Opinia została sporządzona przez eksperta zewnętrznego, który został wskazany przez komisję sejmową.
Opinia wyraża pogląd Autora i nie może być utożsamiana ze stanowiskiem służb prawnych Kancelarii Sejmu.

Biuro Analiz Sejmowych

OPINIA ZLECONA

prof. dr hab. Marek Chmaj

Kancelaria Radcowska Chmaj i Wspólnicy Sp. k.

Warszawa

Warszawa, 2 grudnia 2014 r.

Opinia prawna w przedmiocie zgodności z konstytucją Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet przemocy domowej, sporządzonej w Stambule dnia 11 maja 2011 r. (druk nr 2515)

DEFINICJE I SKRÓTY

	„Zleceniodawca”	Biuro Analiz Sejmowych, Kancelarii Sejmu RP;
	„Opiniujący”	Prof. dr hab. Marek Chmaj;
	„Konstytucja”	Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku;
	„Konwencja”	Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzonej w Stambule dnia 11 maja 2011 r. (druk nr 2515).
PRZEDMIOT OPINII

Przedmiotem niniejszej opinii jest analiza konstytucyjności Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzonej w Stambule dnia 11 maja 2011 r. (druk nr 2515).

STAN FAKTYCZNY

Konwencja o zapobieganiu i przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej została przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 7 kwietnia 2011 r., a otwarta do podpisu i ratyfikacji dnia 11 maja 2011 r. Rzeczpospolita Polska podpisała Konwencję w dniu 18 grudnia 2012 r., niemniej jeszcze jej nie ratyfikowała.

Projekt Konwencji (druk nr 2515) wpłynął do Sejmu w dniu 12 czerwca 2014 r. Projekt skierowano następnie, w dniu 23 czerwca 2014 r. do I czytania
w Komisjach. Czytanie w Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka odbyło się w dniu 28 sierpnia 2014r.

Po rozpatrzeniu projektu ustawy, Komisje w dniu 28 sierpnia 2014 r. złożyły sprawozdanie (druk nr 2701) wnosząc o uchwalenie przez Sejm załączonego projektu ustawy bez poprawek.

Sejm na 75. posiedzeniu w dniu 24 września 2014r., zgodnie z art. 47 ust. 1 Regulaminu Sejmu, ponownie skierował projekt ustawy zawarty w druku nr 2701 do Komisji w celu przedstawienia sprawozdania.

ANALIZA

Konwencja, w myśl założeń jej twórców, ma stanowić najdalej idącą umowę międzynarodową poświęconą problematyce zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet oraz przemocy domowej. Przemoc względem kobiet traktowana jest zarówno jako naruszenie praw człowieka, jak i forma dyskryminacji.

Celem określonym w preambule Konwencji jest stworzenie Europy wolnej od przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Zgodnie z art. 1 Konwencja ma na celu:

1. ochronę kobiet przed wszelkimi formami przemocy oraz zapobieganie, ściganie i eliminację przemocy wobec kobiet i przemocy domowej;

2. przyczynienie się do eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet oraz wspieranie rzeczywistego równouprawnienia kobiet i mężczyzn, w tym poprzez wzmocnienie pozycji kobiet;

3. stworzenie szeroko zakrojonego planu ramowego, polityk i działań na rzecz ochrony i wsparcia wszystkich ofiar przemocy wobec kobiet i przemocy domowej;

4. zacieśnianie międzynarodowej współpracy mającej na celu likwidację przemocy wobec kobiet i przemocy domowej;

5. zapewnienie wsparcia i pomocy organizacjom i instytucjom władzy wykonawczej w skutecznej współpracy na rzecz wypracowania zintegrowanego podejścia do likwidacji przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Konwencja opiera się na trzech zasadniczych elementach: zapobieganiu przemocy, ochronie ofiar przemocy, ściganiu sprawców przemocy.

Przepisy Konwencji stanowią prawo powszechnie obowiązujące, przy czym
z jej treści (strony „uznają”, „zachęcają”, „zagwarantują”, „wspierają”, „podejmą niezbędne działania”, „przyjmą niezbędne regulacje”) wynika, że nie zawiera ona norm prawa bezpośrednio podlegających wykonaniu (kreujących dla jednostek podstawę roszczeń). Jest jedynie deklaracją stron do stanowienia i stosowania na jej podstawie regulacji prawnych gwarantujących realizację celów określonych
w Konwencji.

