Wykład 12/13

MYŚLENIE I ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Czym jest myślenie ?

• Różnie rozumiane w zależności od tradycji

• Potocznie przyjmuje się, że:

• - myślenie jest procesem świadomym /”myślę” = „jestem świadomy”

• - myślenie jest procesem kontrolowanym /”świadoma refleksja”/

Różne definicje myślenia

• Behawioryzm- myślenie jako ciche mówienie

• Psychologia poznawcza - myślenie to:

• - Wychodzenie poza dostarczone informacje (Bruner, 1957).

• -„Złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych” (Bartlett, 1958).

- Proces tworzenia modeli rzeczywistości umożliwiających wykonywanie operacji na symbