Damian Milewicz

PSzDSZ rok II

Praca zaliczeniowa z

Poradnictwa pedagogicznego

Zaburzenia zachowania i

niedostosowanie społeczne

Akademia Pomorska Słupsk 2010 r.

Spis treści

Wstęp 3

Rozdział 1 Definicja podstawowych pojęć i relacje miedzy nimi

1. Zaburzenie zachowania 3

1.2. Niedostosowanie społeczne 5

Rozdział 2 Przyczyny i objawy omawianych zjawisk

2.1 Przyczyny 7

2.2. Objawy 10

Rozdział 3 Profilaktyka i poradnictwo w zakresie zaburzeń zachowania

i niedostosowania społecznego 12

Bibliografia: 15

Wstęp

W ostatnim czasie w media informują o agresywnych zachowaniach młodzieży. Agresja ta

jest skierowana zarówno na osoby dorosłe jak i dzieci. Problem ten wydaje się nie do rozwiązania. Wszyscy skupiają się na łagodzeniu skutków a nie objawów zaburzonego zachowania młodych ludzi. Zamiast uczyć młodzież panowania nad agresją, wolimy ich izolować i wymierzać coraz wyższe kary za ich czyny. Tak samo źle funkcjonuje pomoc młodzieży która ma problemy z realizacją obowiązków. Rodzice niechętnie włączają swoje dzieci do prac domowych. Ich zdaniem jedynym obowiązkiem dziecka jest nauka. Jest to błąd. Gdy dziecko dorasta nagle jego rodzice dziwią się, że nie umie ono wykonać prostych czynności. Dopiero w tedy dostrzegają swoje błędy. W niniejszej pracy chciałbym przedstawić problem zaburzeń zachowania i niedostosowania społecznego dzieci oraz młodzieży.

W rozdziale pierwszym przedstawię jak autorzy rozumieją omawiane przeze mnie zjawisko.

Zaprezentuję relacje jakie występują pomiędzy niedostosowaniem społecznym i zaburzeniami zachowania. Dzięki temu możliwe będzie zrozumienie istoty problemu Drugim rozdziale przedstawię przyczyny patologicznych zachowań. Zostaną one podzielone na dwie grupy czynniki biopsychiczne i socjokulturowe. W tym rozdziale również zaprezentuję najczęściej występujące w literaturze przedmiotu sposoby klasyfikacji objawów patologicznych zachowań młodzieży autorstwa D. H Stotta i T. M Achenbacha. Rozdział trzeci będzie dotyczył sposobów przeciwdziałania zaburzeniom zachowania i niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży. Przedstawione w nim programy profilaktyczne będą skierowane do dzieci, ich rodziców oraz nauczycieli.

1. Zaburzenie zachowania

Zaburzenia zachowania i niedostosowanie społeczne są różnie definiowane przez autorów.

Różnorodność ta wynika ze złożonej natury tematu. Człowiek to istota psychospołeczna.

Oznacza to, że między nim a środowiskiem, w jakim żyje zachodzi obustronna interakcja.

Informacje, które człowiek otrzymuje ze środowiska mają wpływ na zachowanie tego człowieka. Jednocześnie człowiek swoim zachowaniem wpływa na otoczenie, czyli na ludzi

będących składnikiem tego otoczenia. Cały mechanizm oparty jest na obserwacji. Człowiek

obserwuje grupę i grupa obserwuje człowieka. Wpływ ten odbywa się na bazie zachowań danego osobnika, jakie obserwują inni ludzie. Zaobserwowane zachowanie jest oceniane.

Jeśli ocena jest pozytywna wtedy zachowanie, które było jej przedmiotem, jest akceptowane przez obserwatorów. Gdy jednak ocena jest negatywna wtedy wywołuje ono u obserwatorów jego brak akceptacji, czyli inaczej mówiąc sprzeciw wobec tego zachowania. Do oceny zachowanie służą różne kryteria.

W psychologii kryterium oceny jest poziom zdrowia psychicznego, w socjologii za kryterium

przyjmuje się normy, które mówią, jakie zachowania ludzie akceptują a jakie odrzucają.

Każdy człowiek pełni w swoim życiu różne role i związane z nimi zadania. Kiedy jest dzieckiem jego zadaniem jest poznawanie świata po przez naukę. Będąc dorosłym człowiek musi być samodzielny umieć wykorzystywać to, co daje mu otoczenie. Powinien być samodzielny a jednocześnie umieć współpracować i przestrzegać zasad życia społecznego. Realizować role społeczne, które wyznacza mu społeczeństwo.

Przedstawię poniżej kilka definicji zaburzeń zachowania i niedostosowania społecznego. Pozwoli to określić źródła pochodzenia tych terminów naukowych, ich cech oraz istniejących pomiędzy nimi relacji. Jakie między nimi zachodzą.

Jan Konopnicki za zaburzone uznaje zachowanie, które odbiega od normy. Za normę uznaje on zasady moralne oraz zwyczaje i obyczaje, które są przyjęta za obowiązujące w danym środowisku. Jego zdaniem człowiek po przez akceptację jednych a odrzucenie innych zachowań stworzył normy, które pozwalają ocenić ludzkie zachowanie.¹

O normach jako czynniku pozwalającym określić ludzkie zachowanie pisze Bronisław Urban. Jego zdaniem zaburzenia w zachowaniu można rozpatrywać w dwóch aspektach. Szerszym

i węższym. W ujęciu szerszym zaburzenia w zachowaniu odnoszą się do ich wpływu na społeczeństwo i panujące w nim porządek. Za zaburzenia w zachowaniu w ujęciu szerszym Bronisław Urban uznaje wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny nie zależnie od tego czy powodują konflikt z prawem czy nie. W ujęciu węższym autor wskazuje na aspekt psychologiczny czego wyrazem jest użycie słowa dewiacja zamiast zaburzenie zachowania. Ponad to w ujęciu tym Bronisław Urban porównuje zachowanie ze standardem i normami obowiązującymi w danym społeczeństwie. W ujęciu szerszym autor definicji zwraca uwagę na możliwość naruszenia norm prawnych po przez zaburzone zachowanie.²

W wielu definicjach jako podmiot mogący przejawiać zaburzone zachowanie wymienia się dzieci. Przykładem takiej definicji może być ta stworzona przez Małgorzaty Sulestrowską.³ Jej zdaniem zaburzenia zachowania to zespół objawów. Zaburzone zachowanie to takie które odbiega od oczekiwań i norm społecznych. Swojej definicji autorka zaznacza że termin odnosi się do konkretnych zachowań aspołecznych antyspołecznych przestępczych.