Z uwagi na przedmiot unormowania – ochronę praw jednostek przed przemocą – Konwencja wymaga zgody na ratyfikację wyrażoną w formie ustawy. Zgodnie
z art. 89 ust. 1 Konstytucji ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej
w ustawie, jeżeli umowa dotyczy: wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji. Przepisy Konwencji wymagają kontroli z punktu widzenia adekwatnych wzorców kontroli konstytucyjności, jakie stanowią
w przedmiotowym przypadku:

art. 2 Konstytucji

Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

art. 18 Konstytucji

Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo
i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.

art. 30 Konstytucji

Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

art. 31 Konstytucji

1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne
   w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

art. 32 Konstytucji

1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

art. 33 ust. 1 Konstytucji

Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

art. 40 Konstytucji

Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

art. 41 ust. 1 Konstytucji

Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

1. Kontrola konstytucyjności Konwencji z punktu widzenia art. 2 Konstytucji

Kontrola konstytucyjności norm prawnych z punktu widzenia zgodności z art. 2 Konstytucji obejmuje analizę dochowania szczegółowych zasad wyinterpretowanych przez Trybunał Konstytucyjny i doktrynę prawa konstytucyjnego z zasady demokratycznego państwa prawa. Zgodnie z art. 2 Konstytucji, Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Przepis ten stanowi źródło m.in. zasady sprawiedliwości społecznej i zasady przyzwoitej legislacji,
w tym zasady określoności przepisów prawa.

Zasada sprawiedliwości społecznej nie stanowi jedynie ogólnej zasady ustrojowej Rzeczypospolitej Polskiej, czy też swoistej "dyrektywy programowej". Według Trybunału na gruncie tego przepisu można wskazać szczególne prawo podlegające ochronie, jakim jest prawo do sprawiedliwego traktowania, jeśli zarazem jest ono odnoszone do sfery stosunków objętych gwarancjami konstytucyjnymi, choćby ogólnie ujętymi. Jest ono sprzężone z obowiązkiem państwa stania na straży sprawiedliwości społecznej poprzez zaniechanie aktów (działań) mogących stać z nią w sprzeczności oraz eliminowanie takich aktów, które uznano za godzące w tę zasadę. Dotyczy to zarówno etapu stanowienia, jak i stosowania prawa. Ukształtowane orzecznictwo Trybunału odnajduje w zasadzie sprawiedliwości ściśle sprzężonej z zasadą demokratycznego państwa prawa podstawę dla ochrony dostatecznie skonkretyzowanych praw podmiotowych (wyrok TK z dnia 12 grudnia 2012r., sygn. SK 26/01, OTK rok 2001, Nr 8,
poz. 258).

Treść Konwencji nie budzi wątpliwości z punktu widzenia zgodności
z wynikającą z art. 2 Konstytucji zasadą sprawiedliwości społecznej. Konwencja została przyjęta w związku z potrzebą ochrony praw kobiet, na etapie stanowienia, jak i stosowania prawa. Dostrzegalnym jest, że na gruncie prawa międzynarodowego dotąd zagwarantowana ochrona praw kobiet przed przemocą, w tym przemocą domową była zbyt ogólna, a przez to mało skuteczna.

Z zasady sprawiedliwości społecznej wynika nakaz równego traktowania podmiotów równych. Po drugie, z zasadą sprawiedliwości społecznej związany jest obowiązek realizacji i ochrony takich wartości, jak sprawiedliwość społeczna czy bezpieczeństwo jednostki. Skoro, treść zasady sprawiedliwości społecznej jest ogólniejsza niż treść zasady równości i swoim zakresem obejmuje ochronę równego traktowania podmiotów i ich bezpieczeństwa, należy uznać, że dążenie do równych proporcji w prawach i wolnościach kobiet wpisuje się w zakres
ww. normy.

