anada (ang. Canada) - państwo położone w Ameryce Północnej, rozciągające się od Oceanu Atlantyckiego na wschodzie do Oceanu Spokojnego na zachodzie i Oceanu Arktycznego na północy. Na południu i północnym zachodzie graniczy ze Stanami Zjednoczonymi. Drugie państwo świata pod względem powierzchni (po Rosji)[1] oraz 36. pod względem ludności. Kanada jest członkiem ONZ, NAFTA, Wspólnoty Narodów, Frankofonii, NATO, G8, APEC.
Obszar obecnej Kanady zamieszkiwały od tysięcy lat ludy tubylcze (plemiona Indian i Inuitów). Rozpoczęte pod koniec XV w. brytyjskie i francuskie ekspedycje zbadały całe atlantyckie wybrzeże Kanady, co spowodowało stopniowe ich zasiedlenie przez brytyjskich i francuskich obywateli. W 1867 r. cztery kolonie wchodzące w skład Brytyjskiej Ameryki Północnej uchwaliły Konfederację Kanady i powołały do życia nowe państwo - Kanadę. Stopniowy proces uniezależniania się od Wielkiej Brytanii osiągnął punkt kulminacyjny w 1982 r., gdy uchwalenie nowej Ustawy o Kanadzie (ang. Canada Act 1982) zerwało ostatnie więzi zależności od parlamentu brytyjskiego.
Kanada do dziś pozostaje monarchią konstytucyjną, z Elżbietą II jako głową państwa i utrzymuje demokrację parlamentarną. Jako federacja złożona z dziesięciu prowincji i trzech terytoriów, Kanada pozostaje krajem dwujęzycznym i wielokulturowym, w którym na poziomie federalnym obowiązują dwa języki oficjalne: angielski i francuski (w ich kanadyjskich odmianach). Kanada jest państwem uprzemysłowionym i zaawansowanym technicznie, o zróżnicowanej gospodarce w znacznym stopniu uzależnionej od własnych bogactw naturalnych i wymiany handlowej - zwłaszcza ze Stanami Zjednoczonymi, z którymi Kanada posiada trwałe i złożone związki.Spis treści [ukryj]
1 Pochodzenie nazwy
2 Geografia
2.1 Ukształtowanie terenu
2.2 Wody
2.3 Klimat
2.4 Flora i fauna
3 Historia
3.1 Konfederacja
4 Polityka
4.1 Ustrój i partie polityczne
4.2 Prawo
4.3 Stosunki międzynarodowe i wojskowe
5 Prowincje i Terytoria
6 Ekonomia
6.1 Waluta
7 Demografia
7.1 Ludność Kanady
7.2 Największe miasta w Kanadzie
8 Komunikacja
8.1 Transport
8.2 Łączność i media
9 Kultura
9.1 Flaga państwowa
9.2 Hymn narodowy
9.3 Kultura wysoka
9.3.1 Kanadyjska literatura
9.3.2 Kanadyjski teatr
9.3.3 Kanadyjski film i telewizja
9.3.4 Kanadyjska muzyka
9.4 Język
9.5 Święta w Kanadzie
10 Sport
11 Edukacja
11.1 Szkoły podstawowe
11.2 Szkoły średnie
11.3 Systemy edukacyjne
11.4 Szkoły wyższe i zawodowe
12 Międzynarodowe rankingi
13 Polonia w Kanadzie
14 Linki zewnętrzne
15 Przypisy
Pochodzenie nazwy [edytuj]
Jacques Cartier
Nazwa "Kanada" pochodzi od irokeskiego słowa "canada" oznaczającego "wioskę" lub "osiedle". W 1535 r. mieszkańcy okolic obecnego miasta Quebec używali go, wskazując podróżnikowi Cartierowi drogę do wioski Stadacona[2]. Cartier natomiast posłużył się słowem "Canada" na określenie nie tylko wioski, ale całego obszaru podległego wodzowi Stadacony o imieniu Donnacona. Od 1545 r. europejskie książki i mapy zaczęły nazywać ten region "Kanadą"[3].
Jako "Kanadę" zaczęto nazywać także francuską kolonię obejmującą część Nowej Francji wzdłuż Rzeki Św. Wawrzyńca i północne wybrzeża Wielkich Jezior. W 1791r. podzielono ją na dwie kolonie - Górną Kanadę (anglojęzyczną) i Dolną Kanadę (francuskojęzyczną) - aż do ich połączenia w 1841 r. w brytyjską Prowincję Kanady (ang. Province of Canada). W Konfederacji Kanady z 1867 r. cztery kolonie wchodzące w skład Brytyjskiej Ameryki Północnej powołały do życia nowe państwo: "Dominium Kanady". Nazwa ta obowiązywała do lat 50 XX w. Kiedy Kanada zyskała polityczną autonomię od Wielkiej Brytanii, rząd federalny coraz częściej zaczął się posługiwać w dokumentach państwowych i traktatach prostą nazwą "Kanada". Ustawa o Kanadzie 1982 zawiera tylko nazwę "Canada" i jest to obecnie jedyna (i dwujęzyczna) oficjalna nazwa państwa. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w 1982 r., gdy nazwę święta państwowego zmieniono z "Dnia Dominium" na "Dzień Kanady".
Geografia [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Geografia Kanady.
Ziemia Ellesmere'a, Kanada.
Nunavut
Terytoria Północno-Zachodnie
Grenlandia
Kanada zajmuje większą część północnej Ameryki Północnej, sąsiadując ze Stanami Zjednoczonymi na południu i stanem Alaska na północnym zachodzie. Od zachodu oblewa ją Ocean Spokojny, od wschodu Ocean Atlantycki, a od północy Ocean Arktyczny[4]. Biorąc pod uwagę całe terytorium Kanady, jest ona drugim co do wielkości państwem świata (po Rosji) i największym na kontynencie. Wliczając jedynie tereny lądowe, kraj zajmuje w tej klasyfikacji czwarte miejsce (wyprzedzają ją Rosja, Chiny i Stany Zjednoczone)[5]. Najbardziej na północ wysuniętym miejscem zamieszkania ludzi w Kanadzie (i na świecie) jest Posterunek Kanadyjskich Sił Zbrojnych w Alert na północnym krańcu Ziemi Ellesmere'a— równoleżnik 82,5°N— tylko 817 kilometrów od Bieguna Północnego[6].
Ukształtowanie terenu [edytuj]
Mapa obrazująca ukształtowanie terenu Kanady
Obszar Kanady otaczany jest przez trzy oceany: na wschodzie Atlantycki, na zachodzie Spokojny, a na północy Arktyczny. Wybrzeża Kanady są dobrze rozwinięte. Na zachodzie wysokie, z licznymi fiordami i wyspami, będącymi częścią zanurzonego w oceanie fragmentu Gór Nadbrzeżnych. Archipelag tak utworzony obejmuje wiele setek wysp (część z nich leży w granicach Alaski), z których największymi są Vancouver i Wyspa Królowej Charlotty. Wschodnie wybrzeża, nieco słabiej urozmaicone i niższe, tworzą półwyspy Labrador i Nowa Szkocja, oddzielone Zatoką Św. Wawrzyńca, a także wyspy Nowa Fundlandia, Cape Breton, Wyspa Księcia Edwarda, Anticosti i kilka pomniejszych. Wybrzeża północne są przeważnie niskie i posiadają wiele zatok i półwyspów. Do najznaczniejszych zatok należą Zatoka Hudsona, Ungava, Coronation i Mackenzie. Największe półwyspy to Ungava, Melville i Boothia. Kanadyjska Arktyka obejmuje szereg wysp skupionych w Archipelagu Arktycznym. Największymi wyspami tego archipelagu są Ziemia Baffina, Ellesmere'a, Wiktorii, Banksa i Wyspy Królowej Elżbiety. Od 1925, Kanada rości sobie prawa do części Arktyki pomiędzy długością geograficzną 60°W a 141°W, opierającej się swym północnym wierzchołkiem o biegun północny. [7]; roszczenia te nie są powszechnie uznawane przez społeczność międzynarodową.
Tarcza Kanadyjska
Większą część kontynentalnej Kanady tworzy tzw. Tarcza Kanadyjska. Obejmuje ona także większą część Archipelagu Arktycznego. Tarcza Kanadyjska jest prekambryjskim tworem geologicznym, tworzącym rozległy płaskowyż o wysokości od 300 do 1100 metrów n.p.m. We wnętrzu Tarczy Kanadyjskiej istnieje nieckowe zagłębienie tworzące Zatokę Hudsona i nizinę ją okalającą (Nizina Hudsońska). Wschodnią krawędź tarczy tworzą Góry Torngat na Labradorze oraz kilka pomniejszych pasm górskich na Ziemi Baffina i Wyspie Ellesmere'a. Na południe od Tarczy Kanadyjskiej leży Kraina Wielkich Jezior Amerykańskich, Nizina Laurentańska (Nizina Rzeki św. Wawrzyńca) oraz Appalachy Kanadyjskie. Od zachodu Tarczę Kanadyjską otacza pas Równin Wewnętrznych. Ich północną częścią jest Nizina Rzeki Mackenzie. Na zachód od równin leży pasmo Kordylierów Kanadyjskich, które tworzą dwa główne pasma – Góry Skaliste i Góry Nadbrzeżne oraz szereg pomniejszych. Obszar pomiędzy tymi pasmami wypełniają wewnętrzne wyżyny. Oddzielnym masywem jest pasmo górskie oddzielające Alaskę od Jukonu – Góry Św. Eliasza, w których położony jest najwyższy szczyt Kanady Mount Logan (5959 m n.p.m.).
