Temat: Zaburzenia w zachowaniu, a niedostosowanie społeczne.

W dzisiejszych czasach bardzo czesto nawoluje sie do ksztaltowania prawidlowych postaw u dzieci i mlodziezy, przeksztalcania negatywnych w pozytywne. Jednoczesnie w szkole coraz czesciej spotykamy sie z jednostkami odchylonymi od normy w zachowaniu. Stawiamy sobie wówczas pytanie: co jest przyczyna takiego zachowania i jak tym jednostkom pomóc. Towarzyszy temu czesto poczucie bezradnosci i niepewnosci w roli opiekuna odpowiedzialnego za losy dziecka. Czesto nie wiemy, czy zachowanie dziecka miesci sie jeszcze w granicach normy, czy jest tez sygnalem o poczatkach rozwoju zaburzen zachowania. Aby zrozumiec problemy dziecka niezbedne jest poznanie przyczyn zaburzonego zachowania. Od chwili urodzenia dziecko poddane zostaje skomplikowanym zabiegom wychowawczym. Efekty tych oddzialywan zaleza od zintegrowanego oddzialywania na dziecko róznych grup i instytucji, wsród których pierwszoplanowa role odgrywa rodzina. To wlasnie tutaj rozwijaja sie pierwsze wyobrazenia o wlasnym miejscu w zyciu spolecznym, tu ksztaltuja sie okreslane nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i bedzie niezastapionym srodowiskiem wychowawczym. Zadaniem rodziców jest wychowanie zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka. Nie wszystkie rodziny umieja jednak uksztaltowac czlowieka szczesliwego, o adekwatnym poczuciu wlasnej wartosci, zdrowych granicach, umiejacego byc empatycznym ale i asertywnym. Istnieje wiele rodzin, które pod maska "rodziny modelowej'' swiadomie lub nieswiadomie rania delikatna, rozwijajaca sie psychike dziecka. Czesto efektem praktyk wychowawczych sa zaburzenia zachowania o róznym nasileniu i objawach. Pojecie ' zaburzenia zachowania'' i jego geneza nie sa rozumiane jednoznacznie. W literaturze brak jest zarówno jednolitej terminologii jak i klasyfikacji. Uwarunkowane to jest orientacja teoretyczna twórców. Wspólczesnie wystepuja obok siebie, badz stosowane sa zamiennie terminy: zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie (niedostosowanie) spoleczne oraz trudnosci wychowawcze. Istniejacy chaos terminologiczny sprawia, ze trudno ustosunkowac do siebie poszczególne twierdzenia. Zdarza sie czesto, ze autorzy posluguja sie czesto tymi samymi terminami zamiennie dla okreslenia róznych objawów oraz zespolów objawowych, z drugiej zas te same lub bardzo zblizone objawy opisuja i klasyfikuja za pomoca róznych terminów i kategorii pojeciowych. Dotyczy to zarówno kategorii ogólniejszych, jak i szczególowych typów i rodzajów zaburzonego zachowania. Przykladem braku jednomyslnosci w zakresie terminologii ogólnej moze byc sprawa wzajemnego ustosunkowania do siebie terminów: zaburzenia zachowania i niedostosowanie (nieprzystosowanie) spoleczne. Obydwa terminy bywaja przez niektórych autorów rozumiane tak szeroko, ze zawieraja w sobie wlasciwie wszelkie odchylenia od normy w rozwoju dziecka, przez innych natomiast zarezerwowane sa dla wyodrebnienia tylko niektórych nieprawidlowych form kontaktu dziecka z otoczeniem oraz dla oznaczenia pewnej grupy patologicznych reakcji dziecka na czynniki srodowiska Termin zachowanie stosuje sie do oznaczenia czynnosci ruchowych, pewnych reakcji fizjologicznych i wypowiedzi slownych, które mozna badac w sposób obiektywny, dokonac ich rejestracji i pomiaru. Powszechnie uwaza sie, ze zachowanie czlowieka, którego uwazamy za spolecznie przystosowanego powinno spelniac dwie podstawowe funkcje: 1. zaspokajac potrzeby osobiste, 2. spelniac wymagania spoleczne w sposób akceptowany przez dane spoleczenstwo. O zaburzeniach zachowania mówi sie najczesciej wtedy, gdy nie spelnia ono obydwu lub chocby tylko jednej z powyzszych funkcji.