Zatem, określona w art. 1 Konwencji idea zapobiegania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej jest w pełni zgodna z wynikającą z art. 2 Konstytucji zasadą sprawiedliwości społecznej.

Konwencja ma charakter umowy międzynarodowej i zawiera oświadczenia Stron w zakresie zobowiązań dotyczących przyjęcia regulacji prawnych w celu zapobiegania przemocy, ochronie ofiar przemocy, ściganiu sprawców przemocy (art. 4 Konwencji). Postanowienia Konwencji powinny być zatem zgodne z zasadą przyzwoitej legislacji, umożliwiając zapewnienie skutecznej ochrony kobiet przed przemocą, m.in. na etapie stanowienia prawa (uchwalania aktów normatywnych wykonujących postanowienia Konwencji lub dostosowywania obowiązujących aktów).

Zasada przyzwoitej legislacji jest jednym z fundamentów demokratycznego państwa prawnego. Zasada ta ma na celu takie ukształtowanie procesu legislacyjnego, aby tworzone prawo było racjonalne i stanowiło pełną ochronę jego adresatów. Z zasady przyzwoitej legislacji wywodzą się, m.in. zasada dostatecznej określoności. Zasada ta nakazuje ustawodawcy tak formułować przepisy prawa, aby ich interpretacja w procesie stosowania prawa nie nasuwała wątpliwości, zaś normy wysłowione w tych przepisach były jednoznaczne, należycie spełniały funkcje i prowadziły do osiągnięcia zamierzonych celów. Stanowione przez ustawodawcę przepisy nie powinny powodować rozbieżności w procesie stosowania prawa. Z zasady określoności wynika, że każdy przepis prawny powinien być skonstruowany poprawnie z punktu widzenia językowego
i logicznego. Dopiero wówczas, gdy spełnione są ww. warunki podstawowe, treść przepisu może być oceniana w aspekcie pozostałych kryteriów (wyrok TK z 21 marca 2001 r., sygn. K 24/00, OTK rok 2001, Nr 3, poz. 51).

Dla oceny zgodności sformułowania określonego przepisu prawa
z wymaganiami poprawnej legislacji istotne są przy tym trzy założenia. Po pierwsze - każdy przepis ograniczający konstytucyjne wolności lub prawa winien być sformułowany w sposób pozwalający jednoznacznie ustalić, kto i w jakiej sytuacji podlega ograniczeniom. Po drugie – przepis ten powinien być na tyle precyzyjny, aby zapewniona była jego jednolita wykładnia i stosowanie. Po trzecie – przepis taki winien być tak ujęty, aby zakres jego zastosowania obejmował tylko te sytuacje, w których działający racjonalnie ustawodawca istotnie zamierzał wprowadzić regulację ograniczającą korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw (wyrok TK z dnia 21 marca 2001 roku, sygn. K 24/00, OTK, rok 2001, Nr 3,
poz. 51).

W art. 3 Konwersji określone zostały definicje „przemocy wobec kobiet”, „przemocy domowej”, „płci społeczno-kulturowej”, „przemocy wobec kobiet ze względu na płeć”, „ofiary” oraz definicja „kobiety”. Słownik zapewnia jednolitą wykładnię pojęć używanych w treści Konwencji i precyzuje gwarancje ochronne
w zakresie przedmiotowym i podmiotowym (z definicji pojęcia „kobieta” wynika, że Konwencja obejmuje ochroną nie tylko kobiety, ale również dziewczęta poniżej osiemnastego roku życia).

Kontrowersje wśród części ekspertów, m.in. prof. UKSW dr hab. Marii Ryś budzi użyta w art. 3 lit. c Konwencji definicja „płci społeczno-kulturowej”, w tekście angielskim Konwencji określonej jako gender, zaś w tekście francuskim jako genre. Eksperci wskazują, że ponieważ nie użyto zwrotów angielskiego sex
i francuskiego sexe stanowiących typowy i słownikowy odpowiednik polskiego słowa płeć, istnieje ryzyko przyjęcia wykładni słowa płeć w znaczeniu stanu psychicznego. Płeć stanowi zespół cech o charakterze struktur i funkcji pozwalających na sklasyfikowanie organizmów na męskie i żeńskie. Tradycyjną wykładnię dla określenia płciowości stanowi kryterium biologiczne. (zob. prof. UKSW dr hab. Maria Ryś Ratyfikacja Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej – następstwa dla jednostki, Fronda nr 47/2008, s. 290-310).