We wschodniej Kanadzie Rzeka Świętego Wawrzyńca rozszerza się w Zatokę Świętego Wawrzyńca, jedno z największych estuariów świata; u jej ujścia leży wyspa Nowa Fundlandia. Na południe od Zatoki znajdują się prowincje Maritimes, na wschodzie obejmująca fragment Gór Appalachów rozciągających się na południe od Nowej Anglii i półwyspu Gaspé w prowincji Quebec. Wchodzące w skład Maritimes Nowy Brunszwik i Nowa Szkocja oddzielone są od siebie Zatoką Fundy, słynnej ze względu na największe amplitudy pływów morskich. Największą część centralnej Kanady zajmują prowincja Ontario oraz Zatoka Hudsona. Na zachód od Ontario rozciąga się szeroka, płaska Preria Kanadyjska sięgająca do Gór Skalistych, które oddzielają ją od Kolumbii Brytyjskiej.
Wody [edytuj]
Wodospad Niagara podświetlony nocą.
Obszar Kanady, z wyjątkiem części Wielkich Równin oraz najwyżej położonych pasm górskich, jest bardzo bogaty w wody śródlądowe. Większość powierzchni Kanady leży w zlewisku wodnym Oceanu Arktycznego. Obejmuje on wszystkie rzeki uchodzące do samego oceanu, jak i jego licznych zatok. Do największych z nich należą: Mackenzie, Nelson i Saskatchewan oraz pomniejsze. Do największych słodkowodnych zbiorników tego obszaru należą Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Jezioro Athabaska, Jezioro Reniferowe, Jezioro Winnipeg i wiele pomniejszych. Zlewisko Oceanu Atlantyckiego obejmuje południowo-wschodnią część kraju oraz wschodnią część Labradoru. Do największych rzek należą: Rzeka Świętego Wawrzyńca i Ottawa oraz pomniejsze. Do największych słodkowodnych zbiorników wodnych należą Wielkie Jeziora Ameryki Północnej, Jezioro Simcoe, Jezioro Nipigon, Jezioro Świętego Jana i wiele pomniejszych. Zlewisko Oceanu Spokojnego obejmuje wąski pas na zachód od Gór Skalistych. Najznaczniejszymi są rzeki Fraser i Jukon.
Klimat [edytuj]
Klimat w Kanadzie jest zróżnicowany i zależy od szerokości geograficznej. Na północy Kanady występuje klimat subpolarny i polarny. W centrum kraju występuje klimat kontynentalny chłodny, natomiast na południu jest on umiarkowany ciepły. W rejonie Gór Kordylierów spotkamy się z klimatem górskim. Jednym z ważniejszych czynników kształtujących klimat Kanady jest zimny Prąd Labradorski i ciepły Prąd Północnopacyficzny. Między północną a południową częścią kraju występuje bardzo duża rozpiętość temperatur. Tak więc na północy Kanady średnia temperatura lipca wynosi -5°C, a na południu 21°C. W styczniu natomiast temperatury wahają się od -35°C na północy kraju do 1-4°C na południowym-zachodzie. Największe opady występują w Kordylierach. Ich roczna suma wynosi około 6000mm. Na wybrzeżach wynoszą około 1000mm, a w środkowej Kanadzie od 300mm do 500mm.
Flora i fauna [edytuj]
Jeden z najpopularniejszych gatunków drzew w Kanadzie - modrzew
W szacie roślinnej Kanady dominuje typowa dla strefy klimatów umiarkowanych chłodnych formacja roślinna, czyli lasy iglaste (tajga). Charakteryzuje się ona przewagą drzew iglastych takich jak świerki, jodły, sosny i modrzewie. Mniejsze znaczenie mają drzewa liściaste (brzozy, olsze, wierzby i topole) oraz krzewinki z rodziny wrzosowatych (np. borówki) oraz mchy i porosty. Kanadyjska tajga jest ogromnym i zwartym ekosystemem. Ponadto w kanadyjskich lasach wschodnich możemy odnaleźć gatunki typowe bardziej dla południowych klimatów np. kłęk kanadyjski, magnolie, sasafrasy, jawory, dęby i platany. Nad pacyficznymi wybrzeżami w łagodnym, morskim klimacie wykształcają się specyficzne, umiarkowane lasy deszczowe. W sumie kanadyjskie lasy zajmują powierzchnię 310 mln ha, z czego 236 mln ha przypada na lasy gospodarcze[8]. Na terenie Kanady znajdują się także duże obszary łąk i pastwisk. W przeciwieństwie do stereotypu prezentującego Kanadę jako bezkresne obszary dawnej prerii porosłe pszenicą, ziemie orne zajmują zaledwie 10% powierzchni kraju i leżą głównie w południowych rejonach prowincji Alberta i Saskatchewan. Zachowane prerie w części północnej porastają wysokie trawy, podczas gdy na południu dominuje niska roślinność trawiasta. W kanadyjskich górach występuje azonalna roślinność alpejska. Zaczyna się ona powyżej granicy lasu. Wiosną górskie łąki zakwitają dywanami wielobarwnych dzikich kwiatów takich jak lilie, zawilce narcyzowate, arniki, pięciorniki i bukwice zwyczajne. Duże znaczenie przywiązuje się w Kanadzie dla ochrony przyrody, ochronie podlega tu np. aż 400 gatunków ptaków migrujących i ponad 11 mln ha siedlisk przyrodniczych. W sumie ochronie w 3.000 obszarów podlega 9% obszaru lądowego państwa[9].
Historia [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Kanady.
Handel futrami - najważniejsza gałąź kanadyjskiej gospodarki do początku XIX wieku
Tubylcza tradycja utrzymuje, że rdzenne ludy Kanady zamieszkiwały poszczególne części kraju od początku historii. Badania archeologiczne potwierdzają obecność człowieka w północnej części Yukonu 25 500 lat temu, a w południowym Ontario 9 500 lat temu[10][11]. Pierwszymi przybyszami z Europy byli Wikingowie, którzy osiedlili się na krótko w L'Anse aux Meadows około roku 1000.
Kolejnymi Europejczykami, którzy badali atlantyckie wybrzeże Kanady, byli: John Cabot w 1497 r. - w imieniu Anglii oraz Jacques Cartier w 1534 r. - w imieniu Francji. Francuski podróżnik Samuel de Champlain przybył tu w roku 1603, zakładając pierwsze stałe osiedla europejskie w Port Royal w 1605 r. i Québecu w 1608 r. Spośród francuskich kolonistów, Kanadyjczycy (Canadiens) zasiedlili stopniowo dolinę Rzeki Św. Wawrzyńca, Akadyjczycy (Acadians) - prowincje nadmorskie (zwane Maritimes), zaś Coureurs de bois - francuscy handlarze futrami oraz katoliccy misjonarze (René-Robert Cavelier, Sieur de La Salle) eksplorowali okolice Wielkich Jezior, Zatoki Hudsona i dorzecza Missisipi aż po Luizjanę. O kontrolę nad handlem futrami toczyły się walki Brytyjczyków z Indianami i Francuzami.
Około 1610 r. Anglia założyła placówki rybackie na Nowej Fundlandii, i skolonizowała Trzynaście kolonii na południu. W latach 1689-1763 toczyła się seria czterech kolonialnych wojen Anglików z Indianami i Francuzami. Na mocy pokoju z Utrechtu w 1713 r. pod panowanie Brytyjczyków dostał się półwysep Nowa Szkocja, a kończący wojnę siedmioletnią pokój paryski z 1763 r. scedował na rzecz Brytyjczyków północną część Nowej Francji (jej zachodnia część, zwana Luizjaną, przypadła na krótko Hiszpanii).
Śmierć generała Wolfe'a podczas bitwy na Równinie Abrahama w Quebecu w 1759 r., podczas brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami.
Królewska Proklamacja z 1763 r. wykroiła z Nowej Francji Quebec jako nową prowincję i przyłączyła wyspę Cape Breton do Nowej Szkocji. Ograniczyła także językowe i religijne prawa francuskich Kanadyjczyków. W 1769 r. St. John's Island (obecnie Wyspa Księcia Edwarda) stała się odrębną kolonią. By uniknąć konfliktu w Quebecu, Ustawa o Quebecu (ang. Quebec Act) z 1774 r. rozszerzyła jego terytorium na Wielkie Jeziora i Dolinę Ohio oraz przywróciła w Quebecu język francuski, religię katolicką i francuski kodeks cywilny. Rozgniewało to wielu mieszkańców Trzynastu Kolonii, przyczyniając się do wybuchu rewolucji amerykańskiej[12]. Pokój paryski z 1783 r. uznał niepodległość Ameryki i scedował tereny na południe od Wielkich Jezior na rzecz Stanów Zjednoczonych. Około 50 tys. wiernych Zjednoczonemu Królestwu lojalistów zbiegło wówczas z USA do Kanady[13]. Uznając osiedla lojalistów w Maritimes, z Nowej Szkocji wyłączono Nowy Brunszwik. By zadowolić anglojęzycznych lojalistów w Quebecu, Ustawa Konstytucyjna z 1891 r. podzieliła prowincję na francuskojęzyczną Dolną Kanadę i anglojęzyczną Górną Kanadę, ustanawiając w każdej z nich pochodzące z wyboru Zgromadzenia Ustawodawcze.
