1

Myśl społeczna Starożytnej Grecji i Rzymu

Grecja

Myśl społeczna starożytnej Grecji zapoczątkowana została w Jonii, w Azji Mniejszej. W tamtejszej mieszaninie kultur wschodu i zachodu powstała myśl opisująca otaczająca człowieka rzeczywistość. Po raz pierwszy słowa filozofia (tzn. umiłowanie mądrości) użył w VI w. p.n.e. Pitagoras z Samos.

W VI w. p.n.e. w Grecji pojawili się Sofiści. Spełniali oni funkcję nauczycieli życia społecznego. Ci wędrowni filozofowie na pierwszym miejscu stawiali sztukę mowy, przekonywania i dysputy. Jednym z nich niewątpliwie był Hippiasz. Żył on w V w. p.n.e. Wyznawał ideę braterstwa wszystkich ludzi, negował różnice stanowe, ze swoją nauką wychodził poza granice świata helleńskiego.

Obok Sofistów ważną rolę w tworzeniu klasycznej filozofii odegrał Sokrates (469-399 p.n.e.). Zrezygnował on z zajmowania się przyrodą i cały swój intelekt poświęcił człowiekowi, by stawał się coraz lepszy. Jego nauka opierała się tylko na tych dziedzinach (etyka, logika) które pomagają człowiekowi dążyć do cnoty. Sokrates był twórcą majeutyki (dosł. sztuki położniczej) w myśl której filozof pomaga w narodzinach słusznych myśli, podobnie jak położna (jego matka) pomaga w rodzeniu dzieci. Zatem majeutyka to metoda prowadza do wiedzy, metoda wspólnego szukania zwana heurystyczną. Polegała ona na umiejętnym stawianiu pytań rozmówcy, który odpowiadając tak lub nie sam dochodził do właściwego sądu. W myśli sokratejskiej wystąpiło silne wyeksponowanie intelektualizmu, wiedza stała się najwyższą cnotą, a pomoc w jej zdobywaniu stanowiła czyn najbardziej cenny i szlachetny.

Najznamienitszym uczniem Sokratesa był Platon, lub jak kto woli Aristokles (427-347 p.n.e.). Ten obiektywny idealista za prawdziwą rzeczywistość przyjmował świat idealny, pełen wiecznych i niezmiennych idei. Według filozofii Platona istota ludzka posiada trzy dusze: rozumną, popędliwą i pożądliwą, z czego tylko pierwsza jest nieśmiertelna, dwie następne pojawiają się i giną wraz z ciałem. Z tego faktu rodzą się trzy cnoty: mądrość, dzielność i powściągliwość, z nich zaś wypływa czwarta – sprawiedliwość – polegająca na harmonii między nimi. Platon stworzył teorię powstania polis jako skutku niepożądanych u ludzi potrzeb. Powstanie polis przekreślało powrót człowieka do utraconego raju więc filozof starał się odnaleźć szczęście w istniejącej rzeczywistości. I tu pojawia się teoria państwa idealnego oparta na założeniu trzech dusz tkwiących w ciele człowieka. W ten sposób powstały warstwy społeczne: filozofowie (dusza rozumna), wojownicy (dusza popędliwa) i lud (dusza pożądliwa). Podział taki uważał on za konieczny do urzeczywistnienia sprawiedliwości w państwie. Filozofów i rycerzy miała obowiązywać pełnia wspólnoty u której podstaw legło zniesienie wszelkich form własności prywatnej, a także instytucji rodziny. Celem tego było usunięcie sprzeczności pomiędzy interesem pojedynczego człowieka, a interesem społeczności. Posiadanie według Platona prowadzi do antagonizmu, rodzina zaś powoduje większą miłość do dzieci niż d społeczeństwa. Ten niewątpliwie wielki filozof stał się także głosicielem emancypacji kobiet (czynił z nich np. wojowników). Nie dopuszczał jednak myśli o kobiecie-filozofie. Jednym z ciekawszych pomysłów Platona jest moim zdaniem ingerencja polis w prokreacje (dobór partnerów itd.). Istotną rolę w jego systemie wartości odgrywało wychowanie (opracował szczegółowy program wychowania od noworodka do 35-cio letniego staruszka).

Z kolei uczniem Platona był Arystoteles (dla wtajemniczonych Stagirita). Według niego świat nie jest, lecz staje się, zdąża do finalnego stanu: „Polis istnieje z natury”, państwo znajduje się w stanie ciągłego stawania się, jego ostatecznym celem jest dobro, stan pełnego szczęścia. Stan ów jest tożsamy ze szczęściem jednostki (Im doskonalsze państwo, tym lepiej zapewnia jednostce zaspokajanie potrzeb umożliwiających jej stawanie się człowiekiem). U podstaw jego filozofii tkwiło założenie, że człowiek jest istotą społeczną, społeczeństwo zaś jest wspólnotą samowystarczalną, to znaczy może w pełni zaspakajać potrzeby istoty ludzkiej. Składnikiem podstawowym wbrew opinii mistrza jest rodzina. To ona zaspakaja podstawowe potrzeby w ramach relacji: maż-żona, rodzice-dzieci, pan-niewolnik. Kamieniem milowym w działalności Stagiryta było wprowadzenie instytucji pedonomów (publicznych nadzorców). Mieli oni kontrolować przedszkolne wychowanie dzieci i sprawdzać, czy ich umysły nie ulegają zdeformowaniu. Była to pierwsza idea profesjonalizacji opieki społecznej dotycącej dziecka.

Na początku IV w. p.n.e. powstała szkoła cyników, która swoją nazwę zawdzięcza sposobowi życia najbardziej znanego jej przedstawiciela, żyjącego w beczce Diogenesa z Synopy. Jego sposób życia był wyrazem pogardy dla człowieka, który żyje jak zwierzę. Najistotniejszą zasługą cyników jest wyprowadzenie wniosku o powszechnej równości ludzi, byli oni głosicielami ogólnoludzkiego braterstwa, uważali się za obywateli świata.

Rzym

Tytus Lukrecjus Carus (ok. 96-55 r. p.n.e.) – poeta, filozof pozostawał on pod wpływem szkoły Epikura. Uniezależnił przyrodę od Bogów. Nie została ona przez nich stworzona, lecz kształtowała się sama, by w pewnym momencie wydać człowieka. Człowiek został stworzony na równi ze zwierzętami. Przetrwał i rozwijał się tylko dzięki swej sile i wrodzonej inteligencji. Lukrecjusz był pierwszym twórcą teorii ewolucji. W jej toku istoty ludzkie zaczęły opanowywać siły przyrody, uczyły posługiwania się ogniem, a z czasem powstały miasta i społeczeństwa istniejące na zasadzie umowy.

Człowiekiem, który otworzył nowy rozdział w dziejach kultury Rzymu i stał się filozofem na miarę Hellady był Cycero (106-43 r. p.n.e.) zwany również Arpinatą (od miejsca urodzenia). Uważał iż wszystkie podstawowe rozwiązania zostały już wymyślone przez Greków, ale to Rzymianie więcej mądrości praktycznej, która to pozwala tworzyć im nową, oryginalną całość. Wyznawał, iż ład społeczny wypływa z natury wszechrzeczy, a prawa natury są równoznaczne z prawami rozumowymi. Tworzenie się społeczeństw ma swoje źródło w tkwiącym w naturze popędzie do życia wśród innych ludzi (wynika to z naturalnego kojarzenia się ludzi płci odmiennej prowadzącego do . Cyceron łączył w sobie dwie warstwy: związaną z rozumem, jako podstawą organizacji społecznej i drugą połączoną z uczuciem jako źródłem społecznego życia człowieka.