Konwencja nie definiuje pojęcia „płeć”. Definiuje natomiast pojęcie „płeć społeczno-kulturowa”. Zgodnie z w art. 3 lit. c Konwencji, oznacza to „społecznie skonstruowane role, zachowania, działania i atrybuty, które dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla kobiet i mężczyzn.” Tak sformułowana definicja
w żaden sposób nie narusza Konstytucji, przede wszystkim dlatego, że nie kreuje ani praw, ani obowiązków, jedynie dookreśla stosowane na gruncie Konwencji pojęcia.

Nadto, należy zwrócić uwagę, że pojęcie płci społeczno-kulturowej zostało użyte na gruncie Konwencji jedynie w art. 4 ust. 3, zgodnie z którym, wdrażanie postanowień Konwencji przez Strony, zwłaszcza rozwiązań chroniących prawa ofiar, będzie zapewnione bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na, m.in. płeć, czy też płeć społeczno-kulturową. W ten sposób Konwencja nakłada na Strony obowiązek przyjęcia odpowiednich norm mających na celu zapewnienie równej ochrony dla wszystkich ofiar przemocy, w tym bez względu na społecznie skonstruowane role, zachowania, działania i atrybuty, które dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla kobiet i mężczyzn. W tym zakresie, przepis art. 4 ust. 3 Konwencji nie wykracza poza gwarancje Konstytucji (zob. m.in. art. 38 Konstytucji zapewniający każdemu prawną ochronę życia oraz art. 41 Konstytucji zapewniający każdemu nietykalność osobistą).

Nie można również uznać, iż Konwencja ma jakikolwiek wpływ na prawny status związków w Polsce, w tym związków partnerskich. Należy pamiętać, iż stronami Konwencji są Państwa członkowskie Rady Europy i inni sygnatariusze, stąd postanowienia Konwencji muszą nosić cechy uniwersalności. Wykładnię definicji z art. 3 lit c Konwencji należy osadzić w realiach społeczno-kulturowych
i prawnych właściwych dla Rzeczpospolitej Polskiej. W art. 18 Konstytucja jednoznacznie rozstrzyga, że tylko związek kobiety i mężczyzny jest prawnie uznawany przez państwo i tylko taki związek korzysta z ochrony i opieki Rzeczypospolitej. Zatem Konwencja nie narusza w żaden sposób przyjętego
w Polsce statusu prawnego małżeństwa, jako związku dwóch osób odmiennych płci. Konwencja używając pojęcia płeć społeczno-kulturowa ma na celu zapewnienie pełnej ochrony ofiar przed przemocą, bez względu na jakiekolwiek cechy mogące stanowić przyczynę dyskryminacji i nie ingeruje w status prawny związków w Rzeczypospolitej Polskiej.

Ponadto, należy podkreślić, iż interpretacja pojęcia „płeć”, dla realizacji celów Konwencji ma znaczenie podrzędne. Przepisy ww. umowy międzynarodowej znaczenie nadrzędne nadają zakazowi stosowania przemocy. Zatem, dominujący walor ma realizacja celu ochrony godności ludzkiej i nietykalności cielesnej, zagwarantowana również w polskiej Konstytucji (m.in. art. 38, art. 40, art. 41 ust. 1 Konstytucji).

2. Kontrola konstytucyjności Konwencji z punktu widzenia art. 18 w zw. art. 30, art. 31, art. 40 i art. 41 ust. 1 Konstytucji

W art. 18 Konstytucji gwarantuje się ochronę prawną i opiekę państwa rodzinie, macierzyństwu i rodzicielstwu. Art. 18 Konstytucji określa małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny i deklaruje, że małżeństwo, rodzina, macierzyństwo
i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Ta ogólna deklaracja, skonkretyzowana między innymi w art. 70 ust. 3, art. 71, czy
w art. 72 Konstytucji, znajduje wypełnienie także w szeregu rozwiązań ustawowych, sama jednak w sobie pozostaje jedynie programową zasadą, określającą, że wskazane w niej dobro podlega ochronie i opiece Rzeczypospolitej (wyrok TK z dnia 10 lipca 2000r., sygn. SK 21/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 144).