Literaturze można znaleźć definicje zawierające oba zagadnienia. W tej kwestii można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy który zakłada że zaburzenia zachowania są wynikiem niewłaściwego przystosowania się człowieka do życia w społeczeństwie. Zaburzenia zachowania jest w nich kategoria podrzędna w stosunku do nieprzystosowania społecznego.

W drugiej panują odwrotne relacje między tymi terminami. Mianowicie drugi nurt zakłada że to zaburzenia zachowania człowiek sprawiają że jest on nie dostosowany społecznie. Autorami definicje które mogę zaliczyć do pierwszego nurtu są Arthur Reber, Barbara Głowacka oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. Do drugiego nurtu zaliczam definicje autorstwa Małgorzaty Susułowskiej, Marii Przetacznikowej oraz Bolesława Urbana.

Głowacka pisze, że zaburzenia zachowania są to trwałe przejawy niedostosowania społecznego. Ich źródłem są zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu przejawiającej takie zachowanie lub są wynikiem niekorzystnych warunków w jakich przebywa jednostka.⁴

^{1 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 72}

^{2 tamże s71}

Podobnie zjawisko zaburzeń w zachowaniu definiuje Ministerstwo Edukacji Narodowej.

Arthur Reber uważa, że zaburzenia zachowania to termin ogólny stosowany do zdefiniowania zachowań odbiegających od normy.⁵ Jako psycholog zwraca uwagę w swojej definicji na aspekt terapeutyczny. Uważa, że zaburzenia te wymagają interwencji albo terapeuty albo osoby zajmującej się poradnictwem. Zdaniem Maria Przetacznikowej zaburzenia zachowania są psychologicznym elementem szerszego problemu społecznego jakim jest nieprzystosowanie społeczne. Zaburzenia te utrudniają a czasem wręcz uniemożliwiają człowiekowi normalne współżycie z innymi ludźmi.

Bronisław Urban też widzi zależność między zaburzonym zachowaniem a niedostosowaniem społecznym. Autor książki Zachowania dewiacyjne młodzieży uzasadnia zależności między zaburzeniami zachowania a niedostosowaniem społecznym względami rozwojowymi.

Według niego niewłaściwe zachowania dziecka na początku są problemem dla niego i jego rodziców. W miarę poszerzania się kręgu kontaktów tej dorastającej jednostki jej ograniczenia stają się problemem rangi społecznej.⁶

Maria Pecyna⁷ uważa, że o zaburzonym zachowaniu dziecka można mówić gdy nie spełnia ono choćby jednego z poniższych kryteriów. Wyróżnia ona dwa kryteria. Pierwsze dotyczące umiejętności zaspokajania własnych potrzeb. Drugie gdy dziecko nie umie spełnić wymagań społecznych w stopniu możliwym do zaakceptowania przez to społeczeństwo. Obie definicja są podobne ponieważ zarówno w pierwszej jak i drugiej podmiotem jest dziecko. To co je rożni to okres życia jakiego dotyczą.

2. Niedostosowanie społeczne

Podobnie jak zaburzenia zachowania również nie dostosowanie społeczne jest zjawiskiem badanym przez wiele nauk. W literaturze poświęconej temu zagadnieniu można odnaleźć wiele różnych definicji niedostosowania społecznego. Ich różnorodność wynika z tego, że autorzy tych definicji podają różne czynniki jako źródła i przyczyny wadliwego dostosowania się człowieka do życia w społeczeństwie. Niektórzy w definicjach wymieniają jakie są skutki niedostosowania człowieka do życia wśród ludzi. Jedni autorzy nie dostosowanie społeczne odnoszą do pojedynczych jednostek inni z kolei są zdania, że niedostosowane mogą być grupy społeczne.

Poszukiwanie definicji niedostosowania społecznego zacząłem od słownika socjologii pod redakcja Krzysztofa Olechnickiego.⁸ Znalazłem w nim następująca definicję. Niedostosowanie społeczne to sytuacja w której jednostka lub grupa która nie umie odnaleźć swojego miejsca w społeczeństwie i brakuje Im kompetencji kulturowych. Krzysztof Olechnicki jako przyczyny takiego stanu rzeczy podaje niewłaściwe przebiegającą socjalizację człowieka lub nagłym powstaniem warunków, do których jednostka nie umie się przystosować.

