Jezuici czyli Towarzystwo Jezusowe był to męski zakon założony w 1534 roku w Paryżu przez Ignacego Loyolę. Towarzystwo Jezusowe zostało założone w głównej mierze do walki z reformacją, by bronić i rozszerzać wiarę oraz naukę Kościoła rzymskokatolickiego, przede wszystkim przez publiczne nauczanie, Ćwiczenia duchowne, edukację i udzielanie sakramentów.
Jezuici nie stworzyli nowego systemu nauczania, przyswajali metody pedagogiczne już istniejących kolegiów uniwersyteckich i gimnazjów humanistycznych. Wzorowali się przede wszystkim na gimnazjum protestanckim Jana Sturma oraz kolegium św. Barbary w Paryżu. W szkole Jezuickiej widzimy pewne zapożyczone cechy: między innymi podział na klasy, plan nauczania, ćwiczenia, lektury, repetycje, egzaminy. Szczególną troską objęto również wychowanie moralno - religijne.
Jako cel pedagogiki jezuickiej należy wyznaczyć doprowadzenie wychowanka do poznania i umiłowania Boga poprzez wiedzę teologiczną. Ważne było wykształcenie humanistyczne, oparte na nauce języków klasycznych. Nauka miała na celu pomaganie w zbawieniu i powiększaniu chwały Bożej. Ideałem szkoły jezuickiej okazał się uczeń pobożny, pilny, sumienny, skromny i umiejący odpowiednio zachować się w towarzystwie. Do tego celu przyczyniała się nauka religii, modlitwy, spowiedź, Komunia święta oraz wszelkiego rodzaju organizacje religijne, takie jak: kongregacja mariańska.
System szkolnictwa jezuickiego obejmował dwa stopnie. Pierwszy stopień to Kolegium. Było ono 5 - klasowe o 6 - letnim okresie nauczania. Studia te składały się z trzech klas gramatykalnych, najniższa z nich to “infima”. Uczono się wtedy początków łaciny i greki. W klasie następnej, czyli drugiej, zwanej “Grammaticą” uczniowie poznawali całą gramatykę grecką i łacińską w stopniu elementarnym, natomiast klasa trzecia, czyli “Syntaksa” dawała całkowitą znajomość gramatyki łacińskiej łącznie z metryką oraz elementarnie całej gramatyki greckiej. Podręcznik służący do nauki gramatyki greckiej, nazwano “ Alwarem”. Był to trudny i zawiły podręcznik dla każdego ucznia. Poza gramatyką, w szkołach jezuickich czytano również lektury klasyczne dostosowane do istniejących potrzeb szkolnych, m.in. Lektury Cycerona, Owidiusza, Salustiusza, Liwiusza.
Klasa czwarta, zwana poetyką lub humanitas obejmowała ćwiczenia w wymowie, analizę wcześniej wymienionych autorów, historię starożytną oraz najważniejsze reguły retoryki. Reguły retoryki szerzej opracowywano w klasie piątej, na podstawie dzieł Cycerona, Kwintyliana i Arystotelesa.
Celem nauki kolegium była wymowa łacińska. Zakazywano używania języka ojczystego z wyjątkiem klas najmłodszych. Wprowadzono starym zwyczajem tzw. znak języka - nota lingua. Znak języka pociągał za sobą kary fizyczne tylko wtedy, gdy noszono ten znak przy sobie o godzinie 12. w dzień lub w nocy. Dodatkowo w szkole jezuickiej uczono historii starożytnej, geografii, fizyki, matematyki i astronomii, które nosiły nazwę erudycji.
Religia nauczana była raz w tygodniu po pół godziny. Mały wymiar tłumaczono tym, że nauczyciel przy każdej sposobności uczył uczniów wiary, a jego wychowanie przesiąknięte było duchem religijnym. Wyższe klasy w każda niedzielę i święta słuchały kazań i Pisma Świętego. W każdą sobotę i wigilię świąt nauczyciele głosili egzorty religijno - moralne. Uczeń zobowiązany był codziennie rano i wieczorem odmawiać pacierz, modlitwy przed i po lekcjach oraz uczestniczyć we Mszach Świętych. Byli zobowiązani także do spowiedzi raz w miesiącu. Do rozwijania pobożności służyły misteria religijne, przede wszystkim pasyjne, odgrywane przez młodzież.
Jezuici byli utwierdzeni w przekonaniu, że im uczniowie młodsi tym więcej czasu powinni spędzać przy nauce, natomiast w miarę wieku dawano uczniom więcej swobody. Klasy młodsze uczyły się w szkole 5 godzin dziennie, a ich wakacje wynosiły 3 tygodnie, natomiast uczniowie klas wyższych uczyli się po 4 godziny dziennie i mieli 6 tygodni wakacji. Ponadto uczniowie w czasie wolnym od nauki albo w trakcie wakacji, uprawiali ćwiczenia fizyczne, m.in. Grę w piłkę, szermierkę, jazdę konną oraz pływanie. Postępy uczniów w nauce oceniano w sześciostopniowej skali: 1. Optimus - najlepszy, 2. Bonus - dobry, 3. Mediocris - średni, 4.Dubius - wątpliwy, 5. Retinendus - do zatrzymania, 6. Do usunięcia.
Drugi stopień szkolnictwa to Studia superiora (szkoły wyższe). Nie wszyscy uczniowie, którzy ukończyli pierwszy stopień szkoły jezuickiej kontynuowali swoją edukację na stopniu drugim. Młodzież świecka po ukończeniu szkoły pierwszego stopnia udawała się na dwory, natomiast na kursy wyższe, czyli filozofii i teologii trafiali klerycy. Optymalny czas trwania nauki w szkole wyższej to 7 lat: 3 lata na filozofii i 4 lata na teologii. Organizowano także kursy, które trwały krócej niż studia w szkole wyższej. Były to kursy pięcioletnie i trzyletnie.
Studia filozoficzne obejmowały takie przedmioty jak: logika, ontologia, arytmetyka, geometria, kosmologia, psychologia, teologia naturalna i fizyka. Teologia obejmowała teologię moralną, dogmatykę, prawo kanoniczne, egzegezę i historię Kościoła oraz język hebrajski. Formami zajęć były przede wszystkim wykłady, repetycje i dysputy publiczne.
Pedagogika jezuicka kładła nacisk na rozumienie treści, unikanie powtarzania, jednakże za konieczne uznano rozwijanie pamięci. Zalecano uczenie się przez codzienne wyuczanie się czegoś na pamięć i deklamowanie tego nauczycielowi. Przeważało dyktowanie przez nauczyciela reguł, definicji, tekstów i pamięciowe odtwarzanie wyuczonego materiału. Aby nie przeciążyć uczniów zbyt dużą partią materiału do nauczenia, przestrzegano zasadę “ non multa sed multum”(mniej a gruntownie).
Zwierzchnią władzę w kolegium sprawował rektor, natomiast bezpośrednie kierownictwo należało do prefekta. W klasach niższych uczyli magistrowie, najczęściej byli to klerycy, którzy ukończyli studia, ale nie mieli jeszcze świeceń kapłańskich.
Jezuici w systemie nauczania stosowali współzawodnictwo, zalecane już wcześniej przez Kwintyliana i humanistów. Istniały także kary i nagrody, które miały na celu wzbudzenie pilności w uczniach, prześciganie kolegów w nauce. Nagrody dzieliły się na publiczne i prywatne. Publiczne stosowane były po konkursie, w którym uczniowie opracowywali określony temat, a wręczenie nagród odbywało się wobec władz klasztoru i młodzieży. Stosowane kary były łagodne, ponieważ jezuici przekonani byli, że lepiej jest nadzorować ucznia niż go karać. Nauczycielowi wolno było wymierzać kary lżejsze i umiarkowane. Były też kary hańbiące, takie jak ośla ława lub ośla czapka, przeznaczone dla uczniów, których postępy w nauce nie były zadowalające. Stosowano także wydalenie ze szkoły, jedynie wtedy jeżeli uczniowie odmawiali wykonania kary lub wykroczyli przeciwko cnocie czystości oraz jeżeli uczeń miał wiele nieusprawiedliwionych godzin.
