DYSLEKSJA - zagadnienia ogólne, przyczyny, uwarunkowania.

opracowała mgr Anna-Maria Gogel

Wśród szerokiej populacji dzieci często spotyka się uczniów, którzy miewają różnego rodzaju problemy z przystosowaniem do środowiska szkolnego i wymagań programowych. Często są to dzieci u których badania psychologiczne wskazują na istnienie dysharmonii rozwojowych i swoistych zaburzeń, przy prawidłowo rozwiniętych funkcjach intelektualnych. Tempo rozwoju tych dzieci jest nie jednakowe, ale dotyczy to różnych zakresów. Uczeń taki pod pewnymi względami może wyprzedzać rówieśników np. w rozwoju mowy, a pod innymi pozostawać w tyle lub być na poziomie normy np. zasób wiadomości. Według najnowszych badań duży procent dzieci nie tylko w klasach młodszych szkoły podstawowej tj. 1-3, ale w klasach starszych 4-6 przejawia trudności w nauce czytania i pisania.

Dzieci z fragmentarycznymi deficytami rozwoju tj. nieharmonijne rozwinięte potrafią prawidłowo myśleć, logicznie rozumować i wnioskować lecz z powodu gorzej rozwijających się sfer poznawczych wykazują obniżenie poziomu analizy i syntezy oraz pamięci wzrokowej, słuchowej lub kinetyczno-ruchowej. Tym deficytom często towarzyszą zaburzenia orientacji przestrzennej, lateralizacji i wady wymowy.

Dysleksja definiowana jest jako specyficzne trudności w uczeniu się pisania i czytania przy prawidłowo funkcjonującym intelekcie, a spowodowana jest najczęściej występowaniem tzw. fragmentarycznych deficytów rozwojowych. Tak więc, u dzieci dyslektycznych przyczyną trudności w nauce nie jest opóźnienie rozwoju umysłowego. Zwykle oceniane są one przez nauczyciela jako "inteligentne".

Pokrewnymi definicjami są: dysortografia - trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, popełnianie specyficznych błędów ortograficznych oraz tzw. Prostych błędów ortograficznych.

Dysgrafia - trudności w opanowaniu sprawnego pisania, niski poziom graficzny pisma.

Dyskalkulia- specyficzne trudności w nauce liczenia, przyswajaniu zasad matematycznych.

Przyjmuje się kilka teorii warunkujących występowanie dysleksji:

1. 1. Teoria genetyczna - przyczyna leży w dziedziczeniu zaburzeń czytania i pisania. Procentowo częściej jest to dziedziczone "po linii męskiej".

2. 2. Teoria opóźnienia rozwojowego - przyczyną jest niedojrzałość centralnego układu nerwowego. Istotą dysleksji jest opóźnienie poszczególnych funkcji percepcyjno-motorycznych, które uczestniczą w procesie czytania i pisania.

3. 3. Teoria hormonalna - przyczyną jest słabe wykształcenie struktur niektórych okolic kory mózgowej (czynniki patogenne, nadprodukcja testosteronu). Podstawą tej koncepcji jest stwierdzenie, że diagnozuje się dysleksję cztery razy częściej u chłopców niż u dziewcząt. Jest to kwestia dyskusyjna, gdyż chłopcy częściej mogą być kierowani na badania diagnostyczne z powodu np. prezentowanych zachowań, dezorganizacji pracy szkolnej.

4. 4. Teoria "psychodysleksji" - problemy z czytaniem i pisaniem są zależne od zaburzeń sfery emocjonalnej np. uwarunkowania środowiskowe.

5. 5. Teoria organiczna- przyczyną problemów są mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.

Aktualnie badania wskazują, że nie ma jednorodnego czynnika powodującego zaburzenia. Przyjąć należy, że dysleksja jest prawdopodobnie wynikiem kumulacji powyżej opisanych czynników z założeniem istnienia przewagi jednych elementów nad drugimi.

W przypadku dzieci dyslektycznych występują na gruncie szkoły wyraźne rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi, a wychowawczymi, a postępowaniem uczniów, a uzyskanymi przez nich wynikami nauczania.

Zaznaczyć należy, że nie wszystkie dzieci przejawiające trudności w nauce czytania i pisania to dzieci dyslektyczne.