Konstytucja, nakazując władzom publicznym uwzględnianie interesów (dobra) rodziny, określa jednocześnie beneficjentów tego prawa (członków rodziny, gdyż to im przede wszystkim przysługuje zdolność bycia podmiotem prawa konstytucyjnego) oraz minimalny standard ochrony i pomocy. Nie bez znaczenia dla ustalenia tego standardu jest zakotwiczenie nakazu konstytucyjnego wprost
w rozdziale I Konstytucji, poświęconego podstawowym zasadom ustroju (wyrok TK z dnia 15 listopada 2005 r., sygn. P 3/05, OTK-A 115/10/2005). Biorąc pod uwagę brzmienie art. 18 Konstytucji, uznać należy, że ustawa zasadnicza gwarantuje małżeństwom, rodzinie, macierzyństwu i rodzicielstwu, a przez to samej kobiecie ochronę i opiekę. Nie ma przeszkód do stanowienia prawa szczególnego w zakresie promowania życia wolnego od przemocy, szczególnie
w stosunku do kobiet.

Prawna ochrona małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa i macierzyństwa opiera się na poszanowaniu godności drugiego człowieka. Artykuł 30 Konstytucji chroni przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka. Gwarancje wynikające z art. 30 Konstytucji należy rozwijać w trzech podstawowych wymiarach. Po pierwsze, jako powiązanie całego systemu praw i wolności jednostki z ideą praw naturalnych. Po drugie, jako wyznaczenie pozostałych podstawowych klauzul dla systemu praw
i wolności jednostki, a więc przede wszystkim jako nakaz konstytucyjnego ujęcia zasady wolności oraz zasady równości. Tym samym z zasady godności wynikać muszą nie tylko konkretne prawa i wolności jednostki, ale także podstawowe zasady polityki państwa. Zasady polityki rozumieć należy jako normatywne zobowiązanie wszystkich organów władzy publicznej zarówno do podejmowania działań niezbędnych do ich urzeczywistniania, jak też powstrzymywania się od działań niepołączonych z realizacją tych zasad i celów. Po trzecie, gwarancje wynikające z art. 30 Konstytucji należy rozumieć jako nadanie zasadzie godności charakteru punktu wyjścia dla sformułowania poszczególnych praw i wolności oraz ustalenia ich zakresu. W aspekcie pozytywnym oznacza to, że w konstruowaniu każdego szczegółowego prawa i wolności konieczne jest postawienie pytania, jaki jest jego związek z gwarancją poszanowania godności człowieka. Godność człowieka pozostaje bezpośrednio powiązana ze wszystkimi szczegółowymi wolnościami i prawami jednostki. Znaleźć to powinno wyraz w takiej interpretacji każdego z przepisów rozdziału II Konstytucji, by w możliwie najpełniejszy sposób służyło to urzeczywistnianiu godności człowieka. W aspekcie negatywnym oznacza to, że wzgląd na godność człowieka wyznacza zakres dopuszczalnych ograniczeń poszczególnych praw i wolności. (L. Garlicki, Komentarz do art. 30 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2004, s. 12-13).

Godność człowieka należy także traktować jako odrębne prawo jednostki
o samoistnym znaczeniu prawnym. Przemawiają za tym: 1) językowe ujęcie
art. 30 Konstytucji, a zwłaszcza zawarty w nim nakaz: „poszanowania i ochrony godności”; 2) systematyka Konstytucji, bo gdyby godność chciano traktować jako zasadę ustroju, to zostałaby ona zawarta w rozdziale pierwszym, a nie w rozdziale drugim; 3) sposób zredagowania art. 233 ust. 1 Konstytucji, który wymienia godność jako jedną z wolności i praw człowieka; oraz 4) potrzeba zapewnienia należytej ochrony godności – jest to możliwe tylko, gdy przyjąć, że godność człowieka rodzi określone obowiązki po stronie jej adresatów, a każdemu przysługują określone środki prawne do egzekwowania tych obowiązków
(L. Garlicki, Komentarz do art. 30 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2004, s. 14).

