4

Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia kłamstwa

(materiały)

1. Rozróżnienie kłamstwa od szczerości oraz fałszu od prawdy.

• Kłamstwo polega na świadomym wprowadzaniu drugiej osoby w błąd. Gdy świadomie ujawniamy zawartość naszej wiedzy, informujemy drugą osobę o faktycznym stanie rzeczy – to jest szczerość.

• Kłamstwo i szczerość dotyczą relacji między wiedzą nadawcy i komunikatem nadanym intencjonalnie.

• Prawda i fałsz dotyczą relacji między wiedzą jednostki a rzeczywistością. Wiedza jednostki jest prawdziwa, kiedy jest zgodna z rzeczywistością.

• Kłamstwo ma charakter intencjonalny. W jaki sposób można wnioskować o intencjach, bez konieczności odwoływania się do świadomości.

• Zgodnie z powyższą definicją nie istnieją kłamstwa nieintencjonalne.

• Ważny problem psychologiczny: niektórzy ludzie zdają sobie sprawę z tego, że kłamią, choć sam proces kłamania ma charakter automatyczny.

• W takiej sytuacji występuje mniejsze obciążenie poznawcze, a także słabsze pobudzenie emocjonalne.

• Wariograf może wtedy okazać się bezużyteczny.

2. Słynne kłamstwa historyczne (Washington Post, 25 listopada 2007)

• Neville Chamberlain, 1938. Oddaliśmy Czechosłowację, ponieważ Hitler zapewnił, że to pozwoli uniknąć wijny, a sam nie będzie zgłaszał dalszych roszczeń.

• Nic się nie sprawdziło.

• Hitler po roku wywołał II wojnę światową.

• Chamberleinowi wierzono, ponieważ nie ujawniał soich silnych emocji. To także zachęciło Hitlera do zwiększenia presji na premiera brytyjskiego.

• Afera Watergate. Włamanie do kwatery Demokratów przed wyborami prezydenckimi

• Nixon zaprzeczył, by cokolwiek wiedział, podczas gdy śledztwo komisji Kongresu ujawniło, że nie tylko o tym wiedział, lecz także uczestniczył w przygotowaniu tego włamania.

• Konsekwencje: rezygnacja Nixona, radykalny spadek zaufania do administracji.

• Zaprzeczenie Clintona. "I did not. Have. Sexual. Relations. With that woman."

• Konsekwencje: można być publicznym kłamcą i na dłuższą metę nie powoduje to poważnych konsekwencji. Lekcja ta została przyswojona przez polskich polityków.

• Kłamstwa dziennikarskie: Janet Cook, Steven Glass, Jayson Blair, Jack Kelley napisali teksty, które dotyczyły całkowicie zmyślonych historii.

• Kłamstwa motywowane potrzebą uznania, sławy i zwykłą chciwością.

• Konsekwencje: mili i godni zaufania kłamcy wnikają coraz głębiej w życie publiczne, sprawiając wrażenie, że kłamstwo nie staje się niczym szkodliwym.

• Enron – kreatywna księgowość.

• Szefowie Enronu kłamali świadomie i nawet czynili z kłamstwa rodzaj sportu.

3. Afera Watergate – komisja Senatu. Kolejne kroki wykrywania kłamstwa poprzez analizę źródeł

• Zeznanie Nixona liczy 245 stron maszynopisu.

• W zeznaniu tym przedstawiał on tuziny spotkań ze swoimi współpracownikami (John Mitchell, Robert Haldeman, Charles Colson, Gordon Liddy).

• John Dean był jednym z zeznających współpracowników prezydenta. Jego zeznania zostały przeanalizowane przez jednego z najwybitniejszych współczesnych psychologów pamięci – Ulrica Neissera

• Dean - Posiadał niezwykłą zdolność do przypominania sobie szczegółów, co jednego z dziennikarzy sprowokowało do opisywania jako „żywego magnetofonu”

• Nixon zamierzał skompromitować Deana; jego spotkania były potajemnie nagrywane, o czym tamten nie wiedział.

• Dean traktował opublikowane przez Nixona fragmenty nagrań jako potwierdzenie prawdziwości własnych słów.