Mozna je podzielic na trzy kategorie:

takie, które wynikaja z nerwicowych zaburzen psychicznych, sa to wtedy zachowania nie wykraczajace poza granice codziennosci ludzkich problemów i takie zachowania, które wynikaja z nieprawidlowej osobowosci, zwlaszcza psychopatii, czyli osobowosci aspolecznej Zakres tak pojmowanych zaburzen jest bardzo szeroki, obejmuje sie bowiem tym terminem zarówno zjawiska psychopatologiczne, jak i formy zachowan, których nie mozna zaliczyc do zadnej kategorii psychopatologicznej (np. agresja zwiazana z silna frustracja u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych). Niektórzy autorzy ograniczaja zakres pojecia zaburzenia zachowania tylko do form zachowan wystepujacych u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych, lecz wykazujacych reakcje i postawy aspoleczne. J. Konopnicki definiuje zaburzenia zachowania jako odchylenia od normy rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjete w danym srodowisku. Stopien odchylenia od tej normy bedzie swiadczyl o sile, czy tez natezeniu zaburzenia. Autor obejmuje tym terminem najlzejsze zaburzenia jakimi sa trudnosci w nauce, jak i najciezsze, jak nerwica czy przestepczosc. Zaburzenie jest dowodem zmian, jakie musialy nastapic w psychice dziecka, jest ono wynikiem zachwiania równowagi pomiedzy srodowiskiem i organizmem Termin zaburzenia zachowania - chetnie uzywany w pismiennictwie psychiatrycznym, psychologicznym i pedagogicznym okresla wszelkie rodzaje zachowan naruszajacych porzadek spoleczny, niezaleznie od tego, czy juz powoduja konflikt z prawem czy nie. W wezszym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu okreslenia " (...) niepsychotycznego zespolu zachowan dzieci i mlodziezy, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiazujacymi normami zachowania spolecznego. Dotyczy to wiec konkretnie zachowan w róznym stopniu aspolecznych, antyspolecznych i przestepczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwalosci czy moze raczej dlugotrwalosci, jednak z mozliwoscia (przynajmniej w wiekszosci przypadków) róznego stopnia poprawy, a nawet normalizacji "

(H. Sulestrowska, 1989, s.118). Badacze problemu ciagle podejmuja próby uscislenia definicji oraz wypracowania kryteriów zaburzen oraz bardziej zróznicowanego okreslenia ich typów i rodzajów. Problematyka zaburzen zachowania zostala równiez uwzgledniona w dwóch najbardziej aktualnych zródlach klasyfikacji, tj. DSM - IV i ICD - 10. Pierwsze z nich to Diagnostyczny i Statystyczny Podrecznik Zaburzen Psychicznych opracowany w roku 1994 przez Amerykanskie Towarzystwo Psychiatryczne, drugie obowiazujace obecnie w Polsce to Miedzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych - rewizja 10. Wedlug DSM - IV pojecie " zaburzenia zachowania" oznacza uporczywy i powtarzajacy sie wzorzec charakteryzujacy sie zachowaniem aspolecznym i buntowniczym. Zaburzenia zachowania sa czyms wiecej niz dziecieca zloscia czy buntem - sa wzglednie trwalym i spolecznie nieaprobowanym nawykiem (M. Pecyna, 1998, s. 195-196 ). ICD - 10 definiuje wymienione zaburzenia nastepujaco : " Zaburzenia zachowania cechuja powtarzajace sie i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego, agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie powoduje powazne przekroczenie oczekiwan i norm spolecznych dla danego wieku i tym samym jest czyms wiecej niz zwykla dziecieca zloscia lub mlodziezowa buntowniczoscia. Izolowane dzialania dyssocjalne lub przestepcze same w sobie nie stanowia podstawy do rozpoznania, które implikuje trwalosc wzorca nieprawidlowych zachowan.

Czynniki wpływające na występowanie zaburzeń w zachowaniu

- ogólne czynniki zaburzające rozwój jednostki

- czynniki wynikające z wcześniejszych zaburzeń rozwojowych

- czynniki związane z funkcjonowniem rodziny

-czynniki związane z działalnością dziecka w szkole

- grupa rówieśnicza.

Według Czapowa i Jedlewskiego

Niedostopsowanie społeczne- to mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiacyjne wyróżnione ze względu na system społeczny.

Niedostosowanie społeczne to celowe i świadome przeciwstawiane się i łamanie ogólnie przyjętych norm społecznych.

Niedostosowany społecznie - nie potrafiący - nie chcący prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. Niedostosowany nie chce respektować norm społecznych..

Wedlug definicji MEN

Niedostosowanie spoleczne - to dzieci i mlodzież, u których na skutek zaburzen wewnetrznych lub niekorzystnych warunków srodowiskowych wystepuja utrwalone zaburzenia w zachowaniu. Ze wzgledów metodologicznych nalezalo by nieco rozszerzyc tą definicję - Niedostosowanie spoleczne to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnetrznymi lub wewnetrznymi warunkami rozwoju, a wyrazajace sie wzmozonymi i dlugotrwalymi trudnosciami w dostosowaniu sie do normalnych warunków spolecznych i w realizacji zadan zyciowych danej jednostki.