Konwencja zobowiązuje zarówno jednostki, jak i organy państwa do poszanowania godności kobiet poprzez zwalczanie przemocy wobec nich, w tym również przemocy domowej. Z art. 9 Konwencji wynika, że strony zobowiązują się do zachęcenia i wspierania, na wszystkich szczeblach, działań w zakresie zwalczania przemocy wobec kobiet, podejmowanych przez odpowiednie organizacje pozarządowe oraz przez społeczeństwo obywatelskie.

Z godnością człowieka w ścisłym znaczeniu pozostaje w związku nietykalność osobista. Jej istotą jest zachowanie przez jednostkę swej integralności, zarówno cielesnej, jak i psychicznej. Takie rozumienie nietykalności warunkuje zakaz jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz, która mogłaby tę integralność naruszyć.

Art. 41 ust. 1 Konstytucji tę ogólną zasadę konkretyzuje na płaszczyźnie wolności osobistej i nietykalności osobistej. Wolność osobista oznacza możliwość kształtowania przez jednostkę swojego zachowania zgodnie ze swoją wolą,
w sposób nieograniczony przez jakiekolwiek inne czynniki ludzkie. Tak rozumiana wolność jest niepodważalna i niezbywalna. Stanowi źródło i środek jej rozwoju osobistego oraz społecznego. Nie jest jednak absolutna, prawo może ustanawiać jej granice. Granice te mają przeciwdziałać naruszaniu wolności jednej osoby przez inną, służyć ochronie bezpieczeństwa, zdrowia. W doktrynie wyróżnia się dwa aspekty tak rozumianej wolności: pierwszy z nich to aspekt pozytywny, który polega na tym, że jednostka może swobodnie, zgodnie ze swoją wolą kształtować swoje zachowania. Drugi zaś to aspekt negatywny, sprowadzający się do zakazu ingerencji innych w sferę zastrzeżoną dla jednostki. Jest to więc wolność od wkraczania w sferę integralności tak fizycznej, jak i psychicznej. Pozbawienie wolności osobistej oznacza uniemożliwienie jednostce korzystania z tej wolności. Konstytucyjne pojęcie pozbawienia wolności, którym ustrojodawca posłużył się
w art. 41 Konstytucji, nie ogranicza się jedynie do pozbawienia wolności
w rozumieniu postępowania karnego, a więc do procesowego zatrzymania, tymczasowego aresztowania i kary pozbawienia wolności. Obejmuje ono wszelkie działania, które prowadzą do pozbawienia jednostki wolności.

Wszelkie inne okoliczności pozbawienia wolności należy uznać jako objaw przemocy w stosunku do drugiej osoby.

Gwarancja ochrony wolności została określona również w art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji. Zasada wolności zakłada, że każdemu przysługuje swoboda decydowania o własnym postępowaniu. Innymi słowy, zasada wolności formułuje domniemanie swobody decyzji i działań (L. Garlicki, Komentarz do art. 31 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2004, s. 4).

Określony w preambule Konwencji zakres zakazu stosowania przemocy,
tj. przemocy domowej, molestowania seksualnego, zawierania związków małżeńskich pod przymusem, popełniania przestępstw w imię „honoru” wpisuje się w konstytucyjną gwarancję ochrony wolności i nietykalności cielesnej. Akty przemocy ze swej natury ograniczają wolność człowieka poprzez wpływanie na działania i ograniczanie swobody decyzji.

Granice dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności jednostki formułuje art. 31 ust. 3 Konstytucji: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności
i praw”.

Katalog wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji przesłanek ma charakter zamknięty, co w efekcie uniemożliwia ich rozszerzającą interpretację (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 1999 r., sygn. akt K 23/98, OTK
z 1999 r., Nr 2, poz. 25). Do ww. przesłanek należą: 1) bezpieczeństwo i porządek publiczny; 2) ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej oraz 3) ochrona wolności i praw innych osób.

