Filozofia polityczna - wykład 9.
KOMUNIZM I SOCJALIZM
Komunizm i socjalizm - idee będące konsekwencją myśli oświeceniowej → to myśl oświeceniowa rodzi socjalizm, komunizm. Szczególnie dotyczy to tego socjalizmu wczesnego, tego który nazywany jest socjalizmem utopijnym, albo inaczej socjalizmem racjonalistycznym. Karol Marks uznał, że jest to socjalizm utopijny a nie naukowy. Wystąpienie Marksa - najważniejsza cezura rozwoju socjalizmu, on stworzył socjalizm o naukowych podstawach.
Socjalizm utopijny
→ korzenie w myśli oświeceniowej
znajdziemy w pracach Jeana Condorcet - francuski filozof XVIII w., głosiciel idei postępu, który dokonuje się mocą rozumu ludzkiego, a jego możliwości są potencjalnie nieograniczone, ale ten rozum ludzki trzeba wyzwolić spod opresji tradycyjnych autorytetów przede wszystkim autorytet Kościoła - religia jest zabobonem, przesądem.
** Źródłem religii jest ignorancja i strach - już Tomasz Hobbes tak pisze o religii - Dlaczego człowiek jest istotą religijną? - dlatego, że religia bierze się ze strachu i niewiedzy. Człowiek pierwotny, który nie rozumiał otaczającego go świata, wymyślał sobie bogów, których potem też się bał. U progu nowoczesności, u Hobbesa mamy zmianę punktu widzenia - ideologia zostaje zastąpiona psychologią i antropologią wierzeń religijnych, punktem wyjścia staje się człowiek. Myśliciele chrześcijańscy na pytanie: Dlaczego człowiek jest istotą religijną? - dlatego, że istnieje Bóg, sumienie jest głosem Boga w człowieku.
myśliciele oświeceniowi przejmują myślenie Hobbesa - jeżeli tylko oświecimy człowieka, odpowiednio go wyedukujemy, wykształcimy, zlikwidujemy ignorancję, to człowiek przestanie się bać, religia przestanie mu być potrzebna, wyzwoli się spod dominacji fałszywych autorytetów, stanie się wolny, uwolni swój rozum (utopia - raj możliwy do zbudowania już tu na ziemi). Społeczeństwo uporządkowany w taki sposób zapewnia wszystkim wolność, równość i szczęście.
Jean Condorcet mówi o jedności prawdy, cnoty i szczęścia. Jeśli człowiek pozna prawdę człowiek będzie w stanie zbudować takie społeczeństwo, które da wszystkim szczęście. Możliwości człowieka są nieograniczone, postęp jest nieograniczony → Condorcet jest przekonany, że kiedyś człowiek osiągnie nieśmiertelność, za pomocą rozumu ludzkiego stanie się panem życia i śmierci.
Henri Saint - Simon - oświeceniowy przedstawiciel socjalizmu utopijnego, przełom XVIII/XIX wieku
kreśli wizję społeczeństwa przyszłości, w którym władza ludzi nad ludźmi zostanie zastąpiona zarządzaniem przedmiotami, procesem produkcji - nazywa to państwem industrialnym, miejsce polityki zajmie nauka o wytwarzaniu.
W swoich pracach nie ogranicza się tylko do takiego opisu przyszłego społeczeństwa, pragnie stworzyć coś w rodzaju nowego chrześcijaństwa. Jest przekonany, że najważniejszym przekonaniem chrześcijaństwa jest jak najszybsze i radykalne poprawienie najuboższych warstw społecznych. Mówi, że całe chrześcijaństwo należy do tego sprowadzić. Chce stworzyć społeczeństwo zorganizowane, gdzie nie ma władzy ludzi nad ludźmi, tylko jest dobrze zorganizowany system produkcji i następnie dystrybucji wyprodukowanych dóbr.