Typowymi objawami niedostosowania spolecznego sa: naduzywanie alkoholu przez mlodziez, uzaleznienie lekowe, toksykomania, samobójstwa, prostytucja, ucieczki z domu, wagary, pasozytnictwo spoleczne, uczestnictwo w gangach podkulturowych, notoryczne klamstwa, werbalna agresja (wulgarnosc), lenistwo szkolne, nieprzestrzeganie przepisów szkoly, zaburzenia koncentracji uwagi, lekliwosc, wzmozone konflikty z nauczycielami lub rówiesnikami. MEN oprócz typowych objawów wyróznilo takze: wlóczegostwo, niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywlaszczenie cudzego mienia, kradzieze, demoralizacja seksualna, inne przestepstwa, tatuaze. Objawami spolecznego niedostosowania latwymi do obserwacji na poziomie dziecka szkoly podstawowej sa: 1. Nieposluszenstwo - postawa dziecka wyrazajaca sie w niespelnianiu polecen osób doroslych i przeciwstawianiu sie im. Przeciwstawienie sie wychowawcy nacechowane jest zdecydowanym negatywizmem, utrwalona trudnoscia w podporzadkowaniu sie, zlosliwa przekora (postawa "Bo nie"). 2. Konflikty w kontaktach spolecznych - konflikty ujawniaja sie najczesciej w okresie dojrzewania (zjawisko psychosomatyczne), gdy bledy rodziców i szkoly latwiej staja sie przyczyna utrudnionych kontaktów miedzy uczniem a nauczycielem, dzieckiem a rodzicami. Ze wzgledu na zmiany kulturowe ostatnich lat ujawnienie konfliktów (postaw konfliktowych) moze nastapic równiez pod wplywem srodowiska, w czesciowym oderwaniu od przyczyn psychosomatycznych. 3. Lenistwo - dziecko nie stara sie o wlasny wyglad i nie dba o lad w swoim otoczeniu - sprawia wrazenie nieporzadnego; nie pracuje, wiec nie ma koniecznosci zdobywania srodków na zaspokajanie wlasnych potrzeb, dlatego wymusza je od innych lub kradnie. Muczen we wlasnym mniemaniu ma wiele powodów do niezadowolenia, wiec przeszkadza i dokucza innym. Lenistwo mozna zdefiniowac jako brak zainteresowania praca i niechec do dzialania planowego, celowego i spolecznie uzytecznego. 4. Klamstwo - charakterystyczne znamiona klamstwa u mlodziezy zdemoralizowanej i wykolejonej: klamstwo nie podlega w opinii klamiacego ocenie z punktu widzenia etyki (nie jest uwazane za cos nagannego, zlego). Klamstwo jest uznawane za jedno z narzedzi dla osiagniecia zamierzonego celu - zarówno wtedy, gdy stanowi bron "przeciwko" nauczycielowi, jak i wtedy, gdy stanowi jeden ze srodków uzywanych do osiagniecia zamierzonego celu (np. naklonienie innych uczniów do okreslonego zachowania). Zauwazalne jest, iz niedostosowani spoleczne klamia takze bez celu, czesto bez swiadomego, waznego powodu, niejako "z nawyku", odruchowo. 5. Zaburzenia koncentracji. Dziecko z tymi zaburzeniami jest nieuwazne, nie potrafi sie skupic, odbiega od tematu, nie umie usiedziec w miejscu. Utrudnia to takze koncentracje innym dzieciom i przeszkadza w przebiegu zajec szkolnych - zaburzenia koncentracji sa uciazliwe dla dziecka, klasy i oczywiscie nauczyciela. 6. Wykroczenia przeciw mieniu. Najczestszym przejawem tego typu zachowan sa kradzieze. W srodowisku szkolnym, wsród dzieci nie zawsze uzywa sie slowa "ukradl", lecz stosuje zamiennie inne (np. "zabral"). Stanowi to zlagodzenie jednoznacznej, negatywnej oceny zjawiska, co zas oznacza umieszczenie samego dzialania na granicy dopuszczalnosci lub nawet akceptacji. 7. Agresja. Cecha charakterystyczna jednostek impulsywnych, nieopanowanych, bezczelnych. Napady zdarzaja sie tez u jednostek spokojnych, lekliwych, zamknietych w sobie, w sytuacjach nawet najbardziej nieoczekiwanych, po wystapieniu swoistego dla kazdej jednostki impulsu. Przedmiotem agresji sa partnerzy w sytuacji konfliktowej, co nie wyklucza równiez osób nie powiazanych pozornie ze sprawcami i sytuacja agresora. Jednym z przejawów postawy agresywnej jest takze autoagresja, jako ukierunkowanie aktywnosci w stosunku do wlasnej osoby (samookaleczenia). Trudnosci w ocenie sprawiac moze fakt, ze w niektórych przypadkach zewnetrzny przejaw autoagresji w istocie stanowi jedynie próbe zwrócenia uwagi na wlasna osobe, w innych sytuacjach niezauwazana, nie w pelni akceptowana w srodowisku. 