Kanada stanowiła główny front w wojnie 1812 r. pomiędzy USA i Imperium Brytyjskim. Jej obrona umocniła poczucie jedności wśród mieszkańców Brytyjskiej Ameryki Północnej. W 1815 r. rozpoczęła się masowa migracja z Wielkiej Brytanii i Irlandii do Kanady. Na początku XIX w. przemysł drzewny stał się też ważniejszy od handlu futrami.
Dążenie do "rządu odpowiedzialnego" (przed lokalnym Parlamentem) doprowadziło do nieskutecznych rebelii w 1837 r. Raport Durhama o sytuacji w Brytyjskiej Ameryce Północnej z 1839 r. zalecił później wprowadzenie "rządu odpowiedzialnego" oraz asymilację francuskich Kanadyjczyków w brytyjskiej kulturze[14]. Ustawa o Unii z 1840 r. połączyła obie Kanady w Zjednoczone Prowincje Kanady. Francuscy i brytyjscy Kanadyjczycy mieli ze sobą współpracować w Zgromadzeniu na rzecz przywrócenia praw Francuzom. W 1849 r., podobnie jak wszystkie północnoamerykańskie kolonie brytyjskie, powołali oni rząd odpowiedzialny przed kanadyjskim Parlamentem.
Podpisanie przez Wielką Brytanię i USA w 1846 r. traktatu oregońskiego (ang. Oregon Treaty) zakończyło konflikt graniczny w Oregonie, wytyczając zachodnią część granicy między obu państwami wzdłuż 49. równoleżnika oraz umożliwiając powstanie brytyjskich kolonii na wyspie Vancouver (1849) i w Kolumbii Brytyjskiej (1858). Kanada podjęła też szereg ekspedycji badawczych na Północ, by potwierdzić swoje prawa do Ziemi Ruperta i Arktyki. Ludność Kanady szybko rosła dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu; imigrację Brytyjczyków równoważyła emigracja do Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza wyjazdy francuskich Kanadyjczyków do Nowej Anglii.
Konfederacja [edytuj]
Animacja przedstawiająca rozwój granic i nazw kanadyjskich prowincji i terytoriów
W wyniku kilku konferencji konstytucyjnych ustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej (ang. British North America Act) z 1867 r. ustanowiła konfederację, tworząc 1 lipca 1867 "jedno dominium pod nazwą Kanada", obejmujące cztery prowincje: Ontario, Quebec, Nową Szkocję i Nowy Brunszwik[15]. Kanada objęła kontrolę nad Ziemią Ruperta i Terytorium Północno-Zachodnim, tworząc Terytoria Północno-Zachodnie. W lipcu 1870 r. skargi Metysów doprowadziły do rebelii nad Rzeką Czerwoną i powstania prowincji Manitoba. Kolumbia Brytyjska i wyspa Vancouver (które zjednoczyły się w 1866 r.) oraz kolonia na Wyspie Księcia Edwarda dołączyły do Konfederacji - odpowiednio - w 1871 i 1873 r.
Partia Konserwatywna Kanady premiera Johna A. Mcdonalda ustanowiła taryfy celne dla ochrony rodzącego się kanadyjskiego przemysłu. By udostępnić Zachód, rząd sfinansował budowę trzech transkontynentalnych linii kolejowych (w tym Canadian Pacific), otworzył prerie pod osadnictwo na mocy ustawy o ziemiach Dominium (ang. Dominion Lands Act) i utworzył Północno-Zachodnią Policję Konną, by objąć władzę nad tym terytorium. W 1898 r., po gorączce złota w Klondike na Terytoriach Północno-Zachodnich, w celu lepszej kontroli sytuacji w regionie rząd Kanady zdecydował się utworzyć odrębne terytorium Yukonu. Za rządów liberalnego premiera Wilfrida Lauriera imigranci z Europy kontynentalnej zasiedlili prerie, a w 1905 r. Alberta i Saskatchewan stały się prowincjami.
Atak kanadyjskich żołnierzy i czołgu podczas bitwy pod Vimy Ridge w 1917 r.
Kanada przystąpiła do I wojny światowej w 1914 automatycznie wraz z Wielką Brytanią. Wysłała ochotników na front zachodni w ramach narodowego kontyngentu. W 1917 wybuchł kryzys mobilizacyjny, gdy konserwatywny premier Robert Borden wprowadził obowiązek służby wojskowej mimo sprzeciwu francuskojęzycznych mieszkańców Quebecu. W 1919 Kanada wstąpiła do Ligi Narodów niezależnie od Wielkiej Brytanii. W 1931 r. Statut Westminsterski potwierdził niezależność Kanady.
Wielki Kryzys w 1929 r. miał istotny wpływ na gospodarkę Kanady i spowodował kryzys społeczny. W odpowiedzi na ten stan rzeczy, w Albercie oraz Saskatchewan, partia Co-operative Commonwealth Federation (CCF), na czele z Tommy Douglasem, zapowiedziała wprowadzenie państwa opiekuńczego, co realizowano w latach 40. i 50. Kanada, pod rządami centrolewicowego Williama Lyon Mackenzie Kinga, wypowiedziała wojnę Niemcom niezależnie, w trzy dni po tym gdy uczyniła to Wielka Brytania. Pierwsze jednostki Armii Kanadyjskiej pojawiły się w Wielkiej Brytanii w grudniu 1939 roku[16]. Kiedy tylko przemysł zaczął produkować na potrzeby armii kanadyjskiej, Wielkiej Brytanii, Chin oraz ZSRR gospodarka ruszyła gwałtownie. Pomimo kolejnego kryzysu mobilizacyjnego w Quebecu, Kanada zakończyła wojnę jako kraj, który posiadał jedną z największych armii na świecie[16]. Podczas II wojny światowej, w 1942 r. Kanadyjczycy dokonali desantu w okupowanej przez państwa osi Europie. Rajd na Dieppe zakończył się jednak niepowodzeniem. Siły kanadyjskie odegrały później znaczną rolę w Bitwie o Atlantyk, inwazji na Włochy oraz oswobadzaniu Holandii z okupacji niemieckiej w 1945 r.
W 1949 r. Nowa Fundlandia dołączyła do Kanady jako jej dziesiąta prowincja. Powojenna atmosfera w kraju, wraz z ekspansją ekonomiczną, zainicjowały wyż demograficzny oraz przyciągały imigrantów ze spustoszonej wojną Europy[17].
Quebec, w latach 60. przebył głęboką społeczną i ekonomiczną rewolucję - tzw. Cichą Rewolucję (Quiet Revolution). Nacjonaliści z Quebecu zaczęli wywierać większą presję na rzecz autonomii prowincji. Separatyści z Partii Quebecu (Parti Québécois) pierwszy raz doszli do władzy w 1976 r. W Referendum w sprawie suwerenności z 1980 r. obywatele odrzucili tę koncepcję. Drugie zorganizowane w 1995 r. zakończyło się podobnie, jednak separatyści przegrali już tylko minimalną różnicą głosów - 50.6% do 49.4%[18]. W 1997 r. kanadyjski Sąd Najwyższy orzekł, że jednostronna secesja prowincji jest niezgodna z konstytucją. Mimo to ruchy na rzecz niepodległości kontynuują nadal swoją działalność[18].
Królowa i Notariusz generalny Kanady (ang. Registrar General of Canada) podpisują ustawę konstytucyjną z 1982 r.
Pod kolejnymi lewicowymi rządami Lestera B. Pearsona oraz Pierra Trudeau wzrosła świadomość wspólnej tożsamości. W 1965 r. Kanada przyjęła jako flagę czerwony liść klonu. W 1969 r. w odpowiedzi na narastające ruchy na rzecz odrębności Quebecu, rząd federalny oficjalnie stał się dwujęzyczny (Official Languages Act). Wprowadzono liberalne prawo imigracyjne (Immigration Acts: 1967 oraz 1976) i ogłoszono oficjalnie Kanadę krajem wielokulturowym (1971). Fala imigracji spoza Europy zmieniła wizerunek kraju. W latach 70. zainicjowano programy socjalne w służbie zdrowia (Universal Health Care), systemie emerytalnym (Canada Pension Plan), a także system pożyczek w szkolnictwie wyższym (Canada Student Loans). Dekadę później przechodziły one fazę ugruntowania. Rządy prowincjonalne, w szczególności Quebec, walczyły z tym jako ingerencją we własne kompetencje. Ostatecznie, Premier Pierre Trudeau, przeforsował "uojczyźnienie (brytyjskiej) konstytucji", ustanawiając Kartę Praw i Wolności bazującą na wolnościach indywidualnych w konstytucji z 1982 r. (Constitution Act of 1982).