Charles Fourier - inny przedstawiciel socjalizmu utopijnego
Przedstawia swój projekt utopijnej wspólnoty, którą nazywa falangą i opisuje szczegółowo, w jaki sposób życie tej falangi ma być zorganizowane: wszyscy mieszkają w jednym budynku, lista osób jest dokładnie ustalona - 1620 (z jego ustaleń wynikało, że ludzie dzielą się na 810 różnych typów charakterologicznych - i tu z każdego po jednym: kobieta i mężczyzna - stąd liczba 1620), wspólnota producentów, własność prywatna jest zachowana, ale jest wspólnie użytkowana, dzieci są wspólnie wychowywane, program dnia szczegółowo rozpisany (wstawać trzeba wcześnie o 6.30, każda godzina rozpisana czym się zajmujemy) ← racjonalna organizacja życia wspólnoty producentów - wg niego jest to projekt dla społeczeństwa tak atrakcyjny, że jak tylko ludzie poznają tą koncepcję, to zaakceptują ją i proces falangizacji przebiegnie szybko i nie będzie potrzebna żadna rewolucja.
Nikt nie chciał wydać jego książki, w związku z czym sam własnym nakładem musiał sfinansować jej wydanie, był bardzo rozczarowany, bowiem nie nastąpiła falangizacja całego globu i zaskoczony
Wszyscy przekonani byli, że ludzkość znajduje się w fazie dzieciństwa, że najlepsze dopiero przed nami.
Stosunek do religii dwuznaczny - z jednej strony jej odrzucenie a z drugiej tworzenie nowej własnej religii.
Późniejsze wersje socjalizmu - Marks stwierdza, że religia jest opium dla ludu, formą zmistyfikowania świadomości, ideologii burżuazyjnej, która służy uzasadnieniem przywilejów tej klasy posiadaczy - burżuazji.
Następnie w Rosji podczas rewolucji październikowej powstaje towarzystwo wojujących bezbożników i dla nich papież staje się głównym wrogiem, Kościół staje się głównym przeciwnikiem. Wrogość wynikająca z konkurencji, bo komunizm może być interpretowany jako taka quasi religia - wiara w świetlaną przyszłość, w raj, który jednak nie czeka na nas gdzieś w zaświatach, ale jest możliwy tu na ziemi.
Dla socjalistów w wydaniu Marksa nie problem religii jest najważniejszy, ale problem własności prywatnej - ostatecznie u Marksa pojawia się postulat zniesienia własności prywatnej i kolektywizacji wszystkich dóbr.
Inni filozofowie polityczni przed Marksem o własności prywatnej:
Platon → w jego państwie idealnym rządzący i filozofowie i strażnicy też mieli być pozbawieni własności prywatnej; własność miała być wspólna po to, aby rządzący rządzili wyłącznie dla dobra ogółu, a nie we własnym interesie, interesie swojej rodziny. Dlatego nieraz nazywane jest to komunizmem platońskim.
Arystoteles → zdecydowanie odrzucał komunizm, mówiąc, że Platon w imię jedności przekształcił społeczeństwo w monotonię, ale u niego czytamy też takie zdania na temat własności prywatnej: usprawiedliwieniem bogactwa jest hojność (człowiek bogaty jest zobowiązany do tego żeby być hojnym, pomagać potrzebującym, ubogim).
Św. Tomasz z Akwinu → własność prywatna nie jest normą nadrzędną, tylko jest podporządkowana dobru ogółu, jest dobra, ponieważ wprowadza porządek, ład w społeczeństwie, ale nie jest wartością nadrzędną. Człowiek majętny ma dzielić się z innymi w potrzebie.
John Locke → uzasadnienie własności na podstawie pracy. Locke mówi: źródłem własności prywatnej jest praca. Jeśli w coś włożyłem pracę, to jest to moje, zapracowałem na to. Dla klasycznych liberałów własność prywatna też nie jest wartością samej w sobie, raczej jest gwarantem wolności → człowieka, który nie posiada nic łatwiej jest zniewolić, przekupić. Majątek, szczególnie ziemski - gwarancja wolności. Człowiek, który jest najemny ma ograniczoną wolność.
W początkach XIX wieku wszystko się zmienia, jeżeli chodzi o własność prywatną, a to za sprawą procesu uprzemysłowienia, który zmienia społeczeństwo i tworzy nowe klasy społeczne, społeczeństwo feudalne to już przeszłość, warstwy: szlachta, mieszczaństwo, chłopstwo zostają zastąpione warstwami społecznymi. Z jednej strony klasa posiadaczy (tych, do których należą fabryki), z drugiej klasa robotnicza.
