Przez metodę wychowania rozumiemy każdy wyodrębniony sposób postępowania wychowawcy, polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka. Można także powiedzieć, że jest to „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób, oddziaływania pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość, dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego" . Niektórzy wychowawcy za cechę przewodnią metod wychowania uznają wywieranie określonego wpływu na aktywność wychowanka.

Istnieją różne klasyfikacje metod wychowania, które możemy podzielić na:

· metody indywidualne i grupowe,

· metody bezpośredniego i pośredniego oddziaływania wychowawczego,

· metody wpływu osobistego, sytuacyjnego i społecznego oraz metody kierowania samowychowaniem,

· metody strukturalne i sytuacyjne.

Każda z powyższych metod wychowania jest inna ale wszystkie się nawzajem uzupełniają i nie można żadnej pominąć. Wychowawca decyduje o wyborze metody i to właśnie on powinien umieć się nią posługiwać. Wynika więc z tego, że nie metoda wychowawcza jako sama w sobie decyduje o sukcesie pedagogicznym ile sposób jej wykorzystania dla zrealizowania celów wychowawczych. Warto więc podkreślić, że „zastosowanie metod wychowania jest tym skuteczniejsze, im bardziej idzie ono w parze z przestrzeganiem psychospołecznych warunków efektywności oddziaływań wychowawczych" . Jednak nie wolno zbyt gorliwie wykorzystywać metod i technik wychowania, gdyż może to ujemnie wpłynąć na własne podejście w postępowaniu wychowawczym. Według K. Konarzewskiego „nauczanie metod rodzi schematyzm i zabija twórczość" jednak określona wiedza o tych metodach jest niezbędna dla innowacji pedagogicznych.

Metody wychowania możemy podzielić na metody oddziaływań indywidualnych, tj. metoda modelowania, metoda zadaniowa, metoda perswazyjna, metoda nagradzania i karania oraz metody oddziaływań grupowych, tj. metoda organizowania działalności zespołowej i samorządnej oraz metodę współudziału uczniów w organizowaniu lekcji.

Chciałabym tu przybliżyć dwie metody oddziaływań indywidualnych-metodę modelowania i metodę kar i nagród, gdyż są one najbardziej znanymi i rozpowszechnionymi metodami wychowania.

Metoda modelowania, czyli metoda przykładu jest najskuteczniejszą metodą wychowawczą, jej skuteczność potwierdza fakt, iż „słowa uczą, a przykłady pociągają" . Możemy to zaobserwować u osób, które często ze sobą przebywają. Ludzie Ci zaczynają z czasem podobnie się zachowywać. Dzieje się to w wyniku nieświadomego przyswajania postaw i zachowań innych ludzi. Taka skłonność przejawia się u dzieci, które upodabniają się do swoich rodziców. Natomiast w szkole są nimi specyficzni uczniowie, jak i cieszący się autorytetem nauczyciele. Dziecko naśladuje zachowania wzoru lub wzorca oraz identyfikuje się z nim zarówno w warstwie poglądów, wyborów i zachowań społecznych, jak i w konkretnych działaniach w środowisku.

Metoda modelowania nazywana jest także często metodą działania własnym przykładem, jak i metodą dawania dobrego przykładu. Możemy wiec ją nazwać metodą uczenia się przez naśladownictwo lub przez uczenie się zastępcze jak i przez tzw. „zarażanie się", czyli udzielanie się określonego zachowania. Wielu autorów używa zamiennie różnego rodzaju nazw.

Albert Bandura - gorący propagator metody modelowania twierdzi, iż „przez modelowanie rozumie on zarówno odwzorowywanie, czyli przyswajanie zaobserwowanych zachowań, jak również nabywanie nowych zachowań lub modyfikowanie zachowań dawniej już ujawnionych przez obserwatora, przy czym z zakresu modelowania wyklucza wszelkie świadome naśladowanie modelu przez obserwatora" .