Integracja gospodarcza z USA znacząco wzrosła od czasów II wojny światowej. Porozumienia handlowe (Canada-United States Automotive Agreement) z 1965 r. oraz z 1987 (Canada-United States Free Trade Agreement) kładły podwaliny pod integrację obu gospodarek. Wszechobecność amerykańskiej kultury, TV oraz przedsiębiorstw była powodem obaw kanadyjskich nacjonalistów o zachowanie autonomii kulturalnej[19]. Niemniej jednak, Kanadyjczycy są dumni ze swojego systemu publicznej służby zdrowia oraz społecznej wielokulturowości[20].
Polityka [edytuj]
Ustrój i partie polityczne [edytuj] Zobacz więcej w osobnych artykułach: Rząd Federalny Kanady, Monarcha Kanady.
Siedziba parlamentu Kanady w Ottawie.
Kanada jest monarchią konstytucyjną, a głową państwa, Królową Kanady, jest Elżbieta II[21][22]. Jest też demokracją parlamentarną z federalnym systemem rządów parlamentarnych i silnymi tradycjami demokratycznymi. Konstytucja Kanady określa prawne ramy państwa, obejmujące tekst pisany oraz niepisane zasady i zwyczaje[23]. Podstawowe ramy kanadyjskiej konstytucji zawiera ustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej (ang. British North America Act) z 1867 r., przemianowana w 1982 r. na Ustawę Konstytucyjną z 1867 r. Stanowi ona, że Kanada ma konstytucję "zbliżoną do konstytucji Wielkiej Brytanii" i dzieli władzę między rząd federalny i rządy poszczególnych prowincji. Konstytucja obejmuje Kanadyjską Kartę Praw i Wolności (ang. Canadian Charter of Rights and Freedoms), gwarantującą Kanadyjczykom podstawowe prawa i wolności, których w zasadzie nie może ich pozbawić żaden rodzaj władz Kanady. W rozdziale 33 zawiera jednak zastrzeżenie, iż parlament federalny i legislatury prowincji mogą zawiesić czasowo niektóre inne rozdziały Karty na okres do pięciu lat.
Stephen Harper - obecny Premier Kanady
Królowa Kanady: Elżbieta II
Stanowisko Premiera Kanady, szefa rządu, przypada aktualnemu liderowi partii politycznej, która zyskała poparcie większości w Izbie Gmin. Premier i jego Gabinet mianowani są formalnie przez Gubernatora generalnego Kanady (który jest kanadyjskim przedstawicielem Królowej). Jednak to Premier formuje swój Gabinet, a Gubernator generalny zwyczajowo akceptuje personalne decyzje Premiera. Tradycyjnie, w skład Gabinetu wchodzą członkowie partii Premiera z obu izb ustawodawczych, głównie z Izby Gmin. Władzę wykonawczą sprawują Premier i Gabinet, a wszyscy oni składają przysięgę przed Królewską Radą Kanady (ang. Queen's Privy Council for Canada) i stają się Ministrami Korony. Premier posiada szerokie uprawnienia polityczne, w szczególności w zakresie mianowania innych urzędników rządu i służby cywilnej.
Gubernatorem generalnym Kanady od 27 września 2005 jest Michaëlle Jean, a Premierem od 6 lutego 2006 jest lider Partii Konserwatywnej Kanady, Stephen Harper.
Parlament Kanady składa się z Królowej i dwóch izb: wybieralnej Izby Gmin i mianowanego Senatu. Członków Izby Gmin wybiera się zgodnie z ordynacją większościową w okręgach wyborczych; wybory powszechne ogłasza Gubernator generalny na wniosek Premiera. O ile dla Parlamentu nie określono kadencji minimalnej, to nowe wybory powszechne należy ogłosić w ciągu pięciu lat od poprzednich. Członków Senatu, których fotele obsadzane są wg kryterium regionalnego, nominuje Premier i mianuje formalnie Gubernator generalny; swoje mandaty sprawują do ukończenia 75 lat.
Cztery główne partie polityczne Kanady to: Konserwatywna Partia Kanady, Liberalna Partia Kanady, Nowa Demokratyczna Partia Kanady i Blok Quebecu. Obecny rząd tworzy Partia Konserwatywna Kanady. Chociaż Zielona Partia Kanady i inne mniejsze partie polityczne nie mają obecnie reprezentacji parlamentarnej, to lista partii, które w przeszłości zdobywały mandaty w wyborach do Parlamentu Kanady jest długa.
Prawo [edytuj]
Sąd Najwyższy w Ottawie
Władza sądownicza Kanady odgrywa ważną rolę, interpretując przepisy i unieważniając te, które naruszają Konstytucję. Sąd Najwyższy Kanady jest najwyższą instancją sądową i ostatecznym arbitrem, a na jego czele stoi obecnie sędzia Beverley McLachlin. Dziewięciu sędziów Sądu Najwyższego Kanady mianuje, w porozumieniu z Premierem, Gubernator generalny Kanady. Wszyscy sędziowie szczebla najwyższego i apelacyjnego mianowani są przez Gubernatora generalnego w porozumieniu z Premierem i ministrem sprawiedliwości, po konsultacjach z pozarządowymi organizacjami prawniczymi. Gabinet federalny mianuje sędziów Sądów Najwyższych na szczeblu poszczególnych prowincji i terytoriów. Niższe stanowiska sędziowskie w prowincjach i terytoriach obsadzane są przez właściwe dla nich rządy.
Wszędzie - za wyjątkiem Quebecu, gdzie dominuje prawo cywilne - przeważa system common law. Prawo karne stanowi wyłączną odpowiedzialność władz federalnych i jest ujednolicone w całym kraju. Przestrzeganie prawa, w tym sądy karne, leży w kompetencjach prowincji, ale na terenach wiejskich wszystkich prowincji, z wyjątkiem Ontario i Quebecu, odpowiedzialność za nadzór policyjny skupia się na federalnej RCMP.
Stosunki międzynarodowe i wojskowe [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Kanadyjskie Siły Zbrojne.
Pomnik Sił Pokojowych w Ottawie
Kanada i Stany Zjednoczone mają najdłuższą niechronioną granicę na świecie, współpracują wojskowo, i są dla siebie największymi partnerami handlowymi. Kanada jednak prowadzi niezależną politykę zagraniczną, w tym utrzymuje pełne stosunki dyplomatyczne z Kubą i odmówiła udziału w wojnie irackiej. Kanada także utrzymuje historyczne, gospodarcze i wojskowe więzi z Wielką Brytanią, Francją i byłymi koloniami brytyjskimi i francuskimi, jest członkiem Wspólnoty Narodów (Commonwealth) i Frankofonii.
Kanadyjski personel wojskowy to 64 tys. w służbie czynnej i 26 tys. rezerwistów[24]. Kanadyjskie Siły Zbrojne składają się z wojsk lądowych, marynarki wojennej i sił powietrznych. Posiadają one 1400 pojazdów pancernych, 34 okręty wojenne i 861 statków powietrznych[25].
Lester Pearson z Pokojową Nagrodą Nobla za rok 1957.
Silne przywiązanie do Imperium Brytyjskiego i Wspólnoty Narodów w angielskojęzycznej części Kanady sprawiło, że kraj ten miał duży udział w brytyjskim wysiłku wojennym w drugiej wojnie burskiej, I wojnie światowej i II wojnie światowej. Odtąd Kanada jest rzecznikiem multilateralizmu, czyni wysiłki aby rozwiązywać problemy świata we współpracy z innymi krajami[26]. Kanada należy do ONZ od 1945 r. i jest założycielem oraz członkiem NATO od 1949 r. Podczas wojny koreańskiej Kanada była jednym z głównych dostarczycieli żołnierzy do sił ONZ. We współpracy z USA założyła NORAD do obrony powietrznej przed ZSRR.
Kanada odgrywa czołową rolę w wysiłkach pokojowych ONZ. W czasie kryzysu sueskiego w 1956 Lester Pearson zmniejszył napięcie proponując rozpoczęcie misji pokojowej ONZ. Kanada wzięła udział w 50 misjach pokojowych, w tym we wszystkich wysiłkach pokojowych ONZ do 1989 r. oraz utrzymywała swe siły w międzynarodowych operacjach w byłej Jugosławii i podczas pierwszej wojny w Zatoce.
Kanada wstąpiła w 1990 r. do Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) i gościła Zgromadzenie Ogólne OPA w Windsorze w czerwcu 2000 r., a także trzeci Szczyt Ameryk w Quebecu w kwietniu 2001. Kanada usiłuje zacieśniać więzy z gospodarkami krajów Azji i Pacyfiku poprzez członkostwo w APEC.