^{3 Sulestrowska M Zachowania i nieprawidłowy rozwój osobowości u dzieci i młodzieży W: Psychiatria wieku rozwojowego A i M Popielarska wyd PZWL Warszawa 2000 s 169}

^{4 Głowacka B Niedostosowanie społeczne młodzieży i program profilaktyczny Problemy opiekuńczo-wychowawcze 1991 nr 5}

^{5 Reber A S Słownik psychologii s 866}

^{6 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 77}

^{7 tamże s 72}

^{8 Olechnicki K Słownik socjologii wyd Griffti Toruń 1998 s 13}

Według Wincentego Okonia⁹ o niedostosowaniu można mówić w sytuacji gdy jednostka ma trudności w adaptacji do otoczenia społecznego. Arthur Reber istotę niedostosowania wyjaśnia za pomocą terminu przystosowanie. Przystosowanie określa on jako reakcję organizmu na otoczenie. Gdy brakuje takiej reakcji zdaniem Arthura Rebera mówimy o nieprzystosowaniu. W definicji tej wskazane są dwie możliwości zastosowania tego terminu. Pierwsza w odniesieniu do społeczeństwa druga w znaczeniu biologicznym. Zdaniem tego autora gdy mówimy o niedostosowaniu w sensie społecznym wiąże się ono ze standardami wartościami kulturowymi. Jest to bardzo ogólne pojęcie o charakterze społeczno - biologicznym.

Kolejne trzy definicje niedostosowania społecznego zwracają uwagę na relacje osoby niedostosowanej na rolę jaką ma do spełnienia społeczeństwie. Twórcami tych definicji są

Małgorzata Springer, Lesław Pytka i Stanisław Górski.

Nieprzystosowanie społeczne Monika Szpringer¹⁰ rozumie jako nieadekwatne zachowanie pojedynczego człowieka lub grupy ludzi. Polega ono na powtarzających się niewłaściwych reakcjach na wymogi jakie stawia społeczeństwo w związku z pełnieniem określonych ról społecznych.

Zjawisko nieprzystosowanie społeczne Monika Szpringer wiąże również z nieprzestrzeganiem normy jakie każdy członek danego społeczeństwa musi przestrzegać. Autorka wymienia cztery normy świadczące o niedostosowaniu społecznym. Są to normy społeczne prawne obyczajowe oraz moralne. Do zachowań świadczących o nie przystosowaniu społecznym zalicz również lekceważenie oczekiwań społecznych pokładanych w jednostce.

Kolejne dwie definicje wskazują jako źródło wadliwych zachowań zaburzenia emocjonalne.

Halina Spionek¹¹ za niedostosowane uważa dzieci które mają zaburzoną sferę emocjonalno-wolucyjną. Oznacza to, że w swoim postępowaniu kierują się emocjami, które mogą gwałtownie się zmieniać. Zachowanie takich dzieci jest impulsywne i nieprzewidywalne. Świadczy to o jednym. Mianowicie zaburzenia emocjonalne tych dzieci ma wpływ na ich rozwój osobowość. Jak pisze dalej Halina Spionek niewłaściwe zachowania tych dzieci bywa powodem konfliktów. Autorka tych poglądów przejawia psychologiczne stanowisko wobec tego zagadnienia.

Na emocje jako przyczynę nie dostosowania społecznego wskazuje również Kazimierz Pospieszyl. Podaje on przykłady zachowań które mogą świadczyć o niedostosowaniu społecznym. Są to zachowania neurotyczne psychotyczne oraz przestępcze. Zaburzenia emocjonalne powodują, że osoba nimi dotknięta przejawia wadliwe postawy wobec innych ludzi. ¹² O niewłaściwych postawach jako przykładzie niedostosowana społecznego pisze Zbigniew Skorny. Jego zdaniem przyczyn niedostosowania społecznego należy szukać w wadliwym przebiegu procesu socjalizacji.

^{9 Okoń W Nowy słownik pedagogiczny wyd ŻAK Warszawa 2007 str 276}

^{10 Szpringer M Profilaktyka społeczna: rodzina, szkoła, środowisko lokalne s 24}

^{11 Spionek H Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne wyd PWN Warszawa 1985}

^{12 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 7}

2 Przyczyny i objawy omawianych zjawisk

2.1 Przyczyny

Zaburzenia zachowania i wynikające z nich niedostosowanie społeczne to wynik oddziaływań wielu czynników. Mieczysław Dudek podzielił te czynniki na dwie grupy. Pierwsza to czynniki biopsychiczne druga socjokulturowe. Do biopsychicznych autor zalicz: uszkodzenia i schorzenia centralnego układu nerwowego, zaburzenia hormonalne ¹ powikłania okołoporodowe oraz niewłaściwe zachowanie matki w okresie ciąży. Czynniki socjokulturowe to oddziaływania rodziców grup rówieśniczych oraz szkoły. Literaturze przedmiotu trwają próby ustalenia który czynnik jest pierwotnym źródłem niedostosowania społecznego. Część autorów z Mieczysławem Radochońskim na czele jest zdania że niedostosowanie społeczne np. w postaci przestępczości jest rezultatem procesu który trwa przez pewien czas.² Inni wśród nich Halina Spionek³ są przeciwnego zdania. Uważa że uszkodzenie mózgu nie przesądza jeszcze o wystąpieniu w rozwoju człowieka zaburzeń.

Krzysztof Zajączkowski stara się pogodzić oba stanowiska i twierdzi, że o powstaniu zaburzeń w zachowaniu człowieka decyduje wiele czynników⁴. Ustalenie który czynnik jest źródłem wadliwego zachowania jest trudne wręcz niemożliwe. Najważniejsze moim zdaniem jest wiedza jakie czynniki powodują problemy z zachowaniem i sprawiają, że jednostka nimi dotknięta ma trudności w dostosowaniu się do wymagań społeczeństwa. Wiedza ta pozwala

w porę wykryć i wyeliminować szkodliwe czynnik gdyż jak mówi słynne powiedzenie lepiej

zapobiegać niż leczyć.

