historii Anglii. Widział bunt przeciwko królowi Karolowi, wynikłą z tego wojnę domową, musiał uciekać z kraju na kontynent, gdzie spędził 11 lat, ale stąd w obawie przed zamordowaniem przez politycznych przeciwników wrócił do kraju. Co go tu spotkało? Dzieła jego potępiono, jako wywrotne, jemu zabroniono pisania na tematy polityczne i społeczne. Hobbes zrozumiał, że w społeczeństwie chaosu, niczyje życie, rodzina czy własność nie są bezpieczne. Aby zapewnić spokój wewnętrzny należy zmusić ludzi do podporządkowania się prawom społeczeństwa i karać ich, gdy tego nie uczynią. Monarcha musi mieć więc całkowitą kontrolę nad obywatelami, aby nie tolerować wśród nich jakichkolwiek dyskusji. Był zdania, że ,,lepiej nadużywać władzy niż żyć w chaosie’’.

Hobbes uważał, że każdy człowiek jest egoistą i snobkiem, który chce zaspokoić swoje potrzeby (bogactwo, pożywienie, sława, seks). Gdybyśmy żyli samotnie lub w małych grupach nie miałoby to tragicznych następstw, lecz gdy ludzie żyją w dużej organizacji, chcą realizować swoje potrzeby kosztem innych. Życie zaczyna być walką, którą wygrywa silniejszy, lecz i jego ktoś z czasem pokona. Tak więc, życie staje się samotne, nędzne i -krótkie.

Społeczeństwo jest zatem kompromisem, który ludzie zawierają, a jeśli chcą żyć spokojnie, muszą się wyrzec zaspokajania swoich pragnień. Kompromis polega na zgodzie i dotrzymaniu pewnych reguł i praw. Prawa - twierdził Hobbes są skuteczne, gdy się je wymusi, a do tego jest potrzebna władza absolutna.

Uważa, że władza musi być w rękach jednej osoby. Uzasadniał to następując:

- gdy władzę sprawuje grupa, może dojść do konfliktów w niej samej;

- monarcha nie będzie w konflikcie z samym sobą;

- jednoosobowa władza utrzymuje w dyskrecji swe zamiary;

- wieloosobowa grupa nie uchroni się od przecieków, które wywołują niesnaski wśród ludzi;

- decyzje monarchy ,,są tylko tak niestałe, jak jego natura ludzka;

- w grupie mamy do czynienia z mnogością takich natur;

- monarcha nie będzie pracował dla swego interesu kosztem dobrobytu społeczeństwa, gdyż ,,król jest tylko tak bogaty, jak bogaty jest jego kraj”.

Chociaż władza miała być absolutna, to Hobbes chciał jednak przyznać społeczeństwu pewną wolność. A mianowicie ,,to czego wykonania poddany może odmówić, nawet jeśli rozkaże mu to monarcha”. A może odmówić tego, czego wykonanie zagrażałoby jego życiu, gdyż poddany zgodził się na egzystencję w społeczeństwie, aby chronić swe życie. Może więc odmówić służby militarnej, jeśli intencją monarchy nie jest utrzymanie pokoju. Nie wolna mu jednak odmówić obrony własnego kraju, jeśli zostanie on zaatakowany z zewnątrz. Zobowiązania wobec władzy trwają dopóty, dopóki jest on w stanie zapewnić ochronę poddanemu, gdyż celem posłuszeństwa, jest ochrona. Jeśli jednak poddany zostanie uwięziony przez wroga, ma prawo stać się jego poddanym, gdyż władca nie jest już w stanie go chronić.

Według Hobbesa wszystko co robi władca jest słuszne i jest prawem. Cokolwiek uczyni - będzie prawem, nie może go więc pogwałcić. Może kontrolować poglądy, gdyż to on może uznać czy głoszona opinia jest w stanie zaprowadzić nieład we wspólnocie.

JOHN LOCK

Żył tak jak Hobbes w okresie społecznych niepokojów. Dwukrotnie był zmuszony do opuszczenia Anglii, jednak w przeciwieństwie do Hobbesa wydarzenia te nie przepełniły go goryczą poglądów na naturę ludzką. Twierdzi się, że Lock jest teoretycznym architektem demokracji w jej postaci funkcjonującej dzisiaj w świecie Zachodu.

On tak jak Hobbes uznawał pojęcie ,,umowy społecznej”. Jednak życie w ,,stanie natury” to życie w stanie pokoju, posiadanie prywatnej własności (ziemia, bydło). Ludzie nie są całkiem egoistyczni. Czasem pracują dla dobra innych. Jedyne prawo jakiemu są posłuszni to prawo natury. ,,Nikomu nie wolno szkodzić życiu, zdrowiu, wolności oraz własności kogoś innego”. Gdy zdarzy się, że pogwałcą to prawo (obrabują czy zranią kogoś) muszą być ukarani. Człowiek stworzył społeczeństwo, aby nie mieć trudności w wymierzaniu kary, tym którzy łamią prawo. Żądają, więc władzy sądowniczej, orzekającej bezstronnie w sprawach stosowania prawa; władzy wykonawczej, która przywróci porządek prawny, jeśli prawo zostanie złamane; władzy ustawodawczej, która ustanowi spójne i ogólne prawa.

Dla Locke’a prawo, a nie siła, jest podstawą rządzenia. Rząd bez prawa, będzie tyranią. Demokracja, to rząd prawa, do którego dochodzi się po długich dyskusjach toczonych przez przedstawicieli ludu. Prawo musi być tak głoszone, aby lud mógł się z nim zapoznać. Są jednak rzeczy, które nie podlegają władzy rządu. Nie można zakazać obywatelom swobody wypowiadania opinii, praktyk religijnych. Każdy ma również prawo do posiadania prywatnej własności, gdyż jest ona owocem jego pracy.

Według Locke’a wszyscy ludzie są równi. Posiadają także prawa, których nie nadało im społeczeństwo, nie może im ich więc odebrać. Każdy ma prawo do sprawiedliwego procesu i równego traktowania przez prawo.

Najważniejszym demokratycznym elementem teorii Locke’a jest jego postawa wobec rządu. Społeczeństwo powstało, aby wyeliminować ułomności stanu natury. Powołało władzę, która ma prawo karania. Odpowiada przed społeczeństwem za swoje postępowanie.

Ma na celu ochronę własności oraz obronę wspólnoty przed agresją zewnętrzną, działa więc dla dobra publicznego. Ostatecznie zatem, źródłem władzy jest lud, który powołuje rząd. Rząd realizuje wolę ludu.

Lock chciał ochronić rząd przed koncentracją, dzieląc go na trzy części kontrolujące się wzajemnie. Władzę wykonawczą, prawodawczą i federacyjną. Najwyższą władzę ma mieć władza ustawodawcza, która stanowi prawo.

KAROL MARKS

Urodził się 1818 r. w rodzinie należącej do klasy średniej. Warunki życia z czasów dzieciństwa niewątpliwie różniły się znacznie od nędzy, w której spędzał dorosłe życie. Być może właśnie zakosztowanie życia w dostatku, a później w skrajnej nędzy było motorem jego późniejszych rozważań.

Uważał, że każdy należy do pewnej grupy społeczno-ekonomicznej zwanej klasą. System klasowy jest zdeterminowany przez ekonomiczne środki i warunki produkcji w tej kulturze. Każdy okres rozwoju ekonomicznego posiada odrębny system klasowy.

Kapitalizm składa się z 3 klas społecznych. Tych którzy posiadają i kontrolują środki produkcji - kapitaliści i tych, których życie zależy od zarobków, które otrzymują pracując - klasa robotnicza oraz tzw. białych kołnierzyków jak lekarze, profesorowie, prawnicy.

Wszelkie stosunki klasowe są niezależne od woli ludzi, określa je bowiem panujący system ekonomiczny. Ludzie myślą, że mogą wybrać klasę, do której będą należeć, lecz klasy określają środki produkcji.

Z powodu postępu w społeczeństwie kapitalistycznym będzie rosła produkcyjność, a więc i bogactwo przedstawicieli posiadających środki produkcji. Natomiast warunki życia klas pracujących pogorszą się. Znikną klasy pośrednie i pozostaną tylko dwie. Burżuazja oraz liczny proletariat. Nienawiść, która między nimi zaistnieje doprowadzi do rewolucji, a co za tym idzie, społeczeństwo stanie się bezklasowe. Oto Marksowski obraz socjalizmu, w którym środki produkcji są pod kontrolą robotników, czyli ogółu.

Teorię tą określamy jako metafizyczną, gdyż według niej wszelkie zmiany zachodzą przez konflikt.

Druga teoria Marksa nosi nazwę ekonomicznej. Wg niej istnieje różnica wartości użytkowej a wymiennej. Towar np. powietrze może być użytkowy, lecz nie jest wymienny, gdyż każdy ma do niego dostęp. Wartość wymienną mają zaś rzeczy, których stworzenie wymaga określonego wkładu pracy i czasu.

Trzecia teoria jest teorią wartości dodatkowej. Zwykły robotnik, pozbawiony kapitału, sprzedaje swą pracę, a przez to w pewnym sensie samego siebie. Wartością dodaną Marks nazwał różnicę między wartością ekonomiczną, którą pracownik wytwarza, a wartością, którą otrzymuje za pracę. Teoria ta precyzuje źródło konfliktu między pracownikiem a kapitalistą, które jest nieuniknione.

Mars uważał, że przemysł i odkrycia technologiczne rozwijają się o wiele szybciej niż techniki ich kontrolowania. Zatem ekspansja przemysłowa zamiast zapewniać życie bardziej wygodne i bezpieczne, działa dokładanie na odwrót.

Najgorszym rezultatem kapitalizmu było upodobnienie ludzi do maszyn. Marks przeciwstawiał się tej tendencji. Uważał, że socjalizm poprawi sprawy ekonomiczne, a co ważniejsze wprowadzi nową moralność, opartą na ludzkich wartościach, nie zaś wartościach maszyn.

Wszystkie omówione tu teorie filozofii politycznej oddziaływują na filozofię XX wieku, rozjaśniają nasze obecne problemy społeczno-ekonomiczne i są niekiedy jak drogowskaz, którym można się kierować w problemach związanych z praworządnością państwa w dniu dzisiejszym.

Literatura

1. Płużański Tadeusz 1995: Filozofia dla ekonomistów. Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie.

2. Popkin Richard, Stroll Avrum 1994: Filozofia dla niefilozofów. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.