Kanadyjscy żołnierze w Afganistanie
Od 2001 r. Kanada utrzymuje swoje wojska w Afganistanie w ramach amerykańskich sił stabilizacyjnych oraz dowodzonych przez NATO sił ISAF. Kanadyjski Zespół Reagowania na wypadek Katastrof (DART) brał udział w trzech dużych operacjach pomocowych w ostatnich dwóch latach; dwustuosobowy zespół wysłano do pomocom ofiarom tsunami w południowej Azji w grudniu 2004, huraganu Katrina we wrześniu 2005 i trzęsienia ziemi w Kaszmirze w październiku 2005.
W lutym 2007, Kanada, Włochy, Wielka Brytania, Norwegia i Rosja zobowiązały się uruchomić projekt wartości 1,5 miliarda dolarów mający na celu opracowanie szczepionek mogących uratować miliony ludzi w biednych krajach, i wezwały innych do dołączenia się do tej inicjatywy[27].
Prowincje i Terytoria [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Podział administracyjny Kanady.
Geopolityczna mapa Kanady - 10 prowincji i 3 terytoria
Kanada jest federacją dziesięciu prowincji i trzech terytoriów. Prowincje to: Alberta, Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Fundlandia i Labrador, Nowa Szkocja, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec i Saskatchewan. Terytoria to Nunavut,Terytoria Północno-Zachodnie i Jukon. Każda z wyżej wymienionych jednostek ma swoje oficjalne symbole: kwiat, drzewo, ptaka, motto i inne.
Prowincje są bardziej niezależne od rządu federalnego niż terytoria. Są one odpowiedzialne za większość programów socjalnych, takich jak służba zdrowia, edukacja czy opieka społeczna. Wspólnie osiągają większe dochody niż Rząd Federalny. Jest to zupełnie unikalna struktura wśród państw będących federacjami. Używając swoich uprawnień, Rząd Federalny może zainicjować w prowincjach programy narodowe, takie jak np. zdrowotny Canada Health Act. Prowincje mają prawo ich zaniechać, jednak w praktyce zdarza się to rzadko. Aby mieć pewność, że opodatkowanie i świadczenie tych usług utrzymują się na podobnym poziomie w biedniejszych i bogatszych prowincjach, Rząd Federalny dysponuje dotacjami wyrównawczymi (Equalization payments).
Każda z prowincji ma jednoizbowy rząd na czele którego stoi Premier wybierany w taki sam sposób jak Premier Kanady. Każda prowincja posiada również Gubernatora-Porucznika, reprezentanta królowej - analogicznie do urzędu Gubernatora Generlalnego Kanady, mianowanego z rekomendacji Premiera, aczkolwiek w ostatnich latach wzrasta stopień uzgadniania tych mianowań z rządami prowincjonalnymi.
Prowincje Kanady stolica powierzchnia
(w km²) ludność (2001)
1 Alberta Edmonton 661 848 3 064 249
2 Kolumbia Brytyjska Victoria 944 735 4 095 900
3 Manitoba Winnipeg 647 797 1 150 000
4 Nowy Brunszwik Fredericton 72 908 757 100
5 Nowa Fundlandia i Labrador St. John's 405 212 533 800
6 Nowa Szkocja Halifax 55 284 942 700
7 Ontario Toronto 1 076 395 11 874 400
8 Quebec Québec 1 542 056 7 410 500
9 Saskatchewan Regina 651 036 1 015 800
10 Wyspa Księcia Edwarda Charlottetown 5 660 138 500
Terytoria Kanady stolica powierzchnia
(w km²) ludność (2001)
1 Nunavut Iqaluit 2 093 190 28 200
2 Terytoria Północno-Zachodnie Yellowknife 1 346 106 42 083
3 Jukon Whitehorse 482 443 29 900
Ekonomia [edytuj]
Widok na centrum finansowe Montrealu
Kanada jako jedno z najbogatszych państw świata, dzięki wysokiemu dochodowi per capita jest członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz grupy krajów G8. Kanada posiada gospodarkę wolnorynkową z niewiele większą interwencją rządu niż ma to miejsce w USA, choć o wiele mniejszą niż w większości krajów europejskich[28]. Kraj ma mniejszy produkt krajowy brutto per capita (PKB) niż jego południowy sąsiad (gdzieniegdzie dochody rozkładają się podobnie), ale wyższy niż duże, zachodnioeuropejskie gospodarki[29][30]. W ostatniej dekadzie kanadyjską gospodarkę cechował szybki wzrost, niskie bezrobocie i wysokie nadwyżki budżetowe na szczeblu federalnym. Dzisiejsza gospodarka Kanady bardzo przypomina amerykańską w orientacji na wolny rynek, wzorach produkcyjnych oraz wysokim standardzie życia[31]. W październiku 2006 r. bezrobocie w Kanadzie wynosiło 6,3% i był to najniższy wskaźnik od 30 lat, choć jest on różny w pomiarach lokalnych - od niskiego 3,6% w prowincji Alberta do wysokiego 14,6% w Nowej Fundlandii i Labradorze[32].
W minionym wieku, wzrost produkcji, górnictwa i usług spowodował przeobrażenie gospodarki kraju z rolniczej na zurbanizowaną i zindustrializowaną. Tak jak gospodarki innych wysokorozwiniętych krajów świata, tak i gospodarka kanadyjska jest zdominowana przez usługi, w których zatrudnione jest około 3/4 Kanadyjczyków[33]. Niemniej jednak, Kanada wyróżnia się spośród innych krajów wysoko rozwiniętych rozmiarami pierwszego sektora, wraz gospodarką leśną i przemysłem naftowym. Te dwie dziedziny są w tym kraju najważniejsze.
Kanada jest jednym z kilku wysoko rozwiniętych państw, które są eksporterami energii (netto)[1]. Posiada ogromne złoża gazu na wschodnim wybrzeżu oraz duże złoża gazu i ropy skoncentrowane w Albercie oraz sąsiadującej z nią Kolumbii Brytyjskiej i Saskatchewan. Olbrzymie zmieszane z piaskiem złoża Athabasca Tar Sands czynią Kanadę drugimi po Arabii Saudyjskiej krajem pod względem wielkości rezerw ropy[34]. W Quebecu, Kolumbii Brytyjskiej, Nowej Funlandii i Labradorze, Ontario i Manitobie energia elektryczna, która jest tania, obfita i stosunkowo przyjazna środowisku, pochodzi z elektrowni wodnych.
Kanada jest jest jednym z najważniejszych na świecie producentów rolnych. Kanadyjskie prerie są jednym z głównych miejsc uprawy pszenicy oraz pozostałych zbóż[35]. Jest największym na świecie producentem cynku, uranu, złota, niklu, aluminium i ołowiu[36]. Wiele, jeśli nie większość miast na północy kraju, gdzie uprawa ziemi jest trudna, istnieje jedynie z dzięki pobliskim kopalniom lub zasobom drewna. Rozwinął się także znaczący sektor wytwórczy, skoncentrowany w południowym Ontario i Quebecu, z przemysłem samochodowym i lotniczym na czele.
Kraj jest silnie zależny od powiązań handlu międzynarodowego, w szczególności handlu z USA. Traktaty o wolnym handlu z 1989 r. Canada-U.S. Free Trade Agreement (FTA) oraz z 1994 r. North American Free Trade Agreement (NAFTA: dołączył Meksyk) znacznie zwiększyły wolumen handlu i stopień integracji z USA. Od 2001 roku, kiedy to udało jej się uniknąć recesji, osiąga najlepsze wyniki gospodarcze w grupie krajów G8[37]. Od połowy lat 90. rząd federalny Kanady ogłasza nadwyżki budżetowe i regularnie spłaca zadłużenie.
Waluta [edytuj]
1 cent kanadyjski
Walutą kraju jest dolar kanadyjski Canadian Dollar / Dollar canadien, (symbol - CAD lub CAN $). Jeden dolar kanadyjski dzieli się na sto centów kanadyjskich.
Powszechne kanadyjskie monety o wartości poniżej jednego dolara (1¢, 5¢, 10¢, 25¢) wzorowane są na swoich amerykańskich odpowiednikach (zobacz: dolar amerykański) - ich wielkości i masy oraz ich nazwy są prawie identyczne. Różnią się natomiast specyficznym składem chemicznym oraz rysunkiem awersu i rewersu. Są na tyle różne, że monety kanadyjskie nie są przyjmowane przez automaty w USA.
Kanadyjskie monety $1 (w obiegu od 1987) i $2 (od 1996) nie są wzorowane na monetach amerykańskich.
Oprócz standardowego zestawu monet opisanych powyżej w obiegu znajduje się cały szereg monet starszych, wycofywanych z obiegu oraz okolicznościowych.
Demografia [edytuj]
Toronto, Ontario to najbardziej zaludnione miejsce w Kanadzie z 2 503 281[38] mieszkańcami w mieście i 5 113 149 wraz z teranemi podmiejskimi[39].
Według spisu ludności z 2006 r. Kanadę zamieszkiwała rekordowa liczba 31 612 897 mieszkańców, co oznaczało wzrost o 5,4% w porównaniu z rokiem 2001[40]. Głównym czynnikiem wzrostu jest liczne osiedlanie się imigrantów na terytorium Kanady, a w mniejszym stopniu przyrost naturalny. Ok. 3/4 Kanadyjczyków mieszka w odległości do 150 km od granicy z USA [41]. Najwięcej ludzi mieszka w dużych miastach, szczególnie w Toronto, Montrealu, Ottawie, Vancouver i ich przedmieściach[42].