8. Wagary i ucieczki - szczególnie latwe do zauwazenia w srodowisku szkolnym. Nalezy wyróznic dwa zespoly motywów wagarowania: - niechec do szkoly na skutek przykrych w niej doznan i przezyc (wymagania, zdarzenia zaszle w srodowisku szkolnym - zarówno uczniowskim jak i w kontaktach z nauczycielami), - wplyw srodowiska, które zacheca do opuszczenia nauki i zajec szkolnych; W obydwu zespolach istotny wplywa na zajscie zdarzen (wagarów i ucieczek) ma brak dostatecznej troski i pomocy ze strony szkoly i domu. Wagary spowodowane przez bodzce spoza szkoly (rodzine i srodowisko) przynosza mniej szkody, nie powoduja tak dotkliwych luk w wiedzy. Uczen uznaje, iz szkola sama w sobie nie stanowi przyczyny, dla której wagaruje (brak negatywnych odniesien). 9. Lekliwosc - to zewnetrzny przejaw utraty zaufania. Lekliwosc nie ma okreslonego adresata, poczucie to ksztaltuje postawe niepewnosci, niepokoju, zazenowania, niesmialosci, pokory, uleglosci. Dzieci lekliwe sa zwykle slabsze fizycznie i psychicznie. Lekliwosc moze doprowadzic do nadmiernej uleglosci (uleganie wplywom jednostki silniejszej) i niewolniczej zaleznosci lub do niepohamowanej agresywnosci. 10. Naduzywanie srodków odurzajacych oraz nalogowe naduzywanie innych srodków chemicznych powodujacych zmiany w funkcjonowaniu organizmu. Narkomania prawie zawsze laczy sie z przestepczoscia lub powaznymi wykroczeniami, jest nieodpartym psychicznym pozadaniem przyjmowania narkotyków i potrzeba zdobywania ich za wszelka cene. Nie kazde zachowanie niezgodne z rola spoleczna jest przejawem niedostosowania. Aby mozna bylo je tak sklasyfikowac, musi ono stanowic reakcje jednostki na spoleczne oczekiwania (obowiazujace normy) oraz odznaczac sie antagonizmem destruktywnym wobec ogólnie uznanych norm i wartosci. Nie bedzie wiec przejawem wykolejenia zachowanie ucznia, który nie wykonal polecenia wychowawcy, poniewaz nie uslyszal lub nie zrozumial tresci polecenia. Bedzie nim natomiast takie samo postepowanie dziecka, które dobrze zrozumialo polecenie i jest w stanie je wykonac, lecz zignorowalo wole wychowawcy, poniewaz sie z nia nie zgadza, badz tez np. chce go zdenerwowac. Zachowania czlowieka moga miec charakter antagonistyczny wobec norm spolecznych w sensie konstruktywnym, badz tez w sensie destruktywnym. Z antagonizmem konstruktywnym mamy do czynienia wówczas, gdy jednostka przeciwstawia sie aktualnym wartosciom i normom spolecznym wskutek uznania wartosci i norm innych, przeciwstawnych obowiazujacym. Inaczej natomiast ma sie rzecz z antagonizmem destruktywnym, który stanowi konsekwencje egoistycznych i partykularnych postaw jednostki. Tego rodzaju przeciwstawianie sie wszelkim normom spolecznym, niezaleznie od ich tresci i charakteru stanowi ceche niedostosowania spolecznego. Specyficzna wlasciwoscia osób niedostosowanych jest przejawiany przez nie antagonistyczno - destruktywny stosunek do norm regulujacych wspólzycie ludzi w kazdym spoleczenstwie. Sa to zatem jednostki niedostosowane do zadnego spoleczenstwa. Przyczyny niedostosowania spolecznego. Zachowania antagonistyczno - destruktywne sa rezultatem okreslonych zmian osobowosci jednostki, te zas stanowia skutek dzialania róznych, zewnetrznych i wewnetrznych czynników (przyczyny) wplywajacych na jednostke w toku jej socjalizacji. Wynika stad wniosek, ze wszelkie usilowania oddzialywan wylacznie na niepozadane zachowania wychowanka, z pominieciem pracy nad jego osobowoscia i usuwania przyczyn - nie moga przyniesc oczekiwanych skutków wychowawczych. Dzialania wychowawcze, jezeli maja byc skuteczne, powinny byc skoncentrowane na stanie osobowosci ucznia oraz na przyczynach, które ten stan wywolaly, nie zas na zewnetrznych objawach niedostosowania (zachowaniach). Mozna wyróznic nastepujace przyczyny niedostosowania spolecznego: 1. Biologiczne. Zagrozenie moze wystapic juz w okresie niepomyslnej ciazy badz przy narodzeniu, powodujac tzw. poporodowy uraz mózgu. U osobników z poporodowym urazem mózgu zaobserwowac mozna zaburzenia charakteru, ciezkie zespoly psychopatyczne, czasem wybitne, choc jednokierunkowe zdolnosci (slynne przypadki fenomenalnych zdolnosci, wylacznie w jednym, waskim zakresie - np. perfekcyjne rzezbienie figurek koni lub umiejetnosc ustalania dnia tygodnia na podstawie podanej daty), a czasem ciezkie niedorozwoje. Takie dzieci trudniej dostosowuja sie do srodowiska, wpadaja w konflikty z otoczeniem, sa podatne na bodzce nerwicotwórcze. 