Czynniki biopsychiczne

Do grupy tych czynników zalicza się uszkodzenia centralnego układu nerwowego zaburzenia hormonalne. Ponadto nie bez znaczenia są powikłania okołoporodowe oraz niewłaściwe zachowanie matki w okresie ciąży. Powikłania okołoporodowe zdarzają się nadal mimo stosowania nowoczesnych urządzeń nikt na sto procent nie jest w stanie powiedzieć ile czasu będzie trwał poród. Zbyt długi jego czas powoduje niedotlenienie u dziecka co skutkuje zaburzeniem pracy mózgu prowadząc do powikłań. Mieczysław Dudek wymienia następujące powikłania deficyty rozwojowe nadpobudliwość psychoruchową (ADHD) epilepsje, autyzm są źródłem depresyjności w życiu. ⁵ Zaburzenia zachowania a w konsekwencji niedostosowanie społeczne mogą być wywołane przez nadmierne wydzielane się hormonów. Przykładem wadliwego oddziaływania nadmiaru hormonów na człowieka niech będzie testosteron. Jego nadmiar w organizmie skutkuje agresywnym zachowaniem osoby.

^{1 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 94}

^{2 Radochoński M Osobowość aspołeczna. Genezarozwój i oraz kliniczny wyd. WSP Rzeszów 2000}

^{3 Spionek H Psychologiczna analiza procesu społecznego wykolejenia się dziecka W Woloszynowa L red Materiały do nauczania psychologii Seria IV T 1 wyd PWN Warszawa 1965}

^{4 Zajączkowski K Profilaktyka zachowań dewiacyjnych mlodzieży wyd Adam Marszałek Toruń 2000}

Drugiej strony niedobór substancji o działaniu hamującym też wywołuje niewłaściwe zachowanie. Tu przykładem jest serotonina - substancja odpowiedzialna za przekazywanie impulsów nerwowych. Ewa Żabczyńska wskazuje na jeszcze kilka narządów w ciele człowieka których zaburzona praca a w konsekwencji nadmiar hormonów powoduje niewłaściwe zachowanie człowieka. Są to tarczyca jej nadczynność powoduje chorobą Basedowa. Jej objawy to drastyczna zmienność nastrojów. Osoby nią dotknięte odczuwają raz podniecenie innym razem są rozdrażnieni czasem odczuwają lęk. Nadmiar insuliny produkowanej przez trzustkę powoduje nadmierną pobudliwość bądź apatię, a nierzadko i depresję.⁶ Nie bez znaczenia dla nienarodzonego dziecka jest sposób odżywiania i kontakt jego matki z niektórymi substancjami oraz choroby przebyte w czasie ciąży. Halina Spionek wymienia tutaj choroby wirusowe, przewlekłe typu cukrzyca palenie papierosów zażywanie narkotyków.⁷

Jednak najbardziej niebezpieczny bo łatwo dostępny jest alkohol. Zakłóca on proces rozwoju mózgu nienarodzonego dziecka. Skutkiem tego dziecko rodzi się z tzw. syndromem FAS.

Pierwsze widoczne nieprawidłowości pojawiają się około 2 roku życia. Objawy można podzielić na dwie grupy widoczne i niewidoczne. Widoczne to wzmożone lub zbyt małe napięcie mięśni, rozdrażnienie, deficyt uwagi pamięci trudności w uczeniu się na błędach.

Do niewidocznych zaliczyć można zmiany anatomiczne narządów wewnętrznych min. serca i wątroby oraz stawów. Dzieci dotknięte tą chorobą często zapominają co się do nich przed chwilą mówiło, są gapowate potykają się o innych, mają problemy z koncentracją ruchów.

Czynniki socjokulturowe

Nawiązując do teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury należy stwierdzić, że podstawowym źródłem informacji dla dziecka jest rodzina grupa rówieśnicza sąsiedzi. Aby dziecka stało się nieprzystosowane musi najpierw w swoim środowisku zaobserwować zachowania które naukowcy określają jako przejawy złego przystosowania się do życia w społeczeństwie a następnie je zapamiętać by móc postępować niewłaściwie⁹.

Do środowisk które mogą być źródłem niedostosowania społeczne Mieczysław Dudek zalicza szkołę rodzinę i grupę rówieśniczą. Jako pierwsze środowisko mające wpływ na zachowanie człowieka przedstawię środowisko rodzinne. Zdaniem Smarzyńskiego jest ono naturalnym pierwszym środowiskiem do którego dziecko przynależy po przez sam fakt narodzin. Autor ten uważa, że rodzina ma istotny znaczący wpływ na zachowanie jednostki. Ponad to rodzina uczy zachowań wobec innych osób świata wartości do systemu norm, przekazuje dziecku wzorce postępowania. Ogólnie mówiąc rodzina najintensywniej oddziaływuje na dziecko przetwarzając jego cechy wrodzone i nabyte.

^{5 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 98}

^{6 tamże s 98}

^{7 Spionek H Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie wyd PWN Warszawa 1980}

^{8 Bandura A Agresja w wieku dorastania wyd PWN Warszawa 1978}

^{9 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009 s 9}

Maria Deptuła uważa, że rodzice od samego początku życia dziecka mają pływ na jego zachowanie. Rodzice przyjmujący opiekuńcza postawę wobec swoich dzieci zapewniają im poczucie bezpieczeństwa. a bezpieczeństwo według hierarchii potrzeb według Maslowa jest jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka. ponadto rodzice uczą dziecko właściwych postaw wobec innych ludzi. ponad to rodzice powinni uczyć swoje dziecko samodzielności od najmłodszych lat. najlepszym do tego sposobem jest angażowanie ich do prac w domu. Maria Deptuła zwraca uwagę na jeden szczegół. Zaleca, by rodzice wybierając zadania dla swoich dzieci liczyły się z możliwościami. Z biegiem lat rodzice powinni wyznaczać swoim dzieciom stałe obowiązki.¹⁰