Różnicować w procesie dyslektycznym należy między innymi: opóźnienie rozwoju umysłowego, zaniedbanie środowiskowe, niedojrzałość emocjonalną, zaburzenia analizatora wzrokowego i słuchowego (dzieci niedowidzące i niedosłyszące), porażenia ruchowe oraz szereg innych.

OPÓŹNIENIA ROZWOJU FUNKCJI WZROKOWYCH

Spostrzeżenia wzrokowe w toku nauki szkolnej mają decydujący wpływ na zbierane przez ucznia doświadczenia. Wszystkie negatywne czynniki, które utrudniają dziecku prawidłową percepcję wzrokową niekorzystnie wpływają n pracę szkolną. Uczeń przyswajając znaki graficzne musi rozpoznawać ich kształty. Zaburzenia w ich spostrzeganiu powodują występowanie pierwszych trudności. Bywa tak kiedy percepcja wzrokowa dziecka nie wykazuje obniżenia całościowego, ale jest nieprawidłowa w pewnym zakresie np. dotyczy jej kierunkowości. Zaburzenia kierunkowe powodują, że dzieci mogą mylić litery: "p-g, d-b, m-w, n-u, g-b, p-b". Całościowo obniżony poziom spostrzegania wzrokowego powoduje trudności z rozróżnieniem wszelkich kształtów np.: "e-ę, l-t, n-m".

Nie możność odróżnienia pojedynczych liter ma wpływ na tworzenia złożonych układów tj. utrudnia budowanie wyrazów w nauce czytania.

Zapamiętanie i odwzorowanie kształtów graficznych liter jest tym trudniejsze, że dla dziecka dyslektycznego trudnością jest ich samo zróżnicowanie. Zaburzenia percepcji wzrokowej powoduje również, że w piśmie uczniów występują błędy polegające na opuszczanie elementów graficznych, znaków interpunkcyjnych, niewłaściwe rozplanowanie wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu. Popełnianie przez uczniów błędów ortograficznych wynika ze słabego stopnie utrwalania struktury graficznej wyrazów (brak "zapisów" w korze mózgowej).

W późniejszych latach nauki szkolnej mogą wystąpić trudności z:

– nauką geografii - stosunki przestrzenne np. na mapie,

– nauką geometrii - wyobraźnia przestrzenna, rzuty figur geometrycznych,

– nauka muzyki - różnicowanie nut, zapis w pięciolinii,

– mała biegłość w czytaniu,

– trudności w nauce języków obcych (szczególnie języka rosyjskiego ze względu na odmienności alfabetu).

OPÓŹNIENIA W ROZWOJU FUNKCJI SŁUCHOWYCH

Dzieci z zaburzeniami funkcji słuchowej dobrze słyszą poszczególne dźwięki, lecz z potoku dźwięków mowy nie potrafią wyodrębnić ich wszystkich po kolei i prawidłowo zróżnicować. Na poziomie ośrodkowego układu nerwowego dokonuje się różnicowanie dźwięków i ich analizowanie. Synteza dźwięków dokonuje się głównie w korze mózgowej. Mniejsza sprawność tych obszarów mózgu może powodować wadliwe przebieganie procesów syntezy. Uczniowie ci w klasach początkowych mają trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu. Składanie poszczególnych dźwięków w jedna całość przy czytaniu i rozkładanie wyrazów na poszczególne dźwięki przy pisaniu - jest to często trudność nie do pokonania dla dzieci z obniżonym poziomem funkcji słuchowej. Często uczniowie z dużymi defektami w tej sferze zapamiętują obrazy graficzne wyrazów i odgadują układy na podstawie skojarzeń. Pozostałych wyrazów domyślają się z kontekstu zdania. Utrudnia to rozpoznanie problemu ucznia i często opóźnia wyrównanie deficytu rozwojowego.

Analizując dyktanda, prace pisemne uczniów obserwować można zmianę głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, nieprawidłowe zmiękczanie, problemy z różnicowaniem pisowni: "i-j", odróżnianiem samogłosek nosowych od zespołów dźwiękowych np.: "ą-on-om".

W klasach starszych u dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej mogą dotyczyć:

– nauka języka polskiego - zapis wyrazów fonetycznie skomplikowanych,

– nauka języków obcych,

– nauka tabliczki mnożenia,

– sekwencji słownych np. wierszy,

– nazw miesięcy, dni tygodnia,

– słabo korzystają z wykładów,

– preferują nauką wzrokową z książki.