2. Srodowiskowe: a.) Srodowisko rodzinne: Uzaleznienie ksztaltowania postaw od srodowiska domowego - poziomu kultury zycia rodzinnego oraz braki w tym zakresie, atmosfery w domu rodzinnym oraz kultury pozycia rodziców i kultury wspólzycia pozostalych osób w rodzinie, istnienia nieporozumien, nawyków, uzaleznien itp. W tym kontekscie istotne znaczenie ma stosunek odniesienia rodziców do dziecka, poczucie bezpieczenstwa dziecka w rodzinie, zaspokajanie potrzeb (nie tylko podstawowych - bytowych) Charakterystyczne jest, ze rodzice tej kategorii przejawiaja brak zrównowazenia wzgledem swych dzieci i konsekwencji w postepowaniu. Sa badz to zbyt surowi, agresywni, bijacy dzieci, badz wykazuja nadmierna poblazliwosc, ulegajac wszelkim kaprysom i zachciankom dziecka. Wedlug J. Santorskiego najbardziej stabilna osobowosc (dostosowanie spoleczne) wykazuja osoby pochodzace z rodzin, w których rodzice wzajemnie sie popierali w ustalaniu granic (konsekwencja), do jakich moglo posunac sie dziecko, wyraznie wyznaczali sfere dzialan dozwolonych (akceptowanych), sfere intymnosci dziecka (w tym takze dzialan uzaleznionych wylacznie od dziecka - sfera decyzyjna), w która rodzice nie ingerowali. W przypadku rodzin rozbitych, niepelnych - wplyw rozkladu zycia wewnetrznego i niezgody w rodzinie oraz pomiedzy rodzicami, wychowujacymi swe dzieci w ciaglym napieciu, znerwicowaniu, agresji i konfliktowosci. W ostatnim okresie takze istotnym czynnikiem stala sie koniecznosc ciezkiej pracy zarobkowej rodziców - poswiecaja wiecej uwagi i czasu na prace niz na wychowanie dzieci, poprzestajac najczesciej na zaspokojeniu podstawowych potrzeb. b.) Srodowisko szkolne: Istotny wplyw na ksztaltowanie postaw maja stosunki interpersonalne w ukladzie nauczyciel - uczen, stosunki ucznia ze wspóluczniami, istnienie utrudnien i opóznien w nauce szkolnej. Niepowodzenia szkolne prowadza do dewiacji i niedostosowania spolecznego. W tym kontekscie nalezy wyróznic trzy podstawowe grupy przyczyn niepowodzen szkolnych: I. przyczyny psychofizyczne - wynikajace z zaburzen rozwojowych samego ucznia; II. przyczyny dydaktyczne - wynikajace z okreslonych tresci nauczania, organizacji procesu dydaktycznego i sposobu realizacji zalozen programowych; III. przyczyny spoleczno - srodowiskowe - wskazuja na warunki pracy ucznia i nauczyciela z uwzglednieniem stosunków miedzyosobniczych w ukladzie uczen - uczen, uczen - nauczyciel, rodzice - szkola. c.) Srodowisko spoleczne. Moze byc terenem dzialalnosci grup przestepczych, które latwo potrafia zaimponowac jednostkom osamotnionym, pozbawionym opieki, odrzuconym lub "tylko" izolowanym. 3. Przyczyny rozwojowe niedostosowania spolecznego (psychiczne) zwiazane sa z zaburzeniami procesu rozwojowego mogacymi miec charakter przyspieszony (akceleracja), opózniony (retardacja) badz spowodowany dysharmonia zycia psychicznego. Akceleracja - zjawisko przyspieszonego rozwoju dzieci i mlodziezy w stosunku do ich rówiesników. Objawy obejmuja w zasadzie cala osobowosc, zwlaszcza dojrzalosc zyciowa, zyciowe popedy emocjonalne, uspolecznienie i zainteresowanie zjawiskami swiata zewnetrznego. Retardacja - opóznienie, zahamowanie rozwoju. Przyczyny to czynniki materialne, warunki zdrowotnego rozwoju dziecka, atmosfera zycia w rodzinie i w srodowisku. Ujemne dzialanie tych czynników dostrzega sie wyraznie u dzieci wychowywanych poza domem rodzinnym. Mlodziez z objawami retardacji emocjonalnej jest zagrozona w prawidlowym rozwoju spoleczno - moralnym. U dziewczat uczuciowo niedorozwinietych, nie majacych silnego powiazania z osobami blizszymi, zawieranie pobieznych, doraznych znajomosci jest koniecznoscia rekompensujaca braki w tym zakresie i prowadzi do prostytucji. Chlopcy sa sklonni do klamstwa, kradziezy i agresji. Dysharmonia rozwoju psychofizycznego - pierwotne przyczyny moga utkwic w organicznych zmianach w mózgu, w zwiekszonej wrazliwosci organizmu dziecka na niekorzystne wplywy srodowiskowe. Dysharmonia moze byc takze spowodowana obciazeniami psychicznymi, obciazeniami fizycznymi lub niedostatkiem opieki materialnej. Podstawowe zasady przeciwdzialania niedostosowaniu spolecznemu. Chcac ustrzec dzieci i