Gęstość zaludnienia Kanady wynosi 3,5 osoby na km², co czyni Kanadę jednym z najmniej zaludnionych krajów na świecie[43]. Najgęściej zaludnionym obszarem jest tzw. Korytarz Quebec City-Windsor położony wzdłuż linii o długości 1150 km między tymi miastami, w pobliżu Wielkich Jezior i Rzeki Świętego Wawrzyńca, w którym mieszka 57% ludności kraju[44].
Kanada jest krajem bardzo zróżnicowanym pod względem etnicznym. Według spisu ludności z 2001 r. w Kanadzie istnieją 34 grupy etniczne liczące po co najmniej 100 tys. osób. W 2001 r. 83% populacji (24 618 250 spośród 29 639 035 ankietowanych) zadeklarowało, że należy do rasy białej[45]. Największą grupą etniczną są Anglicy (20,2%), następnie Francuzi (15,8%), Szkoci (14,0%), Irlandczycy (12,9%), Niemcy (9,3%), Włosi (4,3%), Chińczycy (3,7%), Ukraińcy (3,6%), i rdzenni mieszkańcy Kanady (3,4%); choć aż 40% imigrantów uważa się za "Kanadyjczyków"[46]. Liczba rdzennych mieszkańców Kanady rośnie niemal dwukrotnie szybciej, niż cała populacja kanadyjska. W 2001 r. 13,4% Kanadyjczyków należało do "zauważalnych mniejszości"[47].
Kanada ma najwyższy na świecie wskaźnik imigracji per capita[48], napędzanej przez politykę gospodarczą oraz imigracyjne prawo rodzinne (jednoczenie rodzin). Kraj przyjmuje także dużą liczbę uchodźców. Nowoosiedlający się wybierają najczęściej aglomeracje Toronto, Vancouver i Montrealu. Niemal cała kanadyjska imigracja pochodzi z Azji.
Zróżnicowanie religijne wśród Kanadyjczyków jest znaczne. Wg spisu ludności z 2001 r.[49] 77,1% kanadyjczyków to chrześcijanie (katolicy są w tej grupie najliczniejsi - stanowią 43,6% ogółu kanadyjczyków). Najliczniejszym wyznaniem protestanckim jest Zjednoczony Kościół Kanady (United Church of Canada). 16,5% ludności nie deklarowało żadnej przynależności religijnej, a pozostałe 6,3% związanych było z inną religią niż chrześcijaństwo: w tym 1,9% to muzułmanie, a 1,1% wyznawcy Judaizmu.
W Kanadzie za edukację odpowiedzialne są rządy prowincji i terytoriów, dlatego nie istnieje federalne ministerstwo edukacji. Każdy z trzynastu systemów edukacji jest podobny do pozostałych, ale odzwierciedla warunki historyczne, kulturowe i geograficzne danego regionu[50]. Obowiązkowi edukacyjnemu podlegają dzieci w wieku od 5-7 lat do 16-18 lat w zależności od prowincji[50], skutkiem czego szacuje się, że w społeczeństwie żyje poniżej jednego procenta analfabetów[1]. Dalsza edukacja (postsecondary) również pozostaje w gestii rządów regionalnych, które pokrywają większość wydatków z nią związanych. Rząd federalny zapewnia dodatkowe środki w formie grantów naukowo-badawczych. W 2002 roku 43% Kanadyjczyków w wieku od 25 do 64 lat legitymowało się wykształceniem na poziomie wyższym; odsetek ten był jeszcze większy dla ludności w wieku od 25 do 34 lat i wynosił 51%[1].
Ludność Kanady [edytuj]
Edmonton
Montreal
Vancouver
Calgary
Mississauga
Ottawa
Struktura wiekowa:
Dzieci - 0 do 14 lat - 17,3%
Młodzież i dorośli w wieku produkcyjnym - 15 do 64 lat - 69,2%
Dorośli w wieku poprodukcyjnym - ponad 65 lat - 13,5%
Przyrost Naturalny: 0,289%
Wskaźnik urodzin 10,75 urodzin/1000 osób
Wskaźnik śmierci 7,86 śmierci/1000 osób
Wskaźnik migracji 5,79 migracji/1000 osób
Struktura płci:
przy urodzeniu - 1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat - 1,05 mężczyzn/kobiet
15 do 64 lat - 1,01 mężczyzn/kobiet
ponad 64 lat - 0,74 mężczyzn/kobiet
w całej populacji - 0,98 mężczyzn/kobiet
Śmiertelność noworodków - 4,63 śmierci/1000 urodzin
Średnia długość życia
cała populacja - 80,34 lata
mężczyźni - 76,98 lata
kobiety - 83,86 lata
Wskaźnik urodzin - 1,61 dzieci/kobietę
Największe miasta w Kanadzie [edytuj] miasto prowinicja liczba mieszkańców (2006)
1 Toronto Ontario 3 023 281
2 Montréal Quebec 1 620 693
3 Calgary Alberta 988 193
4 Ottawa Ontario 812 129
5 Edmonton Alberta 730 372
6 Mississauga Ontario 668 549
7 Winnipeg Manitoba 633 451
8 Vancouver Kolumbia Brytyjska 578 041
9 Hamilton Ontario 504 559
10 Québec Quebec 491 142
11 Brampton Ontario 433 806
12 Surrey Kolumbia Brytyjska 394 976
13 Halifax Nowa Szkocja 372 679
14 Laval Quebec 368 709
15 London Ontario 352 395
16 Markham Ontario 261 573
17 Gatineau Quebec 242 124
18 Vaughan Ontario 238 866
19 Longueuil Quebec 229 330
20 Windsor Ontario 216 473
21 Kitchener Ontario 204 668
22 Burnaby Kolumbia Brytyjska 202 799
23 Saskatoon Saskatchewan 202 340
24 Regina Saskatchewan 179 246
25 Richmond Kolumbia Brytyjska 174 461
26 Oakville Ontario 165 613
27 Burlington Ontario 164 415
28 Richmond Hill Ontario 162 704
29 Sudbury Ontario 157 857
30 Sherbrooke Quebec 147 427
Komunikacja [edytuj]
Transport [edytuj]
Łączność i media [edytuj]
Kultura [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Kultura Kanady.
Oficer Kanadyjskiej Królewskiej Policji Konnej. Formacja ta stanowi krajową policję federalną i jest szeroko rozpoznawana poza granicami Kanady.
Duży wpływ na kulturę kanadyjską miała kultura kolonizatorów (kultura brytyjska i francuska), a w mniejszym stopniu kultura i tradycje rdzennych mieszkańców. Ze względu na liczne migracje między dwoma krajami znaczny wpływ na kulturę kanadyjską miała także kultura amerykańska. Amerykańskie media i sposoby rozrywki są bardzo popularne w Kanadzie; i odwrotnie - wiele kanadyjskich produktów kultury odnosi sukces nie tylko w USA, ale i na całym świecie[51].
Wybitne dzieła kanadyjskiej kultury są chronione i wspierane przez programy rządowe, ustawy i instytucje takie jak: Kanadyjska Spółka Transmisyjna (Canadian Broadcasting Corporation), Narodowy Zarząd Filmu w Kanadzie (National Film Board of Canada) i Kanadyjska Komisja Radiowo-Telewizyjno-Komunikacyjna (Canadian Radio-television and Telecommunications Commission)[52].
Totem Kwakwaka'wakw i tradycyjny "big house" (wielki dom) w Victorii, BC.
Kanada jest krajem o znacznej powierzchni, a co się z tym wiąże jest bardzo zróżnicowana pod względem etnicznym i kulturowym. Poruszając się pomiędzy różnymi regionami czy prowincjami można zauważyć znaczące różnice w zwyczajach i kulturze. Jednym z czynników mających znaczny wkład w kulturę kanadyjską byli i nadal są emigranci przybywający z całego świata. Wielu Kanadyjczyków postrzega kulturę ich kraju jako nierozerwalnie wiążącą się z wielokulturowością ich kraju (termin opracowany przez zamieszkałego w Australii profesora Jerzego Zubrzyckiego)[20]. Wielokulturowe dziedzictwo Kanady opisane jest w rozdziale 27 Kanadyjskiej Karty Praw i Swobód.
Narodowe symbole Kanady są zaczerpnięte z natury, historii oraz rdzennych mieszkańców Kanady. Szczególnie, znanym kanadyjskim symbolem jest liść klonu, który znajdował się na na obecnej i poprzedniej fladze Kanady, na kanadyjskiej monecie i Herbie Kanady[53]. Innymi znanymi symbolami są bóbr, bernikla kanadyjska, nur lodowiec, Monarcha Kanady i Kanadyjska Królewska Policja Konna[53].