Ponadto stosowano podział klasy na rzymską i grecką. Po stronie rzymskiej siedziała ta część klasy, którą uważano za lepszą, której uczniowie wykazywali się lepszymi zdolnościami i utrzymywała się tak długo, aż uczniowie z drugiej strony nie pokonali ich w swoich umiejętnościach. W tym celu została umieszczona tablica, na której zapisywano pochwały i błędy każdych uczniów. Na koniec tygodnia wyniki zostały podliczone i Ci którzy zdobyli największą ilość punktów zostawali umieszczani po stronie rzymskiej. Każda ze stron miała swoich urzędników wybieranych spośród uczniów. Ten uczeń, który potrafił obronić honoru klasy, zostawał dyktatorem. Innym urzędem byli imperatorzy, którzy stawali na czele rywalizujących ze sobą części klasy. Audytorami byli uczniowie mający dobre wyniki w nauce. Był także urząd cenzora, który miał za zadanie zwracanie uwagi na zachowanie się kolegów. Każdy z urzędów posiadał określone przywileje, często Ci uczniowie, którzy posiadali urzędy mogli siadać w pierwszych ławkach, za każdą zasługę otrzymywali dodatkowe pochwały niż inni uczniowie.
Celom dydaktyczno - wychowawczym służyły również kółka naukowe, zwane akademiami. Władzę w nich sprawowali: rektor, dwóch konsyliarzy i sekretarz wybierani co 4 miesiące. Do akademii należała przede wszystkim młodzież zakonna i sodaliści. Akademie tworzyły poszczególne klasy albo klasy złączone z uczniów klas najbliższych. Oprócz akademii istniały także sodalicje, których nadrzędnym celem było pogłębianie wiary. Sodalistów uważano jako elitę i z nich obsadzano wszystkie urzędy uczniowskie. Uczono dzieci katechizmu, opieki nad chorymi, ubogimi i więźniami.
Jezuici zostali sprowadzeni do Polski przez kard. Stanisława Hozjusza w 1564 r. do Braniewa, otworzyli tutaj pierwsze w kraju seminarium duchowne. Dalszy rozwój placówek nastąpił szybko. Zakładali szkoły w centrach życia politycznego i kulturalnego. Ponad 60 kolegiów jezuickich, których koroną była Akademia Wileńska, stanowiło większość szkolnictwa wyższego i średniego w Polsce XVII i XVIII stulecia.
W XVII w. stworzyli polską szkołę życia wewnętrznego. Podnieśli na wyższy poziom nie tylko nauki teologiczne, ale również wiedzę świecką. Wzbogacono badaniami wiedzę astronomiczną, nakreślono cenione do dzisiaj mapy Chin, dano podbudowę pod teorię literatury, zapoczątkowano polską literaturę architektoniczną. Oczywisty jest wkład jezuitów w odrodzenie kultury polskiej w epoce Oświecenia. Poza szkolnictwem i pracą naukową jezuici prowadzili misje ludowe, którymi objęli cały kraj podnosząc w ten sposób zarówno moralność, jak i kulturę religijną w szerokich masach społeczeństwa. Misje trwały zazwyczaj po kilka tygodni i były wypełniane bogatym programem duszpasterskim. Na kazania i nabożeństwa gromadzono osobno dzieci, młodzież i dorosłych: uczono katechizmu i pieśni religijnych. Poznając przy okazji misji niedolę ludu polskiego, upominali się jezuici za krzywdzonym chłopem. Wielkie zasługi położyli tutaj Skarga i Marcin Śmiglecki. W 1773 r. papież Klemens XIV, pod naciskiem wrogich Kościołowi i Towarzystwu dworów burbońskich, rozwiązał zakon. Dekret kasacyjny nie został jednak ogłoszony na ziemiach wcielonych do Rosji w pierwszym rozbiorze Polski, tam też kontynuował zakon swą działalność do chwili przywrócenia go w 1814 r.