Środki odkażające i antyseptyczne
Środki odkażające i antyseptyczne - środki do zwalczania drobnoustrojów, cechujące się małą wybiórczością działania, zwykle szerokim zakresem działania, w zasadzie nie stosowane w terapii.
Ś. odkażający - zabija wszystkie formy wegetatywne drobnoustrojów (zawsze działa bójczo), czasem może zabijać również formy przetrwalnikowe. W praktyce stosowany jest na powierzchnie martwe, ponieważ znaczna toksyczność uniemożliwia stosowanie go na tkanki.
Ś. antyseptyczny - hamuje rozwój (działa statycznie) lub zabija (działa bójczo) drobnoustroje. W zasadzie nie jest w stanie zniszczyć form przetrwalnikowych. Ma względnie niską toksyczność = może być stosowany na tkanki żywe.
Cechy dobrego środka dezynfekcyjnego:
Szerokie spektrum
Szybkie działanie
Aktywność w obecności materii organicznej
Współpraca z detergentami
Niska toksyczność
Aktywność przez pewien okres po zastosowaniu
Brak wywoływania korozji i niszczenia powierzchni
Bez zapachu
Niska cena
Cechy dobrego środka antyseptycznego:
Szerokie spektrum
Niska toksyczność
Brak drażnienia skóry i brak wpływu na proces gojenia się ran
Dobra penetracja do miejsc bytowania drobnoustrojów
Aktywność w obecności materiału organicznego
W analizie działania środka dezynfekcyjnego i antyseptycznego istotne znaczenia ma:
jego stężenie
czas rozwoju skutecznego działania
warunki środowiska w jakich środek działa
działania niepożądane (na powierzchnie martwe i tkanki żywe)
Mniejsze znaczenia ma mechanizm działania i spektrum.
Podział środków odkażających i antyseptycznych ze względu na budowę chemiczną
1. Kwasy i zasady działają na skutek silnej zmiany pH; niskie stężenia = nieodpowiednie warunki do rozwoju drobnoustrojów, zaburzenie fizjologicznych funkcji transportowych i prod. energii; wysokie stężenia = koagulacja białka i struktur komórkowych
Kwasy salicylowy 5-10% dezynfekcja skóry, działanie p. grzybicze; 2% alk. działanie keratolityczne
Kw. mlekowy 1-4% do pędzlowania błon śluzowych jamy ustnej, pochwy;
Kw. octowy 3-6% i kw. benzoesowy 0,1% jako konserwant w przem. spożywczym;
Zasady (soda kaustyczna = żrąca = 42% NaOH) do dezynfekcji pomieszczeń, działają korodująco, NaOH 1-5%
2. Śr. utleniające uwalniają tlen atomowy, lub wykazują bezpośrednie działanie utleniające
Ozon - dezynfekcja wody
Nadtlenek wodoru - 3% woda utleniona, 30% perhydrol; 0,5-3% przemywanie ran i okolic ran; zabija bakterie grzyby, formy przetrwalnikowe, wirusy
Nadmanganian potasowy 0,02-0,5% płukanie błon śluzowych, bakterio- i grzybobójczy, działa wolno (1 godz.); <0,01% nieaktywny
3. Chlorowce i pochodne chlorowców działanie utleniające (gł. grupy sylfhydrylowe i amonowe)