Flaga państwowa [edytuj]
Flaga państwowa Kanady jest dziełem kilku osób. Jacques St. Cyr wprowadził do niej stylizowany liść klonowy, George Bist ustalił proporcje, a Dr Gunter Wyszechi ustalił barwy. O ostatecznym wyglądzie flagi zdecydowała 15-osobowa komisja parlamentarna, która stała się formalnym autorem jej projektu. Po długich debatach nowa flaga została zaakceptowana przez parlament. Oficjalnie stała się ona flagą narodową 15 lutego 1965 r. Dzień ten obchodzony jest jako Dzień Kanadyjskiej Flagi.
Hymn narodowy [edytuj]
Pieśń O Canada została skomponowana w 1880 r. przez Calixa Lavallee do słów sędziego Adolphe-Basile Routhier. Obecna wersja angielska oparta jest na tłumaczeniu Roberta Stanleya Weira z 1908 r. Po upływie wieku od swego prawykonania, 1 lipca 1980 r. pieśń O Canada proklamowana została hymnem narodowym.
Kultura wysoka [edytuj]
Kanadyjska literatura [edytuj]
Lucy Maud Montgomery
Kanadyjska literatura, w większości angielskojęzyczna, jest ważnym choć mało znaczącym nurtem współczesnej literatury. Do nielicznych pisarzy kanadyjskich, którzy zdobyli międzynarodowy rozgłos, należy Lucy Maud Montgomery - autorka słynnego cyklu powieści o Ani z Zielonego Wzgórza (Anne of Green Gable).
Zobacz też: Pisarze kanadyjscy.
Kanadyjski teatr [edytuj]
W Kanadzie istnieje intensywne życie teatralne, skupione w wielkich ośrodkach miejskich, takich jak Toronto i Montreal. Działają tam znane teatry muzyczne, tradycyjne oraz nowoczesne. Atrakcjami turystycznymi są: doroczny Festiwal Szekspirowski w Startford oraz Shaw Festival w Niagara on the Lake.
Kanadyjski film i telewizja [edytuj]
Kanada jest ważnym producentem filmów. Często krytykowany system dofinansowania ze środków publicznych pozwolił stworzyć kanadyjską, artystyczną i niekomercyjną szkołę filmową. W Kanadzie, a szczególnie w Toronto, zwanym "Hollywoodem Północy" kręci się wiele filmów amerykańskich. Spośród Kanadyjczyków wywodzi się także wielu znanych aktorów, w większości komediowych. Obok wielu komercyjnych stacji telewizyjnych funkcjonuje w Kanadzie państwowa, choć niezależna telewizja Canadian Broadcasting Corporation – CBC – produkująca wysokiej jakości programy informacyjne, oświatowe, kulturalne i rozrywkowe w obu językach urzędowych.
Kanadyjska muzyka [edytuj]
W Kanadzie powstają charakterystyczne typy muzyki ludowej – folk. Jej różnorodność odzwierciedla mieszaninę etniczną i kulturową Kanady. Obok muzyki wywodzącej się ze szkockiej tradycji istnieje muzyka frankofońska i indiańska, tak tradycyjno-rytualna, jak i współczesna. Nie ma wśród Kanadyjczyków bardziej znanych kompozytorów muzyki współczesnej, lecz istnieje wiele dobrych orkiestr i zespołów wykonujących muzykę klasyczną oraz muzykę współczesną.
Zobacz też: Lista kanadyjskich artystów muzyki rozrywkowej.
Język [edytuj]
Populacja Montrealu w prowincji Quebec jest w przeważającej części francuskojęzyczna, ale w mieście istnieje również duża społeczność anglojęzyczna.
Kanada ma dwa języki oficjalne: angielski i francuski. Dwujęzyczność Kanady jest prawem ustanowionym w Kanadyjskiej Karcie Praw i Swobód, ustawie o językach oficjalnych i Regulacjach o języku oficjalnym; nad ich realizacją czuwa Komisarz ds. języków oficjalnych (ang. Commissioner of Official Languages). Oba języki mają równy status w sądach federalnych, Parlamencie, oraz innych instytucjach federalnych. Tam gdzie istnieje wystarczające zapotrzebowanie, mieszkańcy mają prawo do otrzymywania wszelkich usług związanych z rządem w języku angielskim bądź francuskim. Oficjalne mniejszości językowe mają prawo do własnego szkolnictwa we wszystkich prowincjach i terytoriach[54].
Angielski i francuski są językami ojczystymi dla odpowiednio 59,7% i 23,2% populacji[55] oraz językami najczęściej używanymi w domach dla odpowiednio 68,3% i 22,3% osób[56]. Aby otrzymać obywatelstwo, należy znać angielski lub francuski. 98,5% Kanadyjczyków umie posługiwać się jednym z nich - 67,5% tylko angielskim, 13,3% tylko francuskim, a 17,7% obydwoma[56]. Społeczności oficjalnych języków - angielskiego i francuskiego, określone na podstawie deklaracji ankietowanych o ich pierwszym języku oficjalnym, stanowią odpowiednio 73,0% i 23,6% populacji[57].
Chociaż 85% francuskojęzycznych Kanadyjczyków mieszka w Quebecu, to znaczące populacje frankofońskie zamieszkują też Ontario i południową Manitobę, zaś Akadyjczycy - północne rejony Nowego Brunszwiku. Najliczniejsza populacja francuska poza Quebekiem żyje w Ontario. Karta Języka Francuskiego Quebecu stanowi, iż jest to tamtejszy język oficjalny, zaś Nowy Brunszwik jest jedyną prowincją, w której zapis o oficjalnej dwujęzyczności znalazł się w konstytucji[58]. Inne prowincje nie mają oficjalnego języka (języków), ale francuski używany jest obok angielskiego w oświacie, sądownictwie i innych instytucjach rządowych. Manitoba, Ontario i Quebec zezwalają na używanie, tak angielskiego, jak i francuskiego w legislaturach tych prowincji, a ich prawa stanowione są w obu językach. W Ontario francuski ma elementy statusu języka oficjalnego, ale nie jest językiem w pełni równorzędnym z angielskim. Na Terytoriach Północno-Zachodnich status oficjalny mają języki tubylcze, a w Nunavut językiem większości - i jednym z trzech oficjalnych języków terytorium - jest inuktitut.
W Kanadzie dominujący język angielski jest formą pośrednią między brytyjską a amerykańską angielszczyzną. Pisownia jest zasadniczo brytyjska, np. rzeczownik kolor lub środek zapisywany jest tak jak w brytyjskim angielskim colour i centre a nie color czy center jak w amerykańskim. Występuje tu jednak szereg regionalnych akcentów, lecz są bardziej one zbliżone do akcentów amerykańskich z sąsiednich rejonów.
Język francuski w Kanadzie różni się natomiast on od współczesnego akcentem oraz słownictwem. Ze względu na długotrwałą izolację zachował pewne cechy archaiczne.
Istotną rolę w Kanadzie odgrywają także języki nieurzędowe - 5 202 245 ludzi deklaruje jeden z nich jako podstawowy[55]. Najważniejsze z nich to: chiński (ojczysty dla 853 745 ludzi), włoski (469 485), niemiecki (438 080), oraz pendżabski (271 220)[55].
Liczba ludności Kanady posługująca się danym językiem, wg statystyk w 2001 roku (mowa tu o języku ojczystym):
angielski (oficjalny) - 17 352 315 mówiących
francuski (oficjalny) - 6 703 325
chiński (wszystkie warianty włączone) - 853 745
włoski - 469 485
niemiecki - 438 080
pendżabski - 271 220
hiszpański - 245 495
portugalski - 213 815
polski - 208 375
arabski - 199 940
tagalog - 174 060
ukraiński - 148 085
język niderlandzki - 128 670
wietnamski - 122 055
grecki - 120 360
Święta w Kanadzie [edytuj]
Święta w KanadzieData Polska nazwa Angielska / francuska nazwa Uwagi
1 stycznia Nowy Rok
New Year's Day / Jour de l'an
święto państwowe
Piątek przed Wielką Nocą
Wielki Piątek
Good Friday / Vendredi saint
święto państwowe
Pierwszy poniedziałek po Wielkim Piątku
Drugi dzień Wielkiej Nocy/Poniedziałek wielkanocny
Easter Monday / Pâques
święto państwowe
Ostatni poniedziałek przed 25 maja
Urodziny królowej Wiktorii
Victoria Day / Fête de la Reine
(Quebec: Fête des Patriotes)
święto państwowe
24 czerwca
Dzień św. Jana Chrzciciela
St. Jean-Baptiste Day / Fête nationale du Québec
święto państwowe
Obchodzone wyłącznie w prowincji Quebec.
1 lipca
Dzień Kanady
Canada Day / Fête du Canada
święto państwowe
Obchody rocznicy Konfederacji Kanady.
Pierwszy poniedziałek sierpnia
Święto Obywatelskie
Civic Holiday/ Fête du Canada
święto państwowe
Obchodzone we wszystkich prowincjach z wyjątkiem Quebecu.
Pierwszy poniedziałek września
Święto Pracy
Labour Day / Fête du Travail
święto państwowe
Drugi poniedziałek października
Święto Dziękczynienia
Thanksgiving / Action de grâce
święto państwowe
11 listopada Zakończenie I wojny światowej
Remembrance Day / Jour du souvenir
święto państwowe
Składanie hołdu poległym na wojnach.