Niestety rodzina może mieć negatywny wpływ na zachowanie dziecka. Ten negatywny wpływ jest wynikiem źle rozumianej roli jaką mają do spełnienia rodzice, lub braku chęci do podejmowania się opieki nad własnym dzieckiem. Maria Ziemska. Wyróżnia trzy rodzaje postaw jakie mogą przejawiać rodzice wobec swoich dzieci. ¹¹ Pierwsza gdy rodzice chronią swoje dziecko przed wysiłkiem i odpowiedzialnością. Mówi się, że wychowują je w warunkach cieplarnianych. Taka postawa sprzyja rozwojowi u dziecka bierności i braku inicjatywy. Dziecko tak wychowane jest niedostosowane społecznie. W dorosłym życiu nie umie radzić sobie z trudnościami dnia codziennego. Zdaniem Marii Ziemskiej takie dzieci są rozpieszczane przez swoich rodziców, co w konsekwencji prowadzi do wykształcenia u nich postawy egoistycznej. Postawa ta objawia się tym, że człowiek nie dostrzega potrzeb innych ludzi, uważa, że wszystko mu się należy. Przeciwieństwem rozpieszczania jest zbyt surowe wychowanie. To druga postawa. Rodzice tak wychowujący swoje dzieci stosują zakazy lub nakazy, zbyt wiele wymagają od dziecka. W konsekwencji dziecko czuje że jest pod presją. Szczególnie szkodliwe dla dziecka jest, gdy matka przejawia surową postawę wychowawczą. Autorka do tej postawy przypisuje ponadto nieustanną krytykę gniew wobec zachowania dziecka. Efekty takiego wychowania dziecka są negatywne. Dziecko przejawia bierną postawę wobec sytuacji życia codziennego. Jest ona wynikiem braku wiary we własne siły, lęku. Często popadają w obsesje. Ponadto występuje u nich agresja, bunt, dzieci takie często kłamią i oszukują. Trzeci rodzaj postawy jaki przejawiają rodzice w wychowaniu to postawa unikająca. Rodzice odczuwają dziecka jako ciężar. Postawa taka zdaniem Marii Ziemskiej objawia się tym, że rodzice ograniczają swój kontakt z dzieckiem. Ich relacje są luźne.

Dziecko odpychane przez własnych rodziców zachowuje się agresywnie, jest im nieposłuszne kłamie. Skutki takiego wychowywania to niestałości uczuciową. Ponad to sprzyja nie ufności dziecka do innych ludzi oraz jest przyczyną popadania w konflikty. Mogą u tych dzieci występować zachowania lekowe takie jak obgryzanie paznokci, moczenie się, tiki. Właściwa postawa jaką rodzic powinien przejawiać wobec dziecka to akceptacja z rozsądną dawka swobody. Takie wychowanie dziecka wpływa pozytywnie na jego zachowanie i sprzyja kształtowaniu się właściwych postaw u dziecka.

^{10 Deptuła M Wspomaganie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży-wybrane przykłady zapobiegania niedostosowaniu społecznemu W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003 s.293 294}

^{11 Ziemska M Postawy rodzicielskie wyd Wiedza Powszechna Warszawa 1973 s 53}

Kolejnym środowiskiem które ma duży wpływ na zachowanie dziecka jest szkoła. Związane z nią przeżycia stanowią ważny element doświadczeń życiowych człowieka. Mogą one być albo pozytywne albo negatywne. Szczególnie istotne ze względu na rozwój społeczny człowieka są porażki i niepowodzenia. I to nie tylko na polu kontaktów koleżeńskich, lecz również w kwestii wymagań szkolnych. Czynniki te zdaniem Adama Krukowskiego warunkują życie dorosłe człowieka. Uczeń nie radzący sobie z obowiązkami szkolnymi jest przyczyna nie zadowolenia rodziców i nauczycieli. Mirosław Dudka uważa, że szkoła jest pierwszą przyczyna zaburzeń zachowania oraz jednym z ogniw rozwoju patologii. Jednym z objawów owej patologii są wagary. Zdaniem Krukowskiego wagary są jednym z objawów niedostosowaniu społecznym.¹²

Również grupa rówieśnicza ma swój udział w kształtowaniu niewłaściwych postaw u młodego człowieka które świadczą o jego niedostosowaniu społecznym. Mirosław Dudka zauważa, że w grupach rówieśniczych najbardziej cenione cechy charakteru to bezwzględność, agresywność i siła. Z wiekiem zdanie i wartości wyznawane przez rodziców mają coraz mniejszą wartość dla ich dzieci. Sprzeczność w wyznawanych wartościach najbardziej daje się zauważyć w okresie dojrzewania młodego człowieka. Do grupach rówieśniczych najbardziej chce przynależeć młodzież, która w domu rodzinnym nie może liczyć na wsparcie emocjonalne, pomoc w rozwiązaniu problemów oraz mające liczne niezaspokojone potrzeby. Grupa rówieśnicza w odróżnieniu od rodziców zawsze ma czas dla takich osób, umie ich wesprzeć, zaspokoić potrzeby młodego człowieka.¹³ Jak pisze Florian Znaniecki wszędzie poza grupą rówieśniczą młodzież musi podporządkować się starszym w grupie młody człowiek może liczyć na partnerskie traktowanie.¹⁴ Grupa rówieśnicza nie zawsze ma pozytywny wpływ na zachowanie młodych ludzi Jej złe oddziaływania wynikają z wyznawania przez członków tej grupy wartości społecznie nieakceptowanych, gdy aktywność tej grupy polega na dokonywaniu czynów niezgodnych z prawem. Dzieje się tak gdy młodzież jest spychana na margines społeczny przez szkołę i rodzinę. Młodzież w geście protestu odrzuca wartości cenione przez środowisko rodzinne i szkolne. Grupy takie zajmują się przeważnie wandalizmem kradzieżami. I jej członkowie chcą swoimi wyczynami zwrócić na siebie uwagę.