• Pamięć Deana nie miała charakteru literalnego, natomiast potrafił on zapamiętać ogólnego ducha rozmów prowadzonych podówczas w Białym Domu.

• Literalnie odtwarzał czasami swoje własne wcześniejsze zeznania.

• Dean wyolbrzmiał własną rolę w tej sprawie.

• Efekt zeznań: rezygnacja prezydenta, skazanie jego współpracowników na kary więzienia.

• Komentarz Neissera

• Takie pojęcia jak „prawda, dokładność i pamięć” nie są wcale takie oczywiste.

• Zeznania Deana były niewątpliwie dokładne.

• „Ale nawet wtedy, kiedy się mylił, istniał sens, w którym mówił on prawdę”.

• Kiedy natomiast miał rację, odwoływanie się do sensu nie było konieczne, ponieważ dobrze pamiętał poszczególne rozmowy.

4. Fragmenty przesłuchań

• Senator Inouye: pańskie zeznania budzą podziw ze względu na ich dokładność. Wygląda to tak, jak gdyby Pan prowadził osobisty dziennik z tych wydarzeń i zeznawał na podstawie zapisów tego dziennika. Czy może Pan przedstawić te zapiski Komisji?

• Dean: Nie prowadziłem dziennika, ale zbierałem wycinki prasowe od chwili wybuchu tej afery do czasu rozpoczęcia tych przesłuchań. Przeglądałem wszystkie artykuły i zastanawiałem się, co mógłbym robić w trakcie opisywanych zdarzeń.

• Pamiętałem o swoich działaniach i o związanych z nimi spotkaniach.

• Senator Inouye: czy z tego wynika, że Pana zeznania oparte były na doniesieniach prasowych?

• Dean: Nie, panie senatorze. Twierdzę, że używałem doniesień prasowych jako jednego ze sposobów wyzwalania wspomnień dotyczących tego, co działo się w tym okresie.

• Senator Inouye: Wnioskuję z tego, że pokłada Pan wielką wiarę w doniesienia prasowe?

• Dean: Nie, twierdzę, że istotna jest tu kolejność zdarzeń, wiele razy Biały Dom odnosił się do doniesień prasowych, nawet bardziej szczegółowych. Panie Senatorze, gdybym miał korzystać z wypowiedzi Zieglera, to pewnie skorzystałbym z doniesień prasowych w niewielkim stopniu.

• Senator Inouye: Jakie jeszcze inne materiały oprócz wycinków prasowych były przez Pana wykorzystywane podczas rekonstruowania swoich wspomnień?

• Dean: Panie senatorze, myślę, że mam dobrą pamięć. Moi znajomi z czasów studenckich mogą poświadczyć, że bardzo szybko przywoływałem wspomnienia i szybko zapamiętywałem. Nie należałem do studentów, którzy musieli dużo się uczyć.

• Senator Inouye: Czy zawsze posiadał Pan zdolność przypominania sobie szczegółów rozmów, jakie miały miejsce wiele miesięcy temu?

• Dean: Panie senatorze, rozmowy z Prezydentem Stanów Zjednoczonych pamięta się do końca życia. Odwiedzanie prezydenta i prowadzenie rozmów z nim nie było dla mnie rzeczą zwyczajną. Kiedy spotyka Pan Prezydenta, to zapamiętuje Pan każde słowo, jakie padło w rozmowie

• [...] Dean podaje wiele przykładów sytuacji, które wyróżniały się spośród innych.

• Dlatego też sądzę, że mogę nie tyle zapamiętać każde słowo, jakie padło w rozmowie, ale ogólnego ducha tej rozmowy.

• Dean: Nie mogę powtórzyć każdego słowa Prezydenta, jak wyjaśniłem wcześniej senatorowi Gurneyowi, mój umysł nie jest magnetofonem, lecz z pewnością otrzymał przesłany doń komunikat.

5. Podsumowanie Watergate

• Przesłuchania nie podważyły wiarygodności Deana.

• Senatorowie starali się uzyskać informacje nie tylko na temat treści rozmów, lecz także na temat informacji rejstestrowanych wzrokowo (tego nie było na nagrywanych potajemnie taśmach ujawnionych przez Nixona).

• Dean posługiwał się różnymi źródłami informacji przy tworzeniu wspomnień: potrafił od siebie odróżnić informacje z różnych źródeł.

• Neisser określa jego pamięć, jako pamięć repizodyczną w odróżnieniu od epizdycznej

6. Afera Rywina

• Choć istnieje bogata dokumentacja i sprawa jest osądzona, pewne fakty nie zostały wyjaśnione.

• Brak psychologicznej analizy zeznań świadków.

• Komisja śledcza wykorzystywała głównie analizę treści zeznań i zachowania werbalne.

• Świadkowie nie ujawniali źródła swojej wiedzy (problemy z monitorowaniem źródła wiedzy). Liczne badania wykazują, że ludzie pamiętają różne informacje, natomiast szybko zapominają o tym, z jakiego źródła informacje te zostały uzyskane. Wskutek tego może zdarzyć się, że pewne informacje pochodzą ze źródeł o małej wiarygodności.

• Niektóre przesłuchania polegały na ciągłym zadawaniu tych samych pytań.

• Naiwność w traktowaniu pamięci jako magnetofonu.

7. Kłamstwo a brak pamięci – komisje śledcze (vide stenogram z przesłuchania Józefa Oleksego; warto porównać tryb przesłuchania w aferze Watergate i

• Józef Oleksy (SLD): - Panie przewodniczący, ponieważ przewiduję, że być może inne jeszcze pytania mogą zahaczać o przytoczony przez pana materiał, chcę oświadczyć, iż ja tej rozmowy nie pamiętam i nie wiem, w jakich okolicznościach zostały uzyskane tego typu sformułowania. Nie uważam tych sformułowań za moje i w związku z tym nie mogę odnosić się do materii, której powstania i treści po prostu nie pamiętam.

• Artur Zawisza (PR): - Rozmowa, z której sam miałem okazję cytować bardzo różne fragmenty, miała mieć miejsce 14 września ubiegłego roku. Świadek twierdzi, że nie pamięta tej rozmowy, stąd poseł pytający zadaje pytanie: „Cóż wobec tego świadek miałby robić w tym czasie” i myślę, że jest to pytanie w pełni uzasadnione.

• Józef Oleksy: - Też nie pamiętam, co robiłem tego dnia.

• Szymon Pawłowski (LPR): - Czyli w ogóle pan nie pamięta.

• Józef Oleksy: - Pamięć ludzka jest selektywna nawet.

• Szymon Pawłowski: - W ogóle nie pamięta pan faktu obiadu i odbycia rozmowy.

• Józef Oleksy: - Bardzo, bardzo mętnie pamiętam i proszę już mnie nie pytać o treść, bo tu pamięć mnie zawodzi.

• Szymon Pawłowski: - A czy pamięta pan na przykład, co pan jadł albo spożywał?

• Józef Oleksy: - Pan wybaczy, ale to jest ciągnienie, tego samego pytania.

• Szymon Pawłowski: - A pili panowie alkohol? (...) W swoim oświadczeniu zawieszonym między innymi na blogu internetowym napisał pan, że być może zastosowano jakieś środki osłabiające samokontrolę. Ma pan jakąś wiedzę bardziej szczegółową na ten temat?

• Józef Oleksy: - Nie mam żadnych szczegółów, ale nie mogę niczego wykluczyć. Przy tak bezecnym postępowaniu nie mogę niczego wykluczyć.

• Szymon Pawłowski: - W tej rozmowie podaje pan szereg danych, mnóstwo faktów, nazwisk, kwot, wypowiedzi są płynne, niebełkotliwe. Ja ponowię pytanie: Czy naprawdę nic pan nie pamięta?

• Józef Oleksy: - Ile razy jeszcze pan to pytanie powtórzy?

• Artur Zawisza: - Chcielibyśmy usłyszeć to (...) Chcielibyśmy usłyszeć to, jak wiele razy, żeby móc w to uwierzyć (...)

• Szymon Pawłowski: - Drugiego października był pan ponownie w biurze Gudzowatego. Czy wówczas pan pamiętał treść swojej rozmowy?

• Józef Oleksy: - Nie.

• Szymon Pawłowski: - Więc przyszedł pan interweniować w sprawie rozmowy, która podobno została nagrana, ale której treści absolutnie nie pamięta.

• Józef Oleksy: Tak.