25 grudnia
Boże Narodzenie
Christmas / Noël
święto państwowe
26 grudnia
Drugi dzień Bożego Narodzenia
Boxing Day / Lendemain de Noël
święto państwowe
Nie posiada religijnego znaczenia, związane jest z poświątecznymi wyprzedażami.
Sport [edytuj]
Najpopularniejsza dyscyplina sportowa w Kanadzie: hokej na lodzie
Najpopularniejszymi sportami Kanady są hokej na lodzie (dyscyplina zimowa) i lacrosse (dyscyplina letnia)[59]. Narodową dyscypiliną jest hokej, który gromadzi najwięcej widzów w kraju. Hokej jest także najpopularniejszym sportem uprawianym przez około 1 650 000 obywateli (2004r.)[60]. Aż sześć największych kanadyjskich miejscowości (Toronto, Montreal, Vancouver, Ottawa, Calgary, Edmonton) posiada swoje zespoły w NHL (ang. National Hockey League), w której kanadyjczycy stanowią ponad połowę wszystkich zawodników. Po hokeju innymi popularnymi widowiskami sportowymi są curling i futbol kanadyjski, który posiada profesjonalną Kanadyjską Ligą Futbolu (CFL). Golf, baseball, narciarstwo, piłka nożna, siatkówka, i koszykówka są powszechnie uprawiane przez młodzież na poziomie amatorskim[60], ale profesjonalne ligi i kluby nie są już tak popularne. Kanada w przeszłości była organizatorem wielu imprez sportowych, m.in.: Letnich Igrzysk Olimpijskich w 1976, Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 1988, Mistrzostw Świata w Koszykówce mężczyzn w 1994, Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym w 1995, Mistrzostw Świata w Lekkoatletyce w 2001, Mistrzostw Świata w Łyżwiarstie Figurowym w 2006, Mistrzostw Świata U-20 w piłce nożnej w 2007. Co roku w Kanadzie odbywa się Grand Prix Kanady Formuły 1. W przyszłości Kanada będzie gospodarzem takich imprez sportowych jak: Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie 2008, Zimowe Igrzyska Olimpijskie 2010 w Vancouver i Whistler[61][62].
Edukacja [edytuj]
W Kanadzie obowiązuje trzystopniowy system edukacyjny.
Szkoły podstawowe [edytuj]
W angielskim nazywane elementary school lub primary school. Nauka zaczyna się w wieku czterech lat od tak zwanej junior kindergarten by ją kontynuować w senior kindergarten. W tych dwóch klasach dzieci uczą się alfabetu, liczb oraz zasad zachowania w grupie. Prawdziwa nauka rozpoczyna się w klasie pierwszej i trwa osiem lat. W tym czasie uczniowie zdobywają podstawowe wiadomości ze wszystkich dziedzin nauczania.
Szkoły średnie [edytuj]
W Kanadzie nie istnieje szkolenie zawodowe na poziomie średnim. Wszystkie szkoły średnie mają profil ogólnokształcący. Szkoła średnia trwa cztery lata. W niektórych prowincjach istnieje dodatkowy piąty rok dla uczniów chcących kontynuować naukę na uniwersytetach. Obowiązek nauczania w szkołach średnich zależy od lokalnych, prowincjonalnych regulacji, lecz zwykle obowiązuje do drugiej klasy szkoły średniej. Osoby kończące edukację na tym poziomie nazywane są dropouts. Poziom nauczania w szkołach średnich zależy od warunków lokalnych i może się bardzo zmieniać. Edukacja średnia nie kończy się żadnym egzaminem końcowym. Natomiast każdy przedmiot kończy się zaliczeniem. Ocena z takiego zaliczenia, która jest wypadkową ocen z prac domowych i standardowych testów, ma charakter procentowy. Sumaryczna ocena ucznia także wyrażana jest w procentach i jest średnią z wszystkich ocen cząstkowych. Wewnątrz szkół istnieje podział uczniów według uzdolnień. Prowadzone są klasy w trzech profilach – zwykłym trade, dla uczniów nie zamierzających kontynuować nauki na poziomie wyższym, akademickim academic, dla tych, którzy zamierzają studiować, oraz international, dla najzdolniejszych, otrzymujących międzynarodową maturę.
Systemy edukacyjne [edytuj]
W Kanadzie istnieją dwa lub trzy systemy szkolne – publiczny i prywatny lub publiczny, katolicki i prywatny. By móc uczęszczać do szkoły katolickiej nie trzeba być katolikiem. W niektórych prowincjach system katolicki finansowany jest ze środków publicznych.
Szkoły wyższe i zawodowe [edytuj]
Uczniowie nie zamierzający studiować kontynuują naukę, jednocześnie pracując w trybie czeladniczym. Wyższe instytucje edukacyjne dzielą się na Community College i uniwersytety. College wydają certyfikaty i dyplomy, natomiast uniwersytety stopnie naukowe B.Sc – Bachelor od Science lub Art (licencjat lub bakałarz) oraz podyplomowe M.Sc, M.A. lub M. Eng. Master of Science, Art lub Engineering - Magister, oraz PH.D – Philosophy Doctor – Doktor Nauk.
Międzynarodowe rankingi [edytuj]Organizacja Badanie Miejsce
A.T. Kearney/Foreign Policy Magazine Globalization Index 2005 6 na 111
IMD International World Competitiveness Yearbook 2005 5 na 60
The Economist The World in 2005 - Worldwide quality-of-life index, 2005 14 na 111
Yale University/Columbia University Environmental Sustainability Index, 2005 (pdf) 6 na 146
Reporterzy bez Granic Press Freedom Index 2006 16 na 168
Transparency International Corruption Perceptions Index 2005 14 na 159
Heritage Foundation/The Wall Street Journal Index of Economic Freedom, 2007 10 na 161
The Economist Global Peace Index 8 na 121
W latach 1980-2004 Kanada dziesięciokrotnie miała najwyższy Wskaźnik Rozwoju Społecznego ONZ (na 16 notowań).
Polonia w Kanadzie [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Polonia w Kanadzie.
Według spisu powszechnego z 2001 posiadanie polskiego pochodzenia etnicznego (ethnic origins) zadeklarowało 817 085 osób (2,8% ludności kraju, z tego 260 415 deklarowało wyłącznie pochodzenie polskie)[63]. 208 375 zadeklarowało polski jako język ojczysty, a 118 415 jako język najczęściej używany w pracy. Większość Polaków w Kanadzie zamieszkuje południowe Ontario. Znaczne skupiska Kanadyjczyków polskiego pochodzenia spotyka się także w prowincjach Manitoba, Saskatchewan, Alberta i Quebec, a mniejsze społeczności w pozostałych prowincjach. Stawia to polską społeczność w Kanadzie jako jedenastą co do wielkości (pomijając grupę niedeklarujących jakiegokolwiek pochodzenia). Polonia tworzy wyraźną kulturowo i stosunkowo silną ekonomicznie mniejszość, aczkolwiek jest wyraźnie niedoreprezentowana na każdym poziomie administracyjnym.
Do współczesnych polityków polskiego pochodzenia działających w Kanadzie należą:
na poziomie federalnym
Ed Komarnicki (MP Souris-Mouse Mountain Saskatchewan)
Tom Lukiwski (MP Regina-Lumsden-Lake Centre Saskatchewan)
na poziomie prowincjonalnym
B. Poniatowski (MPP Manitoba)
Kenneth R. Kowalski (MLA Alberta) Speaker of the Legislative Assembly
Thomas Lukaszuk (MLA Alberta) ( jedyny MP/MLA/MPP urodzony na terytorium RP )
Ks. D. Malinowski (MPP Manitoba)
Carl Paproski (MLA Alberta)
Ken Kowalski (MLA Alberta)
Walter Szwender (MLA Alberta)
Geo Topolinsky (MLA Alberta)
na poziomie samorządowym
Peter Milczyn (radny reprezentujący Etobicoke-Lakeshore w Toronto)
David Soknacki (radny reprezentujący Scarborough-East w Toronto)
W Kanadzie działa szereg organizacji polonijnych o różnym profilu. Przed władzami kanadyjskimi reprezentują je Kongres Polonii Kanadyjskiej zrzeszający większość z nich.
......................................
Język urzędowy angielski, francuski
Stolica Ottawa
Ustrój polityczny monarchia konstytucyjna
Głowa państwa monarcha Elżbieta II
W jej imieniu gubernator generalny
Michaëlle Jean
Szef rządu premier Stephen Harper
Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe 2. na świecie
9 976 140 km²
8,92%
Liczba ludności (I 2007)
• całkowita
• gęstość zaludnienia 36. na świecie
32 815 000
3,3 osób/km²
Konfederacja Kanady 1 sierpnia 1867
Jednostka monetarna 1 dolar kanadyjski = 100 centów (CAD, $)
Strefa czasowa UTC -3,5 do -8 - zima
UTC -2,5 do -7 - lato
Kod ISO 3166 CA
Domena internetowa .ca
Kod samochodowy CDN
Kod telefoniczny +1