2.2 Objawy

Zaburzonym zachowaniu można mówić gdy jest ono nieodpowiednie dla sytuacji w jakiej się pojawia. Kiedy prosimy kolegę aby pożyczył nam książkę którą czyta właśnie a on odmawia

nie możemy mu tej ksiązki zabierać siłą. Kiedy kolega informuje nas o śmierci swojej babci nie powinniśmy się śmiać. Powyższe zachowania mogą świadczą o zaburzonym zachowaniu albo niedostosowaniu społecznym. Prawidłowa sytuacja powinna by następująca: w przypadku ksiązki zamiast używać siły powinniśmy spyta czemu kolega nie chce nam pożyczyć książki, albo wyjaśnić koledze dlaczego potrzebujemy jego książkę. Możliwe że zmieni zdanie i nam ją pożyczy jeśli nie podpowie gdzie możemy ją kupić. Wiadomość o śmierci powinna być pretekstem do pocieszenia osoby bliskiej zmarłemu.

^{12 Krukowski A Problemy zapobiegania przestępczości wyd PWN 1982 s 25}

^{13 Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego s 107}

^{14 Znaniecki F Socjologia Wychowania wyd PWN Warszawa 1973 s 147}

Zdaniem Czesława Czubały aby jakieś zachowanie uznać za prawidłowe w danej sytuacji

musi ono spełniać dwa warunki. Po pierwsze powinno zawsze występować w danej sytuacji

lub w społeczeństwie świadczy to o pewnej spójności. Po drugie nie powinno naruszać norm prawnych obyczajowych ustalonych i przestrzeganych przez członków społeczeństwa do którego należymy. Nieprzestrzeganie tych norm wiąże się z dezaprobatą i innymi sankcjami dla osoby przejawiającej niewłaściwe zachowanie.¹⁵ W literaturze przedmiotu wymienione są dwa sposoby sklasyfikowania zachowań zaburzonych. Autorem pierwszej typologii jest

T M Archenbach., a drugiej D H Scotta. Autor pierwszej wyróżnia dwa rodzaje zachowań niewłaściwych mianowicie zachowania internalizacyjne oraz zachowania ekstranalizacyjne. Za kryterium podziału posłużył stosunek do drugiego człowieka. Istotą tych pierwszych jest to, że osoba je przejawiająca unika kontaktu z innymi ludźmi. Druga grupa to zachowania dolegające na dążeniu do kontaktu z drugim człowiekiem za wszelką cenę i mimo braku zainteresowania takim kontaktem ze strony tej drugiej osoby.

Zachowania ekstranalizacyjne to te, których celem jest zwrócenie uwagi drugiej osoby.

Zachowania te są łatwe do zaobserwowania i sklasyfikowania ponieważ jak pisze wyżej cytowany autor naruszają normy społeczne.¹⁶ Można je podzielić na dwie grupy. Pierwsza to zachowania bezpośrednio przynoszące szkodę osobom z którymi ma kontakt jednostka niedostosowana. Do tej kategorii należy zaliczyć niszczenie cudzych rzeczy, używanie siły fizycznej wobec innych lub im grozi. oraz przeszkadzanie inny. Z doświadczeń nauczycieli w szkole do tej kategorii można dodać gadatliwość, błaznowanie, które jest przyczyną burzenia dyscypliny na lekcjach. Do drugiej kategorii zalicza się nagłą zmiany nastroju i uczuć. Osoby z zaburzonym zachowaniem wybuchają wściekłością, łatwo popadają w frustrację. Ponadto żądają natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb, są nieposłuszne uparte i irytujące.

Bolesław Urban uważa, że zachowania internalizacyjne są trudne do zaobserwowania, ponieważ nie zawsze są oceniane negatywnie.¹⁷ Zachowania internalizacyjne objawiają się

w postaci wycofania i lęku, który przejawia się w postaci myśli, że zrobiła coś złego stanów depresyjnych. Osoba woli być sama unika rozmownie zbliża się do innych. Drugim składnikiem tych zachowań jest nadmierna kontrola swojego zachowania. Osoba taka albo unika aktywności obawiając się złego wyniku swych działań, albo wręcz przeciwnie, dąży

do doskonałości w działaniu, przesadnie przestrzega zasad. Wycofanie i lęk przed działaniem zdaniem Boronisława Urbana sprawiają, że osoba taka w dorosłym życiu jest uzależniona

od innych.¹⁸

Istnieje też drugi rodzaj klasyfikacji. Jego autorem jest D H Stott. Wyróżnia on cztery grupy nie właściwych zachowań. Mianowicie zachowania wrogie, niekonsekwentne zahamowania oraz aspołeczność. Za kryterium podziału posłużył autorowi tej typologii stopień aktywności jednostki lub brak tej aktywności. Odpowiednikiem zachowań ekstranalizacyjnych w typologii Stotta są zachowania wrogie i aspołeczne. Stott oddziela je od siebie gdyż, uważa

że aspołeczność jest wynikiem braku kontroli nad agresją. Zdaniem autora tej typologii zachowania wrogie są wyuczone. Jeśli człowiek od najmłodszych lat swojego życia spotyka się z agresją sam zaczyna zachowywać się agresywnie. Agresji dziecko może nauczyć się w domu. Ma to miejsce gdy rodzice każą dziecko za złe zachowanie lub niewykonywanie poleceń. Młody człowiek nabiera przekonania że agresją można osiągnąć to czego się chce.