OPÓŹNIENIA ROZWOJU RUCHOWEGO

Problemem współistniejącym u dzieci dyslektycznych może być ogólne opóźnienie w rozwoju ruchowym. Rozwój ruchowy dziecka powinien być zsynchronizowany z całokształtem jego rozwoju psychicznego. Nierzadko jednak występują w tym zakresie opóźnienia. Opóźniony rozwój ruchowy powoduje niepowodzenia np. na lekcjach wychowania fizycznego, a w konsekwencji zniechęca dzieci o opóźnionym rozwoju motorycznym do zabaw ruchowych i ćwiczeń sportowych. Ogranicza to możliwości wyrównania dysharmonii rozwoju oraz wyłącza dzieci z zabaw rówieśniczych utrudniając proces ich uspołeczniani.

Zaburzenia ruchowe dotyczą często mniejszych zakresów np. obniżenie sprawności manualnej. Przejawia się to w zbyt wolnym tempie wykonywanych czynności, gorszej precyzji. Obniżona sprawność manualna odbija się niekorzystnie na pracy szkolnej, często rzutując na pismo ucznia. Dziecko często ma trudności z kreśleniem prostych elementów graficznych, litery są nierówne, nie trzymają się liniatury. Często z powodu zbyt silnego nacisku dochodzi do dziurawienia kartki. Przejawem opóźnienia rozwoju ruchowego z zakresie sprawności manualnej jest brak wiązania liter ze sobą. Automatyzacja procesu pisania polega na umiejętności zapisania określonej ilości znaków bez odrywania narzędzia. Obniżenie sprawności manualnej powoduje zaburzenie automatyzacji pisania, a ponadto:

– obniżenie poziomu wykonania prac plastycznych,

– trudności na lekcjach wychowania fizycznego,

– problemy ze schematem własnego ciała (prawo - lewo),

ZABURZENIA PROCESU LATERALIZACJI

Elementem ruchowego rozwoju człowieka jest dojrzewający proces lateralizacji czyli ustalenie się przewagi jednej strony ciała. Jest to proces postępujący i nasila się wraz z ogólnym rozwojem dziecka. Przewagę jednej strony ciała zauważamy w zakresie funkcji kończyn górnych, dolnych, ruchów tułowia, oraz w pracy niektórych parzystych narządów zmysłowych (oczy, uszy). Oprócz zjawiska dominacji jednorodnej zdarzają się przypadki dominacji niejednorodnej jak również skrzyżowanej. Dzieci różnią się między sobą nie tylko stroną po której zaznacza się przewaga czynnościowa lecz także siłą procesu lateralizacji.

Lateralizacja nieustalona tj. u dzieci, u których brak wyraźnej różnicy w pracy obydwu rąk można uważać za przejaw opóźnienia rozwojowego w tym zakresie. Powoduje to niezręczność motoryczną, wadliwą koordynację wzrokowo-ruchową, zaburzenia orientacji przestrzennej, a często zaburzenia mowy. Dzieci leworęczne w klasach początkowych muszą pokonać o wiele więcej trudności niż ich praworęczni rówieśnicy. Wpływa to niekorzystnie na tempo oraz stronę graficzną pisma uczniów posługujących się ręką lewą. Często wiąże się to z obniżeniem sprawności manualnej oraz zaburzeniami orientacji przestrzennej. Problemem potęgujących trudności ucznia może być występowanie wzmożonego napięcia mięśniowego.

Głównymi problemami uczniów z zaburzeniami procesu lateralizacji mogą być:

– trudności na lekcjach wychowania fizycznego,

– odtwarzanie ruchów, pozycji gimnastycznych,

– nauka pisania - niekształtność liter, nierówne odstępy, opuszczanie linijek, opuszczanie sylab, przeskakiwanie liter przy czytaniu, zmiana kolejności liter,

– występowanie tzw. pisma lustrzanego, kreślenie znaków stanowiących lustrzane odbicia.

Dzieci dyslektyczne są dziećmi reagującymi na:

– warunki atmosferyczne (ciśnienia atmosferyczne, opady),

– zaburzenia hormonalne (u dziewcząt występowanie miesiączki),

– wszelkiego rodzaju niestabilności sytuacji domowej, rodzinnej a w konsekwencji następstwa emocjonalne.

W zależności od występowania tych że czynników praca dziecka dyslektycznego może być rozpatrywana w kategoriach "lepsza - gorsza" z zależności od dnia.