mlodziez szkolna przed trudnosciami wychowawczymi i niedostosowaniem spolecznym nalezy zapewnic im oprócz szkoly systematyczna organizacje zycia codziennego, zwlaszcza w czasie wolnym w rodzinie, placówkach opiekunczo - wychowawczych i srodowisku lokalnym. Glówna rola przypada wychowawcy; nadaje on kierunek procesowi wychowawczemu i stoi na strazy prawidlowosci procesu wychowawczego. W zaleznosci od sytuacji w jakiej znajduje sie dziecko nauczycielowi obok roli kierowniczej przypada tez funkcja pobudzania do dzialania, dobrego zachowania sie, a hamowania w sytuacjach prowadzacych ucznia na zle drogi, do szkodliwych spolecznie czynów. Podobnie jak w domu rodzinnym równiez w szkole dziecko powinno odczuwac zyczliwosc i opieke w procesie edukacji i wychowania. Szczególnie dzieci klas nizszych, wymagaja pomocy we wprowadzaniu ich w role ucznia i systematyczna nauke szkolna. Niektórzy uczniowie maja trudnosci w zzyciu sie z szkola, kolegami w klasie, potrzebuja zatem zyczliwej pomocy pedagogicznej. Obowiazek ten przypada w udziale nauczycielowi, zas szczególne zadanie do spelnienia maja wychowawcy klas poczatkowych. Rozmiary nieprzystosowania spolecznego sa silnie powiazane z zagrozeniami w innych sektorach, a przede wszystkim z warunkami zycia, pracy i uczestnictwa w kulturze rodzin polskich. Dzieci z zdezorganizowanych rodzin (rozwód) oraz dzieci alkoholików budza najwiecej obaw z punktu widzenia ich przyszlej, prawidlowej adaptacji spolecznej. Dotyczy to glównie mlodziezy miejskiej (pochodzenia robotniczego), chociaz tendencje wzrostowe, oczywiscie w negatywnym znaczeniu, wykazuja tez dzieci wiejskie. Najwieksza dynamike maja symptomy wiazace sie z zagrozeniem zycia - narkomania, samobójstwa oraz bójki i pobicia. Stala i regularna tendencje wzrostowa w sensie liczebnosci wykazuja symptomy nieprzystosowania szkolnego (wagary) oraz wykolejenia przestepczego (kradzieze). Proces resocjalizacji osób niedostosowanych spolecznie coraz czesciej jest przedmiotem ostrej krytyki. Poddaje sie krytyce zasadnosc prowadzenia dzialalnosci resocjalizacyjnej w aktualnym ksztalcie, tak organizacyjnym jak i formalnym. Jednoczesnie, ze wzgledu na protesty spoleczne i brak przyzwolenia dla prowadzenia procesu resocjalizacji w warunkach wolnosci dozorowanej, kurcza sie mozliwosci wykorzystywania walorów tkwiacych w otwartych srodowiskach wychowawczych. Potrzebe poszukiwania nowych rozwiazan mozna argumentowac na dwa sposoby. Pierwszy opiera sie o teze, czesto formulowana przez praktyke, ze niewielka grupa niedostosowanych wymaga izolacji, wiec nieuzasadnione jest poddawanie regulom prawnym izolowania tych, którzy co prawda weszli w kolizje z prawem, ale nie maja "osobowosci przestepczej". Drugi sposób argumentacji jest wymuszany przez przekonanie o tym, ze jesli resocjalizacja, to tylko w warunkowaniu pedagogicznym, co w praktyce odnosi sie do poszukiwania walorów wychowawczych w dzialalnosci resocjalizacyjnej. Teoria i praktyka pedagogiczna okreslily ten typ warunkowania formulujac teze, ze resocjalizacja moze byc tozsama z procesem wychowania tylko wtedy, gdy wychowanek ma szanse byc w tym procesie podmiotem oddzialywania. W przypadku gdy tej mozliwosci nie ma, pojawiaja sie procedury instrumentalne, w których wazniejsza role odgrywaja socjotechniki, bedace w opozycji do podmiotowosci. Charakter procesu wychowania z jednej strony wyznaczany jest przez przyjete przeslanki teorii poznania i teorii wartosci, z drugiej zas strony przez doswiadczenie pedagogiczne i mozliwosci organizatora. Stosowanym w Polsce rozwiazaniem jest mocno dzisiaj krytykowana, ale powszechnie stosowana tzw. czteroczynnikowa teoria wychowania. - srodowisko w jakim czlowiek funkcjonuje (ekologia - srodowiska wychowawcze) generuje okolo 60% niedostosowanych spolecznie; - autorytety, rozumiane wspólczesnie jako osoby znaczace; - wlasciwosci psychofizyczne, lacznie z dziedzicznymi obciazeniami, które warunkuja rozwój i czynia czlowieka zdolnym do niego; - aktywnosc wlasna czlowieka, która warunkuje chec uczestniczenia w procesach ukierunkowujacych jego rozwój (na ile chce w tych procesach uczestniczyc). Jesli w przytoczonych grupach czynników wystapia elementy zaklócajace, rozwój czlowieka przebiega