POD REDAKCJĄ

Jean Carpentier Francois Lebrun

tłumaczył Tadeusz Szafrański

Oficyna Wydawnicza Yolumen Warszawa 1994

Przemysł zmienia oblicze Europy

Przez cały XIX wiek Europa umacnia swe panowanie nad światem dzięki swemu przyrostowi ludności i naciskom ekonomicznym. Nadwyżka demograficzna rozlewa się po całym globie (z wyjątkiem Chin). Jednocześnie wzmożony obieg finansowy i zagęszczenie sieci komunikacyjnej pozwala początkowo przemysłowi tekstylnemu i maszynie parowej, później elektryczności i silnikowi spalinowemu zapanować nad produktami Ziemi. Europa znajduje się w sercu gospodarki światowej.

Szybszemu niż w reszcie świata wzrostowi demograficznemu, który pozwala Europejczykom zakładać po drugiej stronie Oceanu kolonie osadnicze, towarzy­szy rozwój ekonomiczny, opierający się odtąd na maszynie i na fabryce. Oczywiście Europa rozwija się nierównomiernie: przoduje, zresztą od dawna, jej część północno-zachodnia. I choć nad całością sprawuje kontrolę Zjednoczone Królestwo, Europa tworzy w XIX wieku gospodarkę światową, której sama jest ośrodkiem organizatorskim i kierowniczym.

Rozkwit Europy

Wzrost demograficzny i emigracja. W okresie pomiędzy ro­kiem 1800 a 1900 liczba ludności w Europie podwaja się. Przy końcu stulecia Europejczycy stanowią jedną czwartą ludności świata w porównaniu z jedną piątą w roku 1800. Przyczyny tego rozwoju tkwią w gwałtownym spadku wskaźnika śmiertelności, gdy równocześnie wskaźnik urodzeń jest jeszcze wysoki.

Europa nie może już wykarmić wszystkich swoich ludzi: wielki ruch emigracyjny, ułatwiony dzięki rozwojowi nawigacji morskiej, doprowadza do tego, że Europejczycy rozpraszają się po całym świecie. W XIX wieku opuściło Europę 70 milionów ludzi, w tym 50 milionów na zawsze. Połowa emigrantów osiedla się w Stanach Zjednoczonych, reszta w Ameryce Łacińskiej, w Australii i Nowej Zelandii oraz w Afryce Południowej; Rosjanie zaludniają Syberię

248 Europa dominująca (1789-1914)

i Kaukaz. Wyjazdy trwają przez całe stulecie, ale intensyfikują się na przełomie XIX i XX wieku: emigrują Irlandczycy, których w drugiej połowie stulecia wypędza głód, Anglicy i Szkoci, Niemcy, Skandynawowie. Później, w końcu XIX i na początku XX wieku, Włosi i mieszkańcy środkowej Europy. W ten sposób rodzą się „Europy zamorskie".

Tymczasem, w ciągu XIX wieku, zmienia się równowaga demograficzna pomiędzy poszczególnymi państwami. Na początku stulecia Francja ze swoimi 29 milionami mieszkańców może wydawać się „Chinami Europy", za to później jej wzrost demograficzny staje się coraz wolniejszy, w tym czasie zaś liczba ludności w innych krajach ulega podwojeniu lub potrojeniu.

Początki rewolucji przemysłowej. Rozkwit Europy nie jest spowodowany jakąś gwałtowną zmianą, jak mogłoby na to wskazywać uświęco­ne wyrażenie: „rewolucja przemysłowa". Jest on wynikiem współdziałania różnych czynników: wzrost demograficzny wywołuje, począwszy od XVIII wieku, poruszenie w stabilnych dotąd społecznościach; towarzyszy temu powol­ny rozwój metod uprawy roli dzięki upowszechnieniu upraw pastewnych, co pozwala uniknąć ugorowania. Rozwój techniki stanowi odpowiedź na nowe zapotrzebowanie: tak więc względny brak węgla drzewnego prowadzi do wzrostu wydobycia węgla kamiennego. Szybsze i tańsze środki komunikacji (koleje, statki parowe) kształtują rynki narodowe i ułatwiają rozwój wielkiego handlu międzynarodowego. W ten sposób tworzy się sieć rozpowszechniania produktów przemysłowych.

W dłuższej perspektywie czasu przemiany w Europie, spowodowane przez rewolucję przemysłową, wpisują się w wielki ruch umysłowy i cywilizacyjny, który rozpoczyna się w okresie renesansu, a może już nawet w XIII wieku. Jest to ruch materialny: karawele Krzysztofa Kolumba stanowią symbol wysiłku Europejczyków, skierowane ku poznaniu i zorganizowaniu świata. Rozwój wielkiego handlu atlantyckiego w XVIII wieku doprowadza do akumulacji kapitałów i powstawania nowych rynków. Ale ta rewolucja ma również swój odpowiednik umysłowy: w ramach tego samego ruchu humanistyczny in­dywidualizm i powolny rozpad społeczności — zamkniętych społeczności wiejskich i społeczności rzemieślniczych — doprowadzają Europejczyków do realizacji postępu w praktyce. Pierwsi, nie podporządkowują już sobie natury, lecz próbują ją przekształcać.

Liberalny kapitalizm. Wielkie przemiany przemysłowe w Europie są nierozerwalnie złączone z przemianami politycznymi. Kapitalizm ze swej istoty jest liberalny. Tylko państwo prawa, które gwarantuje wolności indywidualne, może umożliwić inicjatywę, skalkulowane ryzyko, czyli inwestycje produkcyjne. Oczywiście kapitalizm nie zrodził się w XIX stuleciu; chociaż jednak pojawił się już w europejskim średniowieczu, we włoskich miastach handlowych czy na

Przemysł zmienia oblicze Europy 249

wybrzeżach Morza Północnego, to był jedynie kapitalizmem komercjalnym, dotyczącym wąskiej grupy producentów i uprzywilejowanych konsumentów.

W XIX wieku następuje zmiana skali. Wzrost mechanizacji umożliwia dostosowanie się do zwiększającej się liczby potencjalnych konsumentów. Michelet opisywał w „Le Peuple" skutki obniżki cen na materiały bawełniane w latach czterdziestych XIX wieku: „Miliony kupujących, biednych ludzi, którzy nigdy nie robili zakupów, wprawiono w ruch". Ale mechanizacja wymaga zgromadzenia kapitałów i instytucji kredytowych. Zakłada też obieg pieniądza. Banki, dzielenie kapitałów pomiędzy towarzystwa akcyjne, powolne upowszech­nianie się pieniądza papierowego stanowią stopniową realizację nowych potrzeb.

Przemiany te nie byłyby jednak możliwe, gdyby nie towarzyszył im wzrost roli państwa. Przede wszystkim dlatego, że możliwość zakładania nowych przedsiębiorstw musi być zagwarantowana przez prawo, ale także dlatego, że państwo jest niezbędne przy organizowaniu rynku i do gwarantowania stabilno­ści pieniądza. W początkach rozwoju przemysłowego rola ekonomiczna państwa jest taka sama również w krajach słabo rozwiniętych, gdzie inigatywa in­dywidualna jest mniej ufna wobec tych perspektyw.

Chronologia rozwoju przemysłowego

Bawełna, para i kolej żelazna. Początki rozwoju przemysłowego mieszczą się jeszcze w dawnych ramach. W początku XVIII wieku dawny system kupców-nakładców, dystrybutorów surowców, wykorzystujących pracę ludno­ści wiejskiej, upowszechnia się i obejmuje produkcję tekstyliów. Jednocześnie coraz bardziej ożywia się produkcja węgla drzewnego, powstają też coraz to nowe ośrodki produkcji metalurgicznej w posiadłościach wiejskich. Buduje się również nowe drogi i kanały, co prowadzi do rozwoju handlu.

W następnym etapie niezbędna staje się fabryka. Rodzi się ona wraz z uprzemysłowioną metodą obróbki bawełny. W końcu XVIII wieku w Anglii i w pierwszej połowie XIX wieku na kontynencie różne wynalazki umożliwiają mechanizację, najpierw przędzalnictwa, później tkactwa. Pomiędzy schyłkiem XVIII wieku a latami siedemdziesiątymi wieku XIX produkcja materiałów bawełnianych w Anglii zwiększyła się dwudziestokrotnie.

Ten rozwój fabryk nie byłby możliwy bez siły napędowej, jaką stała się machina parowa. Skonstruowana przez Watta w latach 1760-1785 i początkowo wykorzystywana do wypompowywania wody z kopalń, stała się w pierwszej połowie XIX wieku źródłem energii zdolnym wprawiać w ruch maszyny. Wymagała też zwiększenia produkcji węgla, co przyczyniło się do powstania w Europie „czarnych zagłębi".

W końcu, po skonstruowaniu w 1815 roku przez Stephensona lokomotywy, powstają w latach trzydziestych pierwsze linie kolejowe. W latach 1840-1880 Europa pokrywa się gęstą siecią kolejową. Rozwój kolejnictwa jest motorem rozwoju metalurgii; umożliwia transport produktów przemysłowych i powstanie

250 Europa dominująca (1789-1914)

rynków narodowych. W drugiej połowie stulecia statki parowe stopniowo wypierają wielkie żaglowce.