Klasy społeczne są definiowane w odniesieniu do własności, ekonomicznie: z jednej strony ci, którzy posiadają środki produkcji - Marks nazywa ich BURŻUAZJĄ, a z drugiej strony robotnicy, których Marks nazywa PROLETARIATEM. Konsekwencją tej rewolucji przemysłowej są nierówności ekonomiczne, które budzą sprzeciw, poczucie niesprawiedliwości ← na tym rozwija się socjalizm.
Na początku postulaty socjalistów nie są aż tak radykalne, zaczynają od postulatów, w których chodzi o równość szans. Rewolucja francuska doprowadziła do równości wobec prawa, ale to jest równość formalna. Natomiast ta równość formalna przesłania te nierówności ekonomiczne → trzeba stworzyć nowe szanse rozwoju, tu postulaty takie jak: zniesienie lub ograniczenie prawa dziedziczenia, inny postulat bierze się stąd, że Robert Owen, brytyjski socjalista mówi: społeczeństwo podzieliło się na tych którzy pracują (warstwy wytwarzające) i tych którzy korzystają z owoców ich pracy (warstwy próżniacze) → jak zastąpić ową niesprawiedliwość? - zastąpić pieniądze bonami pracy- w ten sposób usuniemy tą niesprawiedliwość.
Pojawia się Marks, który mówi: te wszystkie pomysły są połowiczne i tak naprawdę wciąż utopijne. Marks ostatecznie postuluje zniesienie własności prywatnej oraz kolektywizację wszystkich dóbr.
KAROL MARKS (1818 - 1883)
Urodzony w Trewirze w rodzinie niemieckiej pochodzenia żydowskiego,
Najważniejsze dzieła:
Manifest komunistyczny (napisał razem z Fryderykiem Engelsem) - ukazuje się w roku 1848.
Kapitał - pierwszy tom ukazuje się w 1869 roku.
Oprócz tego, że był filozofem politycznym można powiedzieć, że był socjologiem. Jego analiza kapitalistów jest do dzisiaj ważna, jest jednym z klasyków socjologii obok Webera, Durkheima.
Równocześnie był ideologiem komunizmu, z tym się nie krył, to był cel jego działalności, także tej naukowej, sformułował to w Jedenastej tezie o Feuerbachu - nie wystarczy świata rozumieć i interpretować - trzeba go zmienić. Cała filozofia Marksa jest temu podporządkowana - zrozumieć kapitalizm żeby go obalić.
Ideologia ta ma służyć rozbudzeniu wśród robotników świadomości rewolucyjnej, by robotnicy rozpoznali swoje położenie, sytuację, aby zrozumieli, że mają podobne położenie, że są jedną klasą społeczną. Robotnicy wcześniej rywalizowali ze sobą o miejsca pracy. Marksowi chodzi o to, aby zrozumieli wspólny interes, że muszą się organizować w związkach zawodowych, partiach i walczyć o swoje. Ta watka to nie tylko polemika, dyskusja - rewolucja bez przemocy, rozlewu krwi się nie obędzie.
Wracając do podstaw teorii Marksa - filozofia polityczna Marksa to MATERIALIZM HISTORYCZNY → co to znaczy?
Marks przekonany, że najważniejsze aspekty życia człowieka to te materialne, mówi: Ludzie muszą przede wszystkim jeść, pić, mieć mieszkanie, dach nad głową. Dopiero później mogą zająć się polityką sztuką, nauką, religią.
Te materialne czynniki społeczeństwa determinują wszystkie inne, tzn. struktura społeczna, ekonomiczna danego społeczeństwa decyduje o tym jakie w tym społeczeństwie przeważają poglądy, jakie jest prawo, jaka jest religia, jakie mamy ideologie. Przekonanie, że światopogląd człowieka jest pochodną jego sytuacji ekonomicznej (inny światopogląd maklera giełdowego z Wall Street a inny bezrobotnego z małego miasteczka).