Interpretując przepisy Konwencji w aspekcie ewentualnych ograniczeń, należy stwierdzić, że są one konieczne w celu ochrony przede wszystkim zdrowia
i wolności kobiet, w sytuacji kiedy stosowana jest wobec nich przemoc. Zgodnie
z brzmieniem art. 18 ust. 1 Konwencji, Strony umowy międzynarodowej zobowiązały się do przyjęcia niezbędnych regulacji prawnych lub innych rozwiązań niezbędnych by chronić wszystkie ofiary przed kolejnymi aktami przemocy.

Konwencja w zakresie ewentualnych ograniczeń jednostki, tj. sprawców przemocy, pozostawia stronom umowy zastosowanie niezbędnych regulacji.
W Polsce, zgodnie z brzmieniem art. 31 ust 3 ww. ograniczenia mogą zostać wprowadzone jedynie w ustawie.

Ochrona kobiet przed przemocą wpisuje się również w zawartą w art. 40 Konstytucji zasadę zakazu stosowania tortur, poniżającego traktowania, oraz karania. W ww. występuje ciąg określeń, będących objawami przemocy, które zostały wykluczone z katalogu dozwolonych zachowań ludzkich. Stosowanie tortur, poniżanie oraz karanie polegają na zadawaniu bólu drugiej osobie zarówno w ujęciu fizycznym jak i psychicznym. Podobnie traktowanie „okrutne” jest jedną
z sytuacji traktowania „nieludzkiego”, obejmującego oprócz zadawania bólu fizycznego oraz psychicznego, stwarzanie sytuacji dolegliwych także z innych względów, np. moralnych, religijnych czy obyczajowych. (P. Sarnecki, Komentarz do art. 40 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2004, s. 2).

W art. 3 Konwencji określona definicja przemocy wobec kobiet oznacza wszelkie akty przemocy ze względu na płeć, które powodują lub mogą prowadzić do fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej szkody lub cierpienia kobiet. Zatem, przytoczona definicja przemocy w całości koresponduje z treścią art. 40 Konstytucji. Norma gwarancyjna nie została ani rozszerzona, ani ograniczona przez postanowienia umowy międzynarodowej. Obowiązek wdrażania stosownych regulacji prawnych zapobiegających przemocy, przemocy domowej, w tym przestępstwom na tle seksualnym określony w art. 16 Konwencji jest zgodny z treścią art. 40 Konstytucji.

3. Kontrola konstytucyjności Konwencji z punktu widzenia art. 32 w zw. z 33 ust. 1 Konstytucji

Zgodnie z określoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości, wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak
i faworyzujących (por. wyrok TK z 22 lutego 2005 r. sygn. K 10/04, OTK ZU
nr 2/A/2005, poz. 17).

Niemniej dopuszczalnym są odstępstwa od zasady równości. Argumenty uzasadniające odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych muszą mieć: 1) charakter relewantny, a więc pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz służyć realizacji tego celu i treści. Innymi słowy wprowadzane zróżnicowania muszą mieć charakter racjonalnie uzasadniony;
2) charakter proporcjonalny, a więc waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych; 3) argumenty te muszą pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne potraktowanie podmiotów podobnych (por. wyrok TK z 22 lutego 2005 r., sygn.
K 10/04, OTK ZU nr 2/A/2005, poz. 17).