^{15 Strelau J (red) Psychologia podręcznik akademicki T3 wyd GWP Gdańsk 2001 s 561}

^{16 Urban B Typologia zaburzeń w zachowaniu jako warunek skutecznej profilaktyki i resocjalizacji młodzieży W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003 s 281}

^{17 tamże s 28}

^{18 tamże s 283}

W takim przekonaniu utwierdzą młodego człowieka media, które przekazują informacje o przestępstwach nadużyciach ludzi którzy mają władzą oraz filmy w których aby przetrwać trzeba zabijać kraść oszukiwać. Dziecko stykający się z takimi obrazami coraz bardziej wieży w wartość przemocy. Nie znając innych sposobów na osiągnięcie celu stosuje agresję i przemoc w życiu codziennym. Bolesław Urban zauważa, że osoba stosująca przemoc dokonuje czynów przestępczych.¹⁹ Jeśli przejawia zachowania wrogie również w życiu dorosłym zdaniem Stotta świadczy to o aspołeczności tej jednostki. Urban charakteryzując osobę aspołeczną stwierdza, że jest ona okrutna, nie zna litości, nie zdolna do empatii i syntonii. Nie uznaje ograniczeń jakie wynikają z życia w społeczeństwie. A ponadto stara

się innymi manipulować.

Odpowiednikiem zachowań internalizacyjnych w typologii Stotta jest zahamowanie. Argumentem przemawiającym za takim przyporządkowaniem kategorii są podobne objawy. Bronisław Urban wymienia następujące przykłady zachowań świadczące o jej zahamowaniu: skłonność do przeżywania stanów depresyjnych bierność wycofanie w sytuacjach społecznych nowych. Ponadto nieśmiałość, lękliwość co prowadzi do braku sukcesów proporcjonalnych do posiadanych zdolności oraz powoduje, że młody człowiek nie właściwie zachowuje się w sytuacjach oficjalnych w obecności obcych sobie ludzi.²⁰

Rozdział 3 Profilaktyka i poradnictwo w zakresie zaburzeń zachowania i niedostosowania

społecznego.

Istnieje wiele metod oddziaływań profilaktycznych. Ich różnorodności wynika z różnorodności form niedostosowania społecznego. Pierwszy program który chciałbym przedstawić dotyczy zjawiska agresji. Skierowany jest do uczniów szkół podstawowych gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Składa się z siedmiu części dotyczących przyczyn agresji, jej wpływ na ofiarę, agresja w telewizji przemoc w rodzinie. Dwie ostatnie części mają charakter praktyczny. Uczą konstruktywnego sposobu wyrażania gniewu, radzenia sobie z zachowaniami agresywnymi innych ludzi. Na początku uczestnicy zajęć definiują, czym

jest dla nich agresja następnie poznają naukową definicję oraz różne formy zachowań agresywnych.

Uczą się rozróżniać zachowania agresywnych od nieagresywnych. Na następnych poznają przyczyny agresji do których autorzy programu zaliczają konflikt i frustrację. Uczniowie uczą się w sposób praktyczny jak konstruktywnie rozwiązać sytuację konfliktową metodą negocjacji i mediacji oraz właściwego wyrażania emocji. Autorzy programu zachęcają do głębszej analizy programów telewizyjnych pod kątem treści agresywnych. Pozwala to na krytyczną ocenę programów telewizyjnych uczy umiejętność krytycznej oceny treści prezentowanych w telewizji. Autorzy programu nie zapominają przedstawić skutków agresji. Temu celowi służą zajęcia na których uczniowie poznają społeczne skutki agresji. Ostatnią elementem prezentowanego programu jest problem przemocy w rodzinie. Uczestnicy zajęć poza definicją poznają skutki używania przemocy dla pozostałych członków rodziny. Dowiadują się, że przemoc w rodzinie jest prawnie zakazana oraz otrzymują informacje gdzie ofiary przemocy domowej mogą znaleźć pomoc.²¹

^{19 Urban B, Zachowania dewiacyjne młodzieży, wyd Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000 s 109}

^{20 tamże s 110}

^{21 Moczydłowska J, Pełszyńska I, Profilaktyka w szkole dla młodzieży niedostosowanej społecznie s 18-30}

Kolejnym programem jest Spójrz inaczej. Jest on skierowany do uczniów szkół podstawowych oraz pierwszych drugich klas gimnazjów. Jak pisze Maria Deptuła jego głównym celem jest umiejętność życia z innymi, rozwijanie zdolności rozumienia innych i siebie oraz zdobycie umiejętności rozwiązywania problemów w sposób społecznie akceptowany. Treść podzielona jest na cztery bloki z czego trzy zdaniem autorki artykułu

dotyczą wspomaganie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży - wybrane przykłady zapobiegania niedostosowaniu społecznemu służą rozwojowi uczestników. Postrzeganie siebie i rozumienie swoich uczuć ma na celu odpowiednie wyrażanie własnych uczuć oraz rozumienie i akceptacja ich. Zajęcia te kształtują również umiejętność rozumienie i akceptowania uczuć innych osób. A co najważniejsze budują tożsamość i pozytywną samoocenę uczestników zajęć. Uczestnictwo w grupie pozwala nauczyć się prawidłowego funkcjonowania w grupie. wiąże się ono z ukierunkowaniem uwagi na rolę dawania

np. wsparcia pomocy i otrzymywania zrozumienia, życzliwości w kontaktach z innymi.

Ponad to zachęca do lepszego rozumienia innych ludzi, szanowania ich odmienności w tym płciowej co pozwala budować udane relacje z rodziną czy grupą rówieśniczą. Podobnie jak we wcześniejszym programie również Spójrz inaczej uczy konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, oraz podejmowania samodzielnych decyzji. Techniki wykorzystywane realizacji programu to psychodrama, burza mózgów i dyskusja.

Co najważniejsze zajęcia prowadzą przez nauczycieli którzy uczestniczyli warsztatach poszerzających wiedzę w zakresie metod stosowanych na zajęciach z młodzieżą i umiejętności tworzenia klimatu sprzyjającego uczeniu się.²²

Powyższe programy są skierowane do dzieci Maria Deptuła w swoim artykule wraca uwagę na pomoc terapeutyczną dla rodziców i opiekunów dzieci. Prezentuje program autorstwa Sutton. Głównym celem tego programu jest zachęcenie dzieci do lepszego zachowania.