Kryteriami, które mogą pomóc odróżnić dzieci dyslektyczne od innych źle funkcjonujących dzieci to:

a) utrzymywanie się trudności w czytaniu i pisaniu aż do okresu dorosłości czyli względnie trwały charakter zaburzeń,

b)niewielka podatność oddziaływań terapeutycznych w niektórych okresach rozwojowych,

c) c) mała zależność występowania problemu od specyfiki środowiska rodzinnego.

Wydaje się celowym w odniesieniu do dziecka dyslektycznego Błędem jest traktowanie dziecka dyslektycznego jako dziecka chorego, kalekiego, złego lub leniwego. Karcenie i wyśmiewanie dziecka w nadziei, że wpłynie to na nie mobilizująco działa w sposób hamujący wszelką aktywność poznawczą. Ograniczanie dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miało więcej czasu na naukę nie pozwala na zdobywanie nowych doświadczeń i nawiązywanie nowych kontaktów interpersonalnych z rówieśnikami.

Dzieci dyslektyczne wymagają korzystnych warunków środowiskowych, wychowawczych, a także ciągłej opieki specjalistycznej, właściwych oddziaływań psychoterapeutycznych (łącznie z ukierunkowanymi ćwiczeniami). Często zalecane jest leczenie np. neurologiczne.

W odniesieniu do dysleksji Duńczycy - ku rozwadze i zadumie nad indywidualnością każdej jednostki skonstruowali bajkę, którą cytuję za Biuletynem Informacyjnym Polskiego Towarzystwa Dysleksji: "Pewnego razu zwierzęta postanowiły zrobić coś dla rozwiązania problemów współczesnego świata, podjęły decyzję o pilnej potrzebie założenia Nowej Szkoły. Powołano komitet szkolny złożony z niedźwiedzia, sarny i bobra. Dyrektorem mianowano jeża, w programie szkolnym umieszczono następujące przedmioty: bieganie, wspinani, latanie, pływanie. W celu lepszej organizacji nauczania postanowione, że wszystkie zwierzęta będą uczyły się wszystkich przedmiotów w taki sam sposób. Kaczka osiągnęła najlepsze wyniki w pływaniu, okazała się nawet lepsza od nauczyciela. Niestety z latania otrzymała 3+, a z bieganiem zupełnie nie dawała sobie rady. Z tego powodu została skierowana na dodatkowe zajęcia wyrównawcze. Podczas gdy inni trenowali pływanie kaczka uczyła się biegać. Po pewnym czasie jej powykrzywiane nóżki tak były zmęczone, że osiągała tylko przeciętne wyniki w pływaniu. Wiewiórka otrzymała 6 ze wspinania, ale bardzo frustrowały ją lekcje latania, gdyż nauczyciel wymagał startu z czubka drzewa. Długi ćwiczenia spowodowały znaczne obniżenie ocen ze wspinania i biegania. Orzeł był dzieckiem problemowym, często strofowanym. Na lekcjach wspinania potrafił znaleźć się na szczycie drzewa znacznie szybciej niż inni uczniowie, tyle że chciał robić to na własny sposób. Królik zaczął zajęcia z biegania jako najlepszy w klasie, ale dodatkowe lekcje z pływania były przyczyną jego załamania nerwowego. Został skierowany do szkoły specjalnej na obserwację psychologiczną. W tej szkole jedynym przedmiotem było pływania. W końcu roku szkolnego nienormalny łoś był najlepszy łoś był najlepszy w pływaniu, a także bieganiu, wspinaniu i lataniu. W nagrodę poproszono go o wygłoszenie mowy na zakończenie roku szkolnego. Pies preriowy trzymał się z daleka od szkoły po tym jak komitet szkolny nie zaakceptował kopania jako przedmiotu. Zaprzyjaźnił się z borsukiem i został jego pomocnikiem. Później dogadali się z dzikimi świniami i założyli się szkołę prywatną. Szkoła, która pragnęła zająć się rozwiązywaniem problemów współczesnego świata została zamknięta. Zwierzęta odzyskały wolność".

Bibliografia:

M. Bogdanowicz "O dysleksji", Lubin 1994 r., WP Linea

M. Maruszewski "Mowa, a mózg", Warszawa 1970 r., PWN

B. Sawa "Jeśli dziecko źle czyta i pisze", Warszawa 1987 r., PWN

H. Spionek "Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia w szkole", Warszawa 1976 r., PWN