w sposób zaburzony. Mówimy wtedy o koniecznosci podejmowania dzialan "naprawczych". Procesami takimi zajmuje sie pedagogika specjalna, a w interesujacych nas tutaj zakresach pedagogika resocjalizacyjna, a w szczególnosci procesy wychowania i nauczania osób wykazujacych zaburzone zachowanie. Pedagogika resocjalizacyjna realizuje trzy podstawowe zadania wynikajace z trzech dzialów: - teleologie wychowania (co osiagac, jakie sa cele); - teorie wychowania (w jaki sposób to osiagac, jakie wykorzystac zaleznosci); - metodyke wychowania (jakimi srodkami osiagac zamierzone cele, jak powinny byc sformulowane zalecenia okreslajace dobór optymalnych srodków ich realizacji). Zwykle obejmuje swoim zasiegiem profilaktyke (resocjalizacje potencjalna), dzialalnosc resocjalizujaca (aktualna) i opieke postpenitencjarna traktowana jak opieke nastepcza. Z dwóch podstawowych mozliwosci jakie mozna wybrac z oferty wspólczesnych systemów resocjalizacji: resocjalizacja poprzez rewaloryzacje srodowisk dewiacyjnych, resocjalizacja w warunkach instytucjonalnych - w Polsce wybrano resocjalizacje w warunkach oddzialywania instytucjonalnego. Resocjalizacja ta odbywa sie w strukturach zakladów poprawczych; naleza do nich zaklady poprawcze dla nieletnich o zróznicowanym stopniu demoralizacji, a takze o okreslonych wlasciwosciach psychofizycznych. Przy niektórych zakladach poprawczych funkcjonuja schroniska dla nieletnich, które pelnia funkcje diagnostyczna i aresztu tymczasowego. Uwaza sie, ze pedagogika ze swoja teoria wychowania i nauczania formuluje dyrektywy, które sa na tyle istotne, na ile maja znaczenie dla praktyki pedagogicznej. W przypadku pedagogiki specjalnej posiadaja moc walory, umozliwiajace prowadzenie w ramach wychowania i nauczania procesów rewalidacji, resocjalizacji i rehabilitacji w aspektach dzialalnosci naprawczej (terapii psychopedagogicznej, reedukacji, korekcji, kompensacji, substytucji itp.), kierujac sie regulami i zasadami wypracowanymi na gruncie roznych nauk o czlowieku. W praktyce zasady strategii musza spelniac wymogi poprawnosci metodologicznej, a zasady procedury - wymogi poprawnosci metodycznej, ze wzgledu na wykonanie i realizacje zalozen projektu. Tak strategia jak reguly projektowania wyznaczaja poprawnosc metodologiczna procesu z punktu widzenia celów etapowych. Poniewaz w aktualnie przyjetym systemie wychowania resocjalizacyjnego w Polsce w oddzialywania naprawcze powinno sie wkomponowac co najmniej trzy funkcje tj. opiekuncza, wychowawcza, terapeutyczna konstruujac programy resocjalizacyjne, organizator musi przewidziec: - nadrzedne i etapowe cele dzialania. - optymalne sposoby dzialania z uwagi na przyjete cele i dostepne srodki - rodzaje i formy kontroli efektywnosci podejmowanych przez system dzialan. Zadania te mieszcza sie w strategii oddzialywania resocjalizacyjnego zwiazanej z projektowaniem, zas zasady procedury i reguly wykonania skupiaja sie na poprawnosci metodycznej. W ramach procedur trzeba uwzglednic takze szereg metod i technik, wsród których do waznych zaliczyc mozna techniki wplywu sytuacyjnego i organizowania doswiadczen wychowanka. W procedurach uwzglednia sie mechanizmy wplywajace na efektywnosc resocjalizacyjna uzalezniona od: - wyjsciowego stanu osobowosci wychowanka, uprzednich wplywów spolecznych (zwlaszcza subkulturowych), - sprawnosci metodycznej kadry pedagogicznej, - klimatu spolecznego instytucji resocjalizujacej. Najbardziej korzystne rozwiazania systemowe powinny bazowac na: - mozliwie pelnej indywidualizacji oddzialywan opiekunczych, wychowawczych i terapeutycznych, - funkcjonowaniu zespolów diagnostyczno resocjalizacyjnych w placówkach resocjalizacyjnych, - modyfikowalnej strukturze organizacyjnej, korzystnej dla sytuacji wychowawczej i charakteru wychowanka, - okreslonych standardach oceny i kwalifikacji postepów resocjalizacji; - zróznicowanych stanowiskach pracy pedagogów resocjalizacji (specjalizacje, kwalifikacje, preferencje metod oddzialywania); - liberalizacji przepisów i srodków orzekanych przez sad (wychodzi sie tutaj z wielokrotnie podnoszonego zalozenia, ze nie dolegliwosc kary i jej surowosc, ale nieuchronnosc jest czynnikiem zmniejszajacym obszar i charakter przestepczosci).