Rozróżnianie uogólnionych i podobnych efektów modelowania ma bardzo ważne znaczenie z wychowawczego punktu widzenia. Szczególną rolę w tym procesie mają bardzo różne zachowania jednostki w porównaniu z postrzeganym przez nią modelem postępowania. Z reguły są to zachowania, które mieszczą się w tej samej kategorii, co obserwowany model. Dlatego metoda dawania dobrego przykładu jest bardzo przydatna i pożyteczna z wychowawczego punktu widzenia. W wyniku możliwego zgeneralizowania przez wychowanków spostrzeganych zachowań innych osób staje się ono zdolne do różnych, urozmaiconych i konstruktywnych reakcji na cudze potrzeby, braki i oczekiwania.

Upodabnianie się do innych ludzi nie zawsze odbywa się jako świadome i celowe naśladownictwo lub odwzorowywanie tego, co robią inne osoby. Mamy tu do czynienia z procesem podświadomym, który polega na „bezwiednym czy odruchowym powtarzaniu zachowań osób, z którymi łączy nas bliska znajomość i zażyłość" . Przedmiotem upodobania mogą być zachowania wychowawcze dobre jak i złe. Zależy to od tego, czy pełnią one funkcję wzoru lub modelu postępowania, jaki aprobuje on wewnętrznie.

Ułatwienie zastosowania metody przykładu polega na uświadomieniu sobie zachowań, które łatwo podlegają procesowi modelowania, czyli zwracają i przyciągają uwagę wychowanka. W rodzinie jest to m.in. okazywanie przez rodziców wzajemnego zrozumienia, zaufania, serdeczności, udzielanie sobie pomocy, wzajemne zabieganie o zdrowie i dobre samopoczucie. Takie postępowanie rodziców przyczynia się do powstania atmosfery sprzyjającej naśladowaniu ich zachowań przez dzieci. Uczą się one więc altruizmu od swych rodziców w warunkach ich odwzorowywania.

Duży wpływ na prawidłowy proces modelowania ma okazywana im przez rodziców miłość rodzicielska. Wyzwala ona i pogłębia w wychowankach pożądane społecznie i moralnie zachowania lub postawy.

Modelowaniu podlegają także przybierane przez wychowawców postawy prospołeczne wobec innych osób z otoczenia, np. przyjazny stosunek do sąsiadów, znajomych, osób odwiedzających i ich dzieci. U nauczyciela ceni się dobry stosunek do grona pedagogicznego, rodziców i opiekunów dzieci, którymi się zajmują. Ważną rolę odgrywa także przejawiana wrażliwość rodziców lub nauczycieli na krzywdy i niesprawiedliwości społeczne i niepowodzenia innych osób.

Wpływ na gotowość do pożądanych zachowań mają doznane przez wychowanków różnorodne świadczenia od innych osób, a szczególnie od rodziców i nauczycieli. Otrzymana od nich pomoc sprawia, że w późniejszym czasie oni sami chętnie pomagają innym, nawet nie tylko tym, od których uzyskały tę pomoc.

Skuteczność metody modelowania jest na ogół pozytywna lecz zależna jest od wielu czynników. Metoda ta może być mniej skuteczna w stosunku do dzieci młodszych, niż starszych.

Na zmianę zachowania skuteczniej wpływa kilka modeli zachowujących się w taki sam lub podobny sposób, niż tylko jeden model.

Stwierdzono także, iż „model wywiera tym większy wpływ na obserwatora; im w wyższym stopniu obserwator postrzega jego kompetencje i prestiż, jakim cieszy się w swym otoczeniu; im szerszy jest zakres władzy modela i większe ma on możliwości zapewnienia obserwatorowi oparcia duchowego i materialnego; im w większym stopniu obserwator zauważa u modela podobieństwo do siebie, np. pod względem określonych umiejętności, zainteresowań i uzdolnień; im więcej entuzjazmu przejawia model dla swych zachowań altruistycznych" .