Jod - stosowany w szerokim zakresie 0,0005 - 5%, drażni tkanki, działa korodująco; w roztworach musi być stabilizowany KJ lub zw. organicznymi; Roztw. alkoholowy = Jodyna (dezynfekcja skóry i okolic ran, nie wolno stosować na otwarte rany); Roztw. wodny = Płyn Lugola (płukanie błon śluzowych, dezynfekcja drobnych ran i otarć); [płyn Lugola = 1 cz J + 2 cz KJ + 97 cz H2O, jodyna = 3 cz J + 1 cz KJ + 6 cz H2O + 95 cz etanol]
Jodofory - kompleksy jodu ze związkami organicznymi o właściwościach powierzchniowo-czynnych (Tenzydy); optymalnie nie więcej niż 1% jodu, wyzsze stężenia to trwalsze kompleksy = jod nie jest uwalniany. Tenzydy anionowe, kationowe, niejonowe (Tweeny). Aktywność wykazują same tenzydy oraz uwalniany jod. Szerokie spektrum działania (bakterie, grzyby, przetrwalniki, wirusy, pierwotniaki), szerokie stosowanie (jako śr. dezynfekcyjne i antyseptyczne)
Chlor + zw. uwalniające chlor - b. szerokie zastosowanie (rany, błony śluzowe, skóra, narzędzia, pomieszczenia); działanie zmniejsza się w obecności białka i wysokiego pH
Wapno chlorowane - odkażanie gleby, gnojowicy, pomieszczeń, 0,05% antyseptyka ran
Chlorofory - odkażanie pomieszczeń; Antyformina = NaClO+NaOH,
Chloraminy (chloramidy kwasów sulfonowych, w rozt. uwalniają podchlorany; 5-10% pomieszczenia, 0,5-1% dezynfekcja rąk, 0,1-0,5% błony śluzowe, 0,03% rany)
Podchloryn sodu 0,025% rany, 0,5% przemywanie ropni
4. Alkohole denaturacja białka drobnoustrojów
Stosowane gł. alk. jednowodorotlenowe; zanieczyszczone białkiem środowisko zmniejsza skuteczność działania.
Alk. etylowy - skuteczny 40-50% ale wolne działanie, mniejsza skuteczność 70% ale szybsze działanie ok. 2 min., powyżej 70% skuteczność gwałtownie spada denaturacja białka.
Alk. izopropylowy skuteczny 50-70%
5. Aldehydy duża aktywność chemiczna, reakcje z wolnymi grupami aminowymi, amidowymi białek, metylacje itp.
Formaldehyd (aldeh. mrówkowy) 40% to formalina, do odkażania przedmiotów i pomieszczeń (gaz). 1% do antyseptyki rąk i narzędzi.
Glutarowy 2% rozt. kwasowy, zabija bakterie (po 2 min), grzyby (po 10 min) i przetrwalniki (po 3 godz.), nie koroduje metali = do odkażania narzędzi; nie stosowany na tkanki
6. Fenole denaturacja białek; substancje organiczne nie ograniczają działania
Fenol jest wzorcem dla oceny działania środków odkażających (współczynnik fenolowy). Fenol nie jest obecnie stosowany (wchłania się przez skórę, jest toksyczny szczególnie dla kotów). Pochodne alkilowe (kreozol = metylofenol, chlorokreozol, chlorofenol, lizol = kreozol + mydło potasowe, kreolina = kreozol + mydła żywiczne) - do zmywania i dezynfekcji powierzchni sanitarnych, pomieszczeń, b. rzadko do odkażania narzędzi (1-2%)
Fenol, krezol (lizol, kreolina), tymol, eugenol heksachlorofen (działa z opóźnieniem 2-4 dni)
7. Metale ciężkie i ich sole powinowactwo do grup aktywnych biologiczne (np. sulfhydrylowych), blokada enzymatyczne
Sole rtęci (bakterie G+), srebra (bakterie G-), cynku (grzyby), bizmutu (działa ściągająco).