** W tym miejscu ważne jest pojęcie IDEOLOGII → nie jest zamierzonym kłamstwem lecz iluzją, w którą także wierzy burżuazja (w przekonaniu Marksa chodzi o to, że cała kultura społeczeństwa kapitalistycznego to ideologia, która uzasadnia uprzywilejowaną pozycję burżuazji) - ale nie jest to świadome kłamstwo - oni w to wierzą: w tą moralność, prawo, wyznają taką religię. Tę ideologię zarzucają całemu społeczeństwu. W związku z tym zadanie jakie stawia sobie Marks to uwolnienie społeczeństwa od tej fałszywej ideologii, tego opium dla ludzi i wzniecić w nich świadomość rewolucyjną.
Materializm historyczny to w pewnym sensie też DETERMINIZM HISTORYCZNY, czyli takie stanowisko, zgodnie z którym historią rządzą pewne żelazne prawa rozwoju historycznego. Tutaj Marks nawiązuje do filozofii Hegla. Determinizm głosi, że pewne etapy rozwoju społeczeństw następują po sobie z konieczności. Dla Marksa najważniejsze to te aspekty społeczno-ekonomiczne rozwoju społeczeństw i na podstawie tych kryteriów rozróżnia pięć formacji społeczno-ekonomicznych:
Wspólnota pierwotna
Niewolnictwo
Feudalizm
Kapitalizm
Komunizm ← formacja, która z konieczności nadejdzie
Marks będzie próbował pokazać, że w obrębie kapitalizmu istnieją pewne nieusuwalne wewnętrzne sprzeczności, które będą prowadziły do jego upadku
Krytyka Marksa dotyczy nie tylko klas społecznych, ale u wczesnego Marksa sytuacji jednostki, konkretnego człowieka. U wczesnego Marksa szczególne znaczenie ma pojęcie ALIENACJI - wyobcowanie. Na czym polega? → wg Marksa człowiek jest istotą pracującą - HOMO FABER. Tą pracę rozumie bardzo szeroko - jako przetwarzanie zastanej rzeczywistości. Człowiek poprzez pracę przekształca przyrodę, dostosowuje ją do swoich potrzeb - dzięki temu zdobywa wiedzę, doskonali się, coraz lepiej panuje sam nad sobą, dyscyplinuje siebie i poprzez owoce swojej pracy sam siebie odkrywa. Praca rozumiana jako najważniejsza aktywność człowieka. Zaś w kapitalizmie praca staje się towarem, robotnik w kapitalizmie umacnia swoje ciało i rujnuje zdrowie. W komunizmie nie będzie już alienacji, wyobcowania. Na czym ma polegać komunizm? - u Marksa nie dowiemy się tego jak ma być zorganizowane społeczeństwo komunistyczne, temu poświęca mało miejsca. To co wiemy, to wiemy, że będzie to na pewno społeczeństwo gdzie nie będzie własności prywatnej. Będzie własność wspólna, bezklasowe społeczeństwo równości. W przekonaniu Marksa dzięki rozwojowi sił wytwórczych będzie to społeczeństwo obfitości, w którym niczego nikomu nie zabraknie, w którym będzie można rozdzielać dobra na zasadzie: każdemu wg potrzeb. W wymiarze historycznym komunizm będzie skokiem do królestwa wolności, gdzie człowiek stanie się podmiotem dziejów. Ostatecznie znikną granice i powstanie braterska wspólnota całej ludzkości.
Socjalizm i komunizm są odpowiedzią na niesprawiedliwość społeczeństwa, na gwałtowne uprzemysłowienie. Rewolucja przemysłowa doprowadziła do nierówności ekonomicznych. Ale z drugiej strony trzeba powiedzieć, że jest źródłem wszystkich problemów, tego co nastąpiło potem - zbrodni komunizmu, zbrodni stalinizmu. Przekonanie o nieograniczoności rozumu ludzkiego, że człowiek w pewnym sensie zastępuje Boga, jest w stanie na ziemi stworzyć raj, zapomina o swoich słabościach, o swoim egoizmie (taka quasi religia). W myśl zasady cel uświęca środki: chcąc zbudować społeczeństwo szczęśliwości jesteśmy w stanie dużo poświęcić, jesteśmy gotowi popełniać nawet największe zbrodnie ← W tym tkwi zło socjalizmu, komunizmu.