Druga rewolucja przemysłowa. Opiera się ona na wykorzystaniu nowych źródeł energii: elektryczności w latach osiemdziesiątych i silnika spalinowego w końcu stulecia; wiąże się to z użyciem gazu i ropy naftowej. Stal zaczyna triumfować, mimo że wieża, zbudowana przez inżyniera Eiffela w 1889 roku, jest jeszcze z żelaza. Równocześnie rozwija się chemia syntetyczna i produkcja barwników, materiałów syntetycznych, nawozów sztucznych.

Różne odkrycia rewolucjonizują życie codzienne Europejczyków: maszyna do szycia, rower, telefon, wynaleziona przez Edisona żarówka. W końcu stulecia pojawiają się pierwsze samochody, a w początkach wieku XX pierwsze samoloty. Produkty fabryczne trafiają już do wszystkich domów.

Odtąd innowacje nie są już tylko błądzeniem po omacku nielicznych obdarzonych talentem wynalazczym majsterkowiczów. Pojawia się instytucja inżyniera. Wielkie firmy dysponują laboratoriami naukowymi. Gwałtowny rozwój przemysłowy powoduje stały wzrost znaczenia kapitału. Powstaje coraz więcej wielkich firm. Ten drugi okres rozwoju przemysłowego zbiega się w czasie z imperializmem kolonialnym. Państwa europejskie przestają już umieszczać swe sztandary na kuli ziemskiej, która odtąd jest niemal w całości podzielona. Flota europejska, stanowiąca 80 procent floty światowej, panuje nad morzami i oceanami. Europa wszędzie inwestuje, kupuje surowce i sprzedaje swe fabrykaty. Oczywiście Europa nie ma monopolu na postęp techniczny ani na wielkie przedsięwzięcia; rozpoczął się już rozkwit Stanów Zjednoczonych. Ale la Belle Epogue zbiega się w czasie z triumfem stechnicyzowanej Europy.

Rytm rozwoju przemysłowego. Rozwój ekonomiczny nie prze­biega bez wstrząsów. Tak jak w latach 1846-1848 większa część Europy dotknięta jest kryzysem spadku produkcji związanej jeszcze z rolnictwem, tak w następnym okresie gospodarka europejska przeżywa cykliczne kryzysy, których źródłem jest nadprodukcja przemysłowa. W skali całego stulecia wzrost następuje w trzech kontrastujących ze sobą fazach.

W okresie od lat czterdziestych do lat sześćdziesiątych następuje gwałtowny rozwój. Są to czasy, w których rodzi się europejski optymizm industrializacyjny. Za przykładem Anglii państwa europejskie zaczynają stosować pełną liberaliza­cję w handlu. Europa proponuje światu swą koncepcję postępu: rozwój materialny musi pociągać za sobą postęp moralny. Europa może już rozwijać i cywilizować świat.

Ale ostatnie trzydziestolecie XIX wieku jest okresem „wielkiej depresji". Ceny spadają, zwłaszcza w sektorze rolniczym, z powodu konkurencji produk­tów z nowych krajów, tempo wzrostu produkcji jest mniejsze, mnożą się bankructwa w przemyśle i w bankowości. Rozmach produkcji, opierającej się na

Przemysł zmienia oblicze Europy 251

węglu i na tekstyliach, słabnie. Skutki pierwszej rewolucji przemysłowej są tym mniej odczuwalne, ponieważ kraje europejskie prowadzą pomiędzy sobą bezwzględną konkurencję, która pomniejsza ich korzyści.

A jednak począwszy od 1895 roku następuje kolejna faza wzrostu. Wynala­zki drugiej rewolucji przemysłowej poszerzają rynek konsumenta i rodzą potrzebę nowych inwestycji. Następne państwa, jak na przykład Rosja, wchodzą w wiek przemysłowy i potrzebują kapitałów oraz technologii. Ten gwałtowny rozwój trwa aż do roku 1914, ale atmosfera jest już wtedy bardzo napięta. Z wyjątkiem Anglii, europejskie państwa przemysłowe rezygnują w okresie wielkiej depresji kolejno z wolnej wymiany handlowej. Konkurencja rośnie. Europa panuje wprawdzie nad światem, ale przeciwieństwa pomiędzy państ­wami europejskimi zaostrzają się. Poza tym wielka wiara w postęp ludzkości, której nośnikiem miała być fabryka i europejski rozum, zaczyna się w począt­kach XX wieku chwiać.