AgNO3 0,01% dezynfekcja błon śluzowych, 0,5% przemywanie ran z jednoczesnym przyżeganiem
8. Zw. powierzchniowo czynne (tenzydy) niszczą struktury błonowe, ściany komórkowe, zwiększają przepuszczalność komórek, rozbijają drobnoustroje na skutek zmian osmotycznych; tworzą trudno rozpuszczalne połączenia z białkami komórek drobnoustrojów
Tenzydy anionowe - działanie czyszczące
Tenzydy kationowe - (np.czwartorzędowe zasady amoniowe: cetrimid, benzalkonium), szerokie spektrum, działanie hamowane przez białka = powierzchnia przed zastosowaniem musi być dobrze oczyszczona - gł. do dezynfekcji powierzchni martwych, narzędzi (Sterinol + AgNO3 w celu zahamowania korozji), higiena doju (1-3,6% Mastycyd)
Amfotenzydy - gł. w przemyśle spożywczym, środki myjące i piorące (zahowuja aktywnośc w środowisku białek i tłuszczy, nie korodują metali).
9. Barwniki uszkadzają ściany komórkowe, uszkadzają kw. nukleinowe, bezpośrednio chamuja syntezę białek
Akrydynowe: akryflawina, proflawina (bakterie G+, 0,01-0,1% do odkażania błon śluzowych i ran, wysiek nie wpływa na aktywność), etakrydyna (0,01-0,1% błony śluzowe, przemywanie ropni)
Poch. trifenylometanu = barwniki anilinowe: fiolet krystaliczny (bakterie G+, niektóre grzyby, nie działa na G-, 0,1-2% na błony śluzowe i drobne rany, oparzenia - działa ściągająco i osuszająco); fiolet krystaliczny + fiolet metylowy = fiolet gencjany.
Barwniki fenotiazynowe = błękit metylenowy (0,5% błony śluzowe, odkażanie dróg moczowych)
10. Pochodne 8-hydroksychinoliny aktywna grupa -OH, kompleksuje metale niezbędne dla rozwoju drobnoustrojów (działa bakteriostatycznie i przeciwpierwotniaczo)
Chlorchinaldol (poch. hydroksychinoliny) antyseptyka błon śluzowych (0,01-0,2%)
11. Chlorheksydyna zmiana przepuszczalności błony cytoplazmatycznej drobnoustrojów, rozbija błony komórkowe, strąca zawartość cytoplazmy; spektrum działania = bakterie G+, grzyby, słabo na bakterie G-; właściwości kwasowe; neutralizowana przez zasady, sole, działa w obecności krwi i białka; stężenia skuteczne 0,01 - 4%, czas działania 15 s - 3 godz.; stosowana w postaci octanu i glukonianu; narzędzia 0,1-4%, rany 0,05 (octan) 0,5% (glukonian), błony śluzowe 0,01-0,5
Środki antyseptyczne stosowane na otwarte rany:
Stosowanie teoretycznie kontrowersyjne - środek musi hamować podziały drobnoustrojów lub je niszczyć i jednocześnie nie może uszkadzać procesów naprawczych w ranie
1. 0,5 - 3% Nadtlenek wodoru
2. 0,03% Chloramina-T zabija większość drobnoustrojów nie hamując procesów naprawczych
3. 0,025% NaOCL zabija większość drobnoustrojów nie hamując procesów naprawczych
4. Chlorheksydyna (dwuoctan) 0,05% lub chlorheksydyna (glukonian) 0,5%. Ale 0,2% chlorcheksydyna hamuje procesy naprawcze i już w koncentracji 0,05% zabija fibroblasty końskie.
5. Etakrydyna (Rivanol) 0,01-0,2% - na lekkie otarcia
6. Hypertoniczny roztwór NaCl
7. Jod w postaci roztworów wodnych na lekkie otarcia (ale ostrożnie). Jodyna jest toksyczna dla procesów naprawczych i może nasilać infekcje. Povidon - nie wolno przekraczać 1%; 1% povidon zabija fibroblasty, 5% hamuje migracje leukocytów i wszelkie procesy naprawcze.
Oczyszczanie skóry przed zabiegami chirurgicznymi
70% alkohol etylowy
7,5% povidon
2% chlorheksdyna
Dezynfekcja strzyków po udoju
Jodofory 0,5%
Chlorheksydyna 0,35%