Rosnaca troska spoleczenstwa sa agresywne, aspoleczne dzieci i nastolatki, którzy traktuja innych jak przedmioty, a nie jak ludzi. Agresywna, aspoleczna jednostka nie pojawia sie w prózni ale jest efektem powaznej spolecznej deprywacji, winnej calego szeregu problemów: dzieci i mlodych ludzi, którzy nie potrafia i nie chca sie uczyc, pracowac, ich depresji, samobójczych mysli czy zachowan powaznie naruszajacych prawa innych ludzi. Tylko zrozumienie, co lezy u podstawy tej skomplikowanej patologii, moze wskazac na srodki zaradcze. Glównymi czynnikami przyczyniajacymi sie do powstawania zaburzen zachowania sa: okreslona fizjologiczna reaktywnosc sprzezona ze srodowiskiem rodzinnym, które zawodzi dziecko w wielu stadiach rozwojowych (wlacznie z tymi, gdy dzieci formuja cieple zwiazki z innymi ludzmi, ucza sie panowania nad soba, przedstawiania intencji, uczuc), jak tez spolecznymi stresami takimi jak nedza. Jezeli bezposrednie otoczenie dziecka nie ustanawia konsekwentnych granic zachowania, albo jesli sa narzucane w sposób obrazliwy, tendencja szukania doznan moze przyjac nieaprobowana spolecznie forme. Nawet bardzo male dziecko moze zostac podpalaczem, niszczyc cudza wlasnosc lub torturowac zwierzeta. Pózniej moze ranic a nawet zabijac bez wyrzutów sumienia. Zaburzenia zachowania i wszystkie pózniejsze porazki zyciowe czlowieka maja swoje zródlo w niedoborach, które wynikaja z emocjonalnej deprywacji i spustoszenia we wczesnych latach zycia. Dzieci te zostaly ograbione z lekcji, jakich moze dostarczyc wczesna emocjonalna bliskosc. Ich dysfunkcjonalne rodziny zawiodly je w najbardziej fundamentalnych obowiazkach: dostarczenia fizycznej ochrony, emocjonalnej stabilnosci, trwalego ciepla i opieki. Rodzina bedaca pierwszym i najwazniejszym srodowiskiem w zyciu dziecka moze dzialac terapeutycznie niwelujac badz lagodzac zaburzenia rozwojowe pochodzenia biologicznego, ale moze tez zaklócac prawidlowy rozwój poprzez dysfunkcjonalne funkcjonowanie. Poznanie przyczyn zaburzen zachowania uwarunkowanych wadliwym funkcjonowaniem srodowiska rodzinnego ma ogromne znaczenie ze wzgledów pedagogicznych i spolecznych. Znacznie latwiej jest bowiem zapobiegac nieprawidlowym zachowaniom niz je korygowac. Warunkiem jest znajomosc tych czynników srodowiska rodzinnego, które maja najwieksze znaczenie patogenne. Glównym celem mojej pracy bylo poznanie i analiza przyczyn tkwiacych wlasnie w srodowisku najblizszym dziecku. Dzieki temu bede mogla wnikliwiej analizowac srodowisko rodzinne pod katem dysfunkcjonalnosci i podejmowac wczesniejsza interwencje.

LITERATURA:

1. L. Pytka: Pedagogika resocjalizacyjna: wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2000. 2. O.Lipkowski: Resocjalizacja, WSiP, Warszawa 1980 3. O.Lipkowski "Wychowanie dzieci spolecznie niedostosowanych", PZWS, Warszawa 1966 4. O. Lipkowski "Dziecko spolecznie niedostosowane i jego resocjalizacja.",PZWS, Warszawa, 1971 5. St. Górski: Metodyka resocjalizacji, Instytut Wydawniczy Zwiazków Zawodowych, Warszawa 1985. 6. A. Makowski: Niedostosowanie spoleczne mlodziezy i jej resocjalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. 7. J. Santorski: Milosc i praca. Zródla sily rodziny i firmy. Trwale relacje w biznesie i szczescie w zyciu osobistym. Wydawnictwo Biznesowe Nowy Projekt Chiltern - Santorski, Warszawa 2002. 8.Sulestrowska H.: Zaburzenia zachowania u dzieci i mlodziezy. (W:) Popielarska A. (red.).: Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa 1989, PZWL.

9.Pecyna M.: Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w swietle psychologii klinicznej. Warszawa 1998, WSiP.