Metoda nagradzania (wzmacniania pozytywnego) jest drugą stosowaną metoda wychowawcza. Polega ona na promowaniu zachowań pożądanych za pomocą udzielania pochwał lub przyznawania nagród. Pochwały takie udzielane są w formie ustnej, pisemnej lub za pomocą wymownego gestu wyrażającego akceptacje dla określonego zachowania wychowanków. Nagrody za zachowanie występują często w formie wzmocnień materialnych jak i niematerialnych np. dłuższe oglądanie telewizji.

Stosowanie powyższej metody jest tym skuteczniejsza im bardziej stosuje się ją z upragnionymi przez dzieci i młodzież rodzajami wzmocnień pozytywnych. Trzeba jednak zorientować się, któremu dziecku potrzebne jest wzmocnienie materialne, a któremu wystarczą tylko pochwały.

Metoda nagradzania spełnia dwie funkcje. Pierwsza z nich: to w wyniku jej zastosowania wychowankowie dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniami dorosłych wykonaniu określonych poleceń. W drugiej zaś udzielenie pochwały lub nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i moralnie pożądanych.

Poprawne użycie metody nagradzania wymaga przestrzegania kilku zasad wzmacniania pozytywnego, czyli nagradzania wychowawczego. Zgodnie z myślą Jamesa E. Walkera i Thomasa M. Shea`a zasady te można wyrazić w następujący sposób:

· przejawy zachowań pożądanych należy wzmacniać, zaś przejawy zachowań o charakterze destrukcyjnym należy unikać,

· zachowania pożądane pod względem społecznym i moralnym wymagają wzmocnień bezpośrednio po zamanifestowaniu ich przez wychowanków,

· wstępne wzmocnienia określonego zachowania należy wzmacniać za każdym razem, gdy tylko pojawi się ono w polu widzenia wychowawcy(dorosłego),

· gdy wzmacnianie zachowania pojawia się zbyt często należy wzmocnienie to stosować w sposób przerywany, a nie ciągły lub systematyczny,

· wzmocnienia materialne powinno łączyć się ze wzmocnieniem w formie pochwał. Należy więc dążyć do tego, aby zrezygnować z nagradzania materialnego na rzecz wzmacniania niematerialnego.

Poprawnie stosowana metoda nagradzania jest wysoko uznawana w pedagogice, jak i przez ogół rodziców, wychowawców i nauczycieli. Stosowanie tej metody:

· zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez wychowanków sposobu ich postępowania,

· motywuje ich pozytywnie do zachowań społecznie i moralnie pożądanych,

· wpływa na kreatywność dziewcząt i chłopców,

· umacnia ich poczucie wartości i własnej godności.

Istnieją także słabe strony metody nagradzania, gdyż nadużywanie i popełnianie błędów w jej stosowaniu może doprowadzić dziecko do postawy roszczeniowej. Dziecko to oczekuje w następstwie społecznie i moralnie pożądanych zachowań jakiegoś zadośćuczynienia. Bez niego zaniedbuje swoje zobowiązania i obowiązki.

Powinno się wystrzegać stosowania metody nagradzania wobec jednych, a unikania wobec drugich. Nie należy pomijać dzieci i młodzieży społecznie nieprzystosowanej, gdyż to właśnie ona w szczególny sposób potrzebuje pochwał i nagród ze strony dorosłych.

Nie wolno także stosować metody nagradzania wobec najmniej potrzebujących, gdyż prowadzi to do postaw egoistycznych i sprzyja niezdrowej konkurencji w środowisku rodzinnym i szkolnym.

Metoda ta może być także źle zastosowana przy udzielaniu pochwał i przyznawaniu nagród, gdyż są one pozbawione wszelkiego wpływu wychowawczego na danych wychowanków, czyli nie pełnią funkcji zadośćuczynienia za określone zachowanie (oddziałują niejako w próżni).

Inną ujemną stroną tej metody jest niedosyt systematycznego lub nadgorliwego jej stosowania.