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że z zasady równości, wyrażonej w art. 32 ust. 1 Konstytucji, wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa w obrębie określonej klasy (kategorii). Podmioty różniące się mogą być natomiast traktowane odmiennie. Ocena każdej regulacji prawnej
z punktu widzenia zasady równości musi być zatem poprzedzona dokładnym zbadaniem sytuacji prawnej podmiotów i przeprowadzeniem analizy, zarówno jeśli chodzi o ich cechy wspólne, jak i cechy różniące (por. uzasadnienie wyroku TK
z 28 maja 2002 r., sygn. P 10/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 35). Samo odstępstwo od równego traktowania nie prowadzi jeszcze do uznania wprowadzających je przepisów za niekonstytucyjne. Nierówne traktowanie podmiotów podobnych nie musi oznaczać dyskryminacji lub uprzywilejowania,
a w konsekwencji niezgodności z art. 32 czy też z art. 2 Konstytucji (zob. wyroki
z: 12 maja 1998 r., sygn. U. 17/97; OTK ZU nr 3/1998, poz. 34 i 15 października 2001 r., sygn. K 12/01; OTK ZU nr 7/2001, poz. 213). W wyroku z 5 października 2005 r. (sygn. SK 39/05, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 99) Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że zasada równości daje się wyrazić w formule: nie wolno tworzyć prawa różnicującego sytuację prawną podmiotów, których sytuacja faktyczna jest taka sama. Dla oceny konstytucyjności konkretnych przepisów konieczna jest ocena kryterium, na podstawie którego dokonano zróżnicowania. Kryterium takie powinno mieć: a) charakter istotny (relewantny), a więc pozostawać
w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz służyć realizacji tego celu i treści;
b) proporcjonalny, c) pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (wyrok TK z 31 marca 2008r., sygn. P 20/07, Dz.U. 2008, nr 57,
poz. 350).

Zatem, zawarte w Konwencji zobowiązanie do otoczenia dodatkową atencją ochrony kobiet przed przemocą, w tym przemocą domową, z uwagi na częste narażenie na zagrożenie, np. molestowanie, gwałt, małżeństwo z przymusu wynikające z dysproporcji, chociażby siłowej, uzasadnia w sposób wystarczający konieczność zastosowania odstępstw od zasady równości pomiędzy kobietami,
a mężczyznami.

Korelatem przestrzegania zasady równości jest zakaz dyskryminacji, wynikający z art. 32 ust. 2 Konstytucji. Oznacza on, m.in. niedopuszczalność wprowadzania regulacji różnicujących sytuację prawną adresatów norm, wyłącznie oraz ze względu na indywidualne (osobowe) cechy adresata normy prawnej, takie jak płeć, wiek bądź pochodzenie społeczne. Dyskryminacja stanowi zatem kwalifikowany przejaw nierównego traktowania. Jest ona bezwzględnie niedopuszczalna, nawet w reżimie stanów nadzwyczajnych (wyrok TK z dnia
5 lipca 2011 r., sygn. P 14/10, Dz. U. 2011, nr 144, poz. 866).

Zakaz dyskryminacji ze względu na pleć został wprost zdefiniowany w art. 33 Konstytucji. Zgodnie z przepisem art. 33 Konstytucji, kobieta i mężczyzna
w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

Mając na względzie przytoczoną wyżej treść art. 33 Konstytucji należy stwierdzić, że Konwencja, a w szczególności jej art. 4 jedynie podkreśla konieczność praktycznego stosowania zasady równości i niedyskryminacji. Zatem należy wskazać, że analiza treści Konwencji w oparciu o treść Konstytucji,
a w szczególności art.. 32 i 33 Konstytucji nie wskazuje na istniejące sprzeczności pomiędzy ww. umowa międzynarodową, a ustawą zasadniczą. Wręcz przeciwnie, treść Konwencji wzmacnia i uszczegóławia gwarancje konstytucyjne.

KONKLUZJE

1. Konwencja jest zgodna z art. 2, art. 18, art. 30, art. 31, art. 33 ust. 1, art. 40 i art. 41 ust. 1 Konstytucji. Określony w Konwencji zakaz stosowania przemocy, w tym przemocy domowej, molestowania seksualnego, zawierania związków małżeńskich pod przymusem, popełniania przestępstw w imię „honoru” wpisuje się w konstytucyjne gwarancje ochrony małżeństwa, rodziny i rodzicielstwa oraz ochrony jednostek przed przemocą.

2. Konstytucja gwarantuje ochronę przed przemocą. Nie ma przeszkód do stanowienia przepisów szczególnych w zakresie promowania życia wolnego od przemocy, w szczególności w stosunku do kobiet. Tego typu przepisy zawiera Konwencja.

3. Zawarte w Konwencji zobowiązanie do otoczenia dodatkową atencją ochrony kobiet przed przemocą, w tym przemocą domową z uwagi na możliwe zagrożenia, np. molestowanie, gwałt, małżeństwo z przymusu jest uzasadnionym konstytucyjnie odstępstwem od zasady równości.

1