ANARCHIZM
Jest ideowo ściśle związany z socjalizmem i komunizmem, powstaje w tym samym czasie,
Po raz pierwszy terminu ANARCHIA używa Pierre - Joseph Proudlion (jeden z najdawniejszych przedstawicieli anarchizmu) w 1840 r. - w artykule pt. Co to jest własność? → kradzież tego co wyprodukują robotnicy, kradzież owoców ich pracy przez właścicieli środków produkcji
Bardzo radykalne myślenie o społeczeństwie
Głównym wrogiem dla anarchistów nie są posiadacze, głównym wrogiem jest państwo! Państwo stoi na straży niesprawiedliwego porządku
Słowo anarchizm pochodzi od greckiego an-archos → tzn. bez rządu, bez wyższej władzy
Odrzucają wszelkie formy władzy, autorytetu, niezależnie od ustroju. Uważają, że każde państwo niezależnie od ustroju jest despotyzmem uprzywilejowanej mniejszości. Odrzucają formy hierarchii. Są przeciwko hierarchii, kościołom, sądom.
Ich bohaterami są piraci ← stąd symbolem anarchizmu jest czarna flaga. Piraci nie jako rabusie, ale jako ci, którzy postanowili żyć w wolności, wybrali wolność
Możemy podzielić anarchizm na: indywidualistyczny i kolektywistyczny
Anarchizm indywidualistyczny → Max Stirner - niemiecki literat pierwszej połowy XIX wieku, który zasłynął książką pt. Jedyny i jego własność. Ja istnieje, świat jest moją własnością na ile potrafię go sobie wywalczyć. Na podstawie takich poglądów nie da się stworzyć żadnego porządku społecznego.
Anarchizm kolektywistyczny → Michaił Bakunin (1814 - 1876) i Piotr Kropotkin (1842 - 1921) - Rosja
Punktem wyjścia także krytyka wszelkiej władzy, wszelkich form państwowości, ale też z drugiej strony program pozytywny - pochwała wolności i równości. Próba pogodzenia wolności i równości
Także pragną zniesienia własności prywatnej i ich ideałem jest życie w takich samoorganizujących się wspólnotach.
Najdalej idący optymizm antropologiczny, przekonanie, że człowiek z natury dobry, a źródłem wszelkiego zła jest władza. Człowiek staje się zły kiedy mu się coś narzuca, sam z siebie jest dobry - to znaczy, że potrafi w sposób oddolny z innymi się zorganizować.
Ideał: spontanicznie wytworzone wspólnoty producentów, w których panuje braterstwo, solidarność, samoorganizacja, nie ma hierarchii, żadnej władzy, żadnych autorytetów.
Ważna jest równość: równość płci (mężczyźni i kobiety w pełni równouprawnieni), nie powinno być tak, że jedni pracują fizycznie a inni umysłowo. Człowiek powinien się rozwijać wszechstronnie - każdy człowiek
Dla anarchistów człowiek nie jest homo Faber, ale HOMO LUDENS → istotą życia nie jest praca, ale zabawa i twórczość, człowiek stworzony do zabawy i twórczości, człowiek powinien być kreatywny! → człowiek powołany do tego aby rozwijać swój twórczy potencjał. Zniesienie podziału pracy na umysłową i fizyczną
Z drugiej strony nie da się przekonać rządzących do zniesienia władzy - tutaj potrzebna jest rewolucja, bez przemocy się nie obędzie. Nawet jeżeli ma się odbyć to spontanicznie - lud wie, rozumie co jest dla niego dobre.
Różnica między anarchistami a komunistami, jeżeli chodzi o obraz człowieka:
Komuniści w ogóle nie interesują się jednostką, dla Marksa człowiek jest całokształtem stosunków społeczno-ekonomicznych. Marksa interesują klasy społeczne a nie konkretni ludzie. Człowiek jest istotny o tyle o ile jest reprezentantem danej klasy społecznej
Dla anarchistów człowiek jest ważny. Jednostka jest ważna, ważna jej wolność i przekonanie z tym związane, że człowiek jest z natury dobry - RADYKALNY OPTYMIZM ANTROPOLOGICZNY; anarchizm jest utopią
6