Metodę nagradzania stosuje się niekiedy nie tyle w zależności od zaistniałej sytuacji wychowawczej, ile przysłowiowego „widzi mi się", czy beztroskiego humoru wychowawcy. Praktyka taka jest jednym z powodów, dla których nagradza się wychowanków nie bezpośrednio po ich zasługującym na pochwałę zachowaniu, lecz po upływie dłuższego czasu od chwili jej zaistnienia.

Powyższa metoda nie gwarantuje szybkiego sukcesu pedagogicznego. Jej korzystny wpływ jest widoczny dopiero po jakimś czasie.

Metoda karania, czyli inaczej mówiąc metoda wzmocnień negatywnych jest na ogół najlepiej poznaną i najczęściej stosowaną metoda wychowawczą. „Jest też jednym z najmniej skutecznych sposobów modyfikacji niepożądanych społecznie i moralnie zachowań dzieci i młodzieży" .

Występują różne rozumienia metody karania. Jedna z nich mówi, iż jest ona sposobem oddziaływania wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar, celem zapobiegnięcia powtórzenia przez wychowanków zachowań niezgodnych z obowiązującymi w życiu wartościami i normami.

Metodą karania można nazwać także „każdą działalność wychowawczą polegającą na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się" . Przy czym powyższe znaczenie awersyjne, czyli tzw. kary są równoznaczne z czynnikami stricte awersyjnymi lub też z umożliwieniem korzystania z atrakcji, co może wyrażać się w np. odebraniu niektórych przywilejów lub prerogatyw.

Metodę karania można porównywać z powodowaniem u wychowanków napięcia psychicznego w wyniku udaremnienia jakichś ich motywów lub niespełnienia ich oczekiwań. Obejmuje ona także swym zasięgiem awersyjne oddziaływania i bodźce, tj. „wyrażanie formalnej dezaprobaty w formie upomnienia lub nagany, wykluczenie z udziału w zabawie czy w innych formach życia zbiorowego, zawężanie marginesu swobód, w tym także ograniczenie lub pozbawienie uprawnień, przywilejów funkcji albo odebranie jakiejś rzeczy pożytecznej lub przyjemnej" . Czasami jednak przybierają postać zakazów korzystania z różnego rodzaju wygód lub atrakcji, jak i także współczesnego odizolowania lub odosobnienia i stosowania wobec niego kar cielesnych.

Metoda karania zawiera zalety jak również wady. Zazwyczaj jednak „tłumi", niż „wygasza" niepożądane zachowania u wychowanków, czyli chwilowe zaprzestanie lub rezygnacja z dalszego karania powoduje nawrót zachowań niepożądanych.

Natomiast nadmiar karania powoduje skłonności do agresji, kłamstwa, dogmatyzmu i uprzedzeń. Jednak w większości przypadków powoduje lęk, frustrację, niepewności, poczucie niższości i budzi uczucia nienawiści, często także wzmaga zachowania podlegające karaniu.

Niektórzy twierdza, ze metoda ta jest mało skuteczna i do tego jeszcze szkodliwa, zaś inni twierdzą, że metoda karania zazwyczaj prowadzi do oczekiwanych zmian w zachowaniu dzieci i młodzieży wtedy gdy karanie przybiera postać tzw. wygaszania. Polega ona na uniemożliwieniu spodziewanego przez wychowanków nagradzania, czyli dostarczania wzmocnień pozytywnych.

Inni w metodzie karania widzą funkcje sterowania postępowaniem człowieka przez informowanie go o nieprzyjemnych konsekwencjach niepożądanych społecznie i moralnie zachowań.

Na uwagę zasługuje Jean Jacques Rousseau, który twierdzi, iż szczególnie skuteczne są kary naturalne, będące nieuniknionym następstwem złego zachowania. Kary te są konsekwencjami, które wynikają z faktycznego porządku świata w przeciwieństwie do kar, których następstwa narzucone są przez dorosłych.