Zdaniem autorki zamierzony efekt można osiągnąć gdy nauczymy się precyzyjnie i jasno wyrażać akceptowane i nieakceptowane przez nas zachowania dzieci. Ważne też jest obserwacja zachowań dziecka zwłaszcza momentów poprzedzających i następujących bezpośrednio po przejawach zachowań akceptowanych i nieakceptowanych przez nas.

Ćwiczenie tych umiejętności pozwala lepiej zrozumieć przyczyny zachowań dzieci, co w dalszej perspektywie umożliwia naukę wzmacniania pozytywnych zachowa dziecka oraz hamowania negatywnych. Autorka programu uważa za ważne zwiększenie przez rodziców repertuaru nagród szczególnie społecznych oraz na spokojne ale stanowczego reagowania na niewłaściwe zachowanie dziecka.²³

^{22 Deptuła M Wspomaganie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży-wybrane przykłady zapobiegania niedostosowaniu społecznemu W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003 s 298}

^{23 Deptuła M Wspomaganie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży-wybrane przykłady zapobiegania niedostosowaniu społecznemu W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003 s 294}

Również Hanna Malicka-Gorzelańczyk dostrzega konieczność udzielenia pomocy rodzicom w ramach działań mających na celu nie dopuszczenie do rozwoju u dziecka zaburzeń zachowania a w konsekwencji niedostosowania społecznego. Uważa ona, że rodzicom należy się rzetelna informacja odnośnie potrzeb rozwojowych dziecka oraz zjawisk jakie mogą wystąpić w rozwoju dziecka i być przyczyną zaburzeń zachowania w późniejszym życiu. Jako przykład podaje proces separacji dziecka od rodziców. Jego pozytywnym aspektem jest tworzenie się u dziecka własnej tożsamości. Jednak jest to proces trudny zarówno dla dziecka jak i dla jego rodziców.²⁴

Autorka artykułu Profilaktyka niedostosowania społecznego w środowisku lokalnym nie zapomina o pomocy psychologicznej. Jej zdaniem należy się ona szczególnie matkom które mają duże problemy w kontaktach z dzieckiem w okresie separacji. Objawiają się one przedłużaniem okresu obsługiwania dziecka, utrzymywaniem z nim zbyt ścisłego kontaktu fizycznego a nawet niedopuszczanie do nawiązywanie przez nie więzi z innymi osobami. Matka w ten sposób chce mieć kontrolę nad dzieckiem. Drugim ważnym okresem w wychowaniu dziecka jest okres dojrzewania. Autorka artykułu nazywa go okresem kryzysu tożsamości. Występuje w tedy u dorastającego dziecka krytycyzm, agresja, odrzucenie autorytetu, rodziców. Najczęstszą odpowiedzią rodziców jest wzmożony rygoryzm. Postawa taka zdaniem Hanny Malickiej-Gorzelańczyk jeszcze bardziej utrudnia kontakt dziecka z rodzicem. Konsekwencji dziecko szuka form aktywności które tylko z pozoru dają mu niezależność. Mam na myśli sięganie po alkohol, narkotyki, nawiązywanie kontaktu z przedstawicielami różnych subkultur i sekt.

^{24 Malicka-Gorzelańczyk H Profilaktyka niedostosowania społecznego w środowisku lokalnym W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003 s 382}

Bibliografia:

Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Uniwersytetu Kardynała

Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009

Sulestrowska M Zachowania i nieprawidłowy rozwój osobowości u dzieci i młodzieży

W: Psychiatria wieku rozwojowego A i M Popielarska wyd PZWL Warszawa 2000

Głowacka B Niedostosowanie społeczne młodzieży i program profilaktyczny

Problemy opiekuńczo-wychowawcze 1991 nr 5

Reber A S Słownik psychologii wyd GWP Gdańsk 2000

Olechnicki K Słownik socjologii wyd Griffti Toruń 1998

Okoń W Nowy słownik pedagogiczny wyd ŻAK Warszawa 2007

Szpringer M Profilaktyka społeczna: rodzina, szkoła, środowisko lokalne s 24

Spionek H Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne wyd PWN Warszawa 1985

Halina Spionek Psychologiczna analiza procesu społecznego wykolejenia się dziecka W

Wołoszynowa L red Materiały do nauczania psychologii Seria IV T 1 wyd PWN Warszawa 1965

Krzysztof Zajączkowski Profilaktyka zachowań dewiacyjnych młodzieży wyd Adam

Marszałek Toruń 2000

Spionek H Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie wyd PWN Warszawa 1980

Bandura A Agresja w wieku dorastania wyd PWN Warszawa 1978

Deptuła M Wspomaganie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży-wybrane przykłady zapobiegania niedostosowaniu społecznemu W: Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003

Ziemska M Postawy rodzicielskie wyd Wiedza Powszechna Warszawa 1973

Krukowski A Problemy zapobiegania przestępczości wyd PWN 1982

Dudek M Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD wyd Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009

Znaniecki F Socjologia Wychowania wyd PWN Warszawa 1973

Strelau J (red) Psychologia podręcznik akademicki T3 wyd GWP Gdańsk 2001

Urban B, Zachowania dewiacyjne młodzieży, wyd Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000

Urban B Typologia zaburzeń w zachowaniu jako warunek skutecznej profilaktyki i resocjalizacji młodzieży W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003

Moczydłowska J Pełszyńska I, Profilaktyka w szkole dla młodzieży niedostosowanej społecznie wyd FOSZE, Rzeszów 2004

Malicka-Gorzelańczyk H Profilaktyka niedostosowania społecznego w środowisku lokalnym W Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży Sołtysiak T Sudar- Malukiewicz red wyd Akademia Bydgoska 2003

---