Geografia uprzemysłowienia

Europa czarnych zagłębi i przedmieść. Uprzemysłowienie Europy upamiętnia kilka pomników, będących świadectwem wiary w postęp ludzkości. Tak więc inżynier Eiffel buduje z okazji wystawy powszechnej w 1889 roku wieżę w Paryżu, które będzie nosić jego nazwisko. Ale krajobraz przemysłowy niektórych części Europy jest bardziej świadectwem nędzy ludzi niż promiennej przyszłości, jaką im się obiecuje.

Czarna Anglia, północny wschód Frangi, Walonia belgijska, Zagłębie Ruhry tworzą odtąd wielki trójkąt przemysłowy, gdzie spotkać można niemal identyczne górnicze domy z cegły, wieże szybów górniczych, hałdy węgla, dymy parowozów gęstej sieci kolejowej. Wokół wielkich miast, z dala od ważnych szlaków komunikacyjnych, dawne przedmieścia ustępują miejsca nowym przed­mieściom typowo przemysłowym, brudnym, zaludnionym przez biednych wykorzenionych wieśniaków oraz imigrantów: Irlandczyków w Liverpoolu i Manchesterze, Bretończyków i Włochów w Saint-Denis. Te krajobrazy przemysłowe pozostaną tu przez prawie stulecie.

Przemysł jednak nie ogarnął w tym samym stopniu całej Europy. Północ-no-zachodnia Europa, Europa węgla, zdecydowanie wysunęła się naprzód przed południową i wschodnią Europę. Uprzemysłowienie spotęgowało brak równo­wagi, który rysował się już w XVIII wieku, pomiędzy Europą Morza Północnego i Atlantyku a resztą kontynentu.

Anglia, Francja i Niemcy. Przodownictwo Anglii w Europie utrzymywało się aż do ostatniej ćwierci stulecia. Oparte było na wcześniejszym, XVIII-wiecznym przyspieszonym rozwoju. I utwierdza się w tym czasie, gdy Francja, odcięta w latach 1792-1815 od rynków atlantyckich, zajęta jest wojnami na kontynencie. Anglia, wspierając się na wydobyciu węgla, w swych

Przemysł zmienia oblicze Europy 253

kolejowa w Hiszpanii i w cesarstwie austro-węgierskim. Wiadomo też, j'ak Rosjanie odwołali się do europejskich oszczędności.

Przykład Rosji jest znamienny. Po roku 1880 Rosja wkracza w wiek przemysłu. W 1902 roku zostaje zakończona budowa kolei transsyberyjskiej, a na Ukrainie rozwija się górnictwo i przemysł metalurgiczny. Wokół Moskwy powstają fabryki tekstylne. Mimo że gospodarka rosyjska jest sterowana odgórnie, następuje jej gwałtowny wzrost, aczkolwiek nie obejmuje on jeszcze całej przestrzeni ekonomicznej. Oczywiście możliwości, jakie otwierały się w związku z rozwiązaniem przed pierwszą wojną światową instytucji miru*, mogłyby pozwolić na rozwój gospodarczy w typie zachodnim, ale klasy średnie są wówczas jeszcze bardzo nieliczne, chłopstwo stanowi 85 procent ludności, a samowładztwo jest wciąż silne. Współcześni historycy nadal prowadzą spór co do tego, czy imperium rosyjskie tkwiło wówczas —jak pisał Lenin — w średnio­wieczu, czy też wkroczyło już na drogę prowadzącą do rozwoju przemysłowego.

Nierównomierny rozwój przemysłowy szczególnie uwypukla brak równo­wagi europejskiej. Z jednej strony dlatego, że Europa dzieli się na kraje dominujące, będące eksporterami kapitału, i na kraje gospodarczo zdominowa­ne; imperializm występuje nie tylko poza kontynentem europejskim. Z drugiej zaś — ponieważ rozwój gospodarczy stanowi stawkę narodową. Oczywiście bankierzy i przemysłowcy są całkiem zadowoleni z pokoju w Europie, jako gwarancji pewnych zysków. Ale wzrost przemysłowy często ukierunkowany jest na produkcję uzbrojenia. Eksporterzy walczą pomiędzy sobą. Uprzemysłowienie nie może zapewnić pokoju w Europie ani zagwarantować szczęścia robotnikom.

W końcu ta Europa, która stworzyła fabrykę, która organizuje światowy obieg produktów i która w latach 1870-1914 zwiększyła o jedną czwartą swe inwestycje zagraniczne, ta dumna Europa bankierów i przemysłowców, będzie świadkiem rozkwitu przemysłowego nowych krajów, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych. Oczywiście Amerykanie są nadal wierzycielami Europy, wciąż jeszcze wchłaniając ludzi i kapitały Starego Kontynentu, ale odtąd ich gospodar­ka stawia Stany Zjednoczone na czele wszystkich państw świata.