Jeśli chodzi o kary fizyczne (cielesne), budzi ona poważne zastrzeżenia. Szczególnie stosowane z premedytacją w odróżnieniu do spontanicznego reagowania na niewłaściwe zachowania się wychowanków przynosi skutki wręcz przeciwne do oczekiwanych, m.in. uwłaszcza godności osobistej ucznia, wzmaga agresywność i uprzedzenia wobec dorosłych, a także powoduje, iż dzieci nabierają skłonności do bicia i maltretowania w przyszłości własnych dzieci.

Metoda kar cielesnych może także spowodować uszkodzenia ciała niosąc za sobą trwale tego skutki. Również bite dzieci mają skłonności do krzywdzenia innych dzieci. Złe skutki powoduje także karanie niesprawiedliwe, które budzi chęć odwetu i jest wymierzone w stanie zdenerwowania aby uciszyć własne niezadowolenie lub gniew.

Skuteczność karania jest na tyle efektywna na ile spełni się odpowiednie uwarunkowania. Jednym z nich jest pozytywny stosunek karanego do każącego, skuteczność kar zwiększa akceptacja przez karanego norm, za nieprzestrzeganie których został ukarany.

Zaleca się także, aby karanie nie obrażało w niczym godności dzieci, nie było stosowane podczas chwilowej złości rodzica lub wychowawcy, aby było poprzedzone wyjaśnieniem szkodliwości popełnionego czynu, jak również na czym polega wina karanego. Powinno być także stosowane po przekonaniu dziecka, iż postąpił źle i zasługuje na karę, a także miało miejsce od razu po wykroczeniu i powinno stworzyć wychowankowi „możliwość dania z siebie rekompensaty za wyrządzone zło" .

Efektywność metody karania zależy również od dyskretnego wymierzania kar i stosowania ich w przyjaznej atmosferze. Ważne jest także, aby stosować kary odpowiednie od stopnia odporności wychowanków na frustracje, ich wrażliwość i samoocenę. Należy więc unikać zbyt surowych i zbyt łagodnych kar.

Wielu pedagogów uważa, że bardzo ważnym warunkiem skuteczności metody karania jest okazywanie osobie karanej miłości, jaką żywi wobec niej wychowawca. Jednocześnie mówi się, iż „wychowawca, który nie karze z miłości, pozbawia karę możliwości konstruktywnego wpływania na dzieci i młodzież. Poza tym degraduje ją w ten sposób do aktu zemsty czy odwetu i czyni z niej pewnego rodzaju widowisko, zamiast wykorzystywać ją wyłącznie dla celów wychowawczych" .

Podsumowując metodę modelowania i metodę kar i nagród możemy stwierdzić ,iż wszystkie te metody są bezpośrednimi metodami wychowania. Próbują one ukształtować u wychowanka pozytywne zachowania i postawy. Ich działanie jest zwykle długofalowe. Są to metody powszechnie znane, dostępne i często stosowane w praktyce wychowawczej.

Różne są cele i założenia tych metod:

· w metodzie modelowania dziecko naśladuje zachowanie wzorca i identyfikuje się z nim w warstwie poglądów, postaw, wyborów i zachowań społecznych,

· w metodzie nagradzania stosuje się także wzmocnienia pozytywne (pochwały, nagrody materialne i niematerialne, wymowne gesty, przywileje), które mają zmobilizować wychowanka do powtarzania zachowań nagradzanych i wartościowych społecznie,

· w metodzie karania wzmocnienia negatywne (dezaprobata, utrata przywilejów, nagana, wykluczenie z zabawy, z grupy, upomnienia), mają zniechęcić wychowanków do powtarzania zachowań niepożądanych społecznie.

Metoda kar i nagród zawiera funkcje sterowania postępowaniem człowieka, zaś metoda modelowania nie zakłada takiej ingerencji i działa w sposób bardziej naturalny.

Różne też są konsekwencje i negatywne skutki stosowania tych metod.

Najmniej negatywnych skutków obejmuje metoda modelowania. Mogą się one pojawić wyłącznie wtedy, gdy wzorzec jest postacią negatywną i wychowanek może przyjąć prezentowane przez niego cechy i zachowania.

Słabością metody modelowania jest także jej mniejsza skuteczność w stosunku do dzieci młodszych.

Metoda nagradzania, aby była skuteczna wymaga spełnienia szeregu warunków i zasad. Może dojść u dziecka do postawy roszczeniowej, egoistycznej. Zdarza się, że sprzyja powstawaniu niezdrowej konkurencji w środowisku rodzinnym lub szkolnym. Niektórzy wychowawcy stosują ją wtedy, gdy mają tzw. „dobry humor", a to nie gwarantuje sukcesu tej metody.

Najmniej skuteczna i obciążona największą ilością wad jest metoda karania. Zazwyczaj bardziej „tłumi", niż „wygasza" negatywne zachowania i po pewnym czasie następuje nawrót tych zachowań. Nadmiar kar staje się przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresja, kłamstwo, uprzedzenia, zachowania destrukcyjne) i w sferze emocji (lęki, frustracje, niepewność, nienawiść, poczucie niższości).

Jeśli zaś chodzi o kary fizyczne, to budzą one poważne zastrzeżenia, szczególnie te stosowane z premedytacją. Bicie uwłaszcza godności osobistej wychowanka, wzmaga agresywność i uprzedzenia wobec dorosłych, zwiększa skłonność do bicia i maltretowania w przyszłości własnych dzieci i krzywdzenia innych ludzi.

Wszystkie te metody niosą też pozytywne skutki stosowania rożne dla każdej z nich.

Najbardziej skuteczną metoda wychowawczą, powodującą trwałe pozytywne zmiany w osobowości i zachowaniu wychowanka jest metoda modelowania.

Za jej pomocą można efektywnie wpływać na rozwijanie i pogłębianie zachowań czy postaw społecznie czy moralnie pożądanych. Skuteczność swoją także zawdzięcza swej bezpośredniości i naturalności. „Za pomocą modelowania możemy łagodnie i jakby niepostrzeżenie wprowadzić wychowanka w świat społecznych norm i wartości" . Poza tym oddziaływanie przez metodę przykładu nie wywołuje buntu czy robienia komuś na złość, jak to bywa w przypadku stosowania kar.

Skuteczność karania jest bardziej efektywna jeśli spełni się odpowiednie normy, m.in. musi być zachowany pozytywny stosunek karanego do każącego, należy także zwrócić uwagę na to, aby karanie nie obrażało godności dzieci, nie było stosowane podczas chwilowej złości wychowawcy, dziecko należy też uświadomić o szkodliwości popełnionego czynu i na czym polega jego wina. Powinno być zastosowane po przekonaniu wychowanka, iż źle postąpił i zasługuje na karę. Ma ono także stworzyć dziecku możliwość rekompensaty za jego wyrządzone zło.

Efektywność tej metody zależy też od dyskretnego wymierzania kar i stosowania ich w „ciepłej" atmosferze, a także od stopnia odporności psychicznej wychowanków. Należy więc unikać stosowania surowych jak i łagodnych kar. Ważnym czynnikiem skuteczności metody kar jest okazywanie osobie karanej miłości, jaką darzy go wychowawca.

Stosowanie metody nagradzania zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez wychowanków sposobu ich postępowania, motywuje ich pozytywnie do zachowań społecznie i moralnie pożądanych, wpływa na kreatywność wychowanków, umacnia ich poczucie wartości i własnej godności.

Metoda ta spełnia także dwie funkcje, m.in. to w wyniku jej zastosowania wychowankowie dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniami dorosłych wykonaniu określonych poleceń oraz udzielenie pochwały lub nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i moralnie pożądanych.

Jeżeli wychowanek jest dostatecznie często nagradzany, to nabiera poczucia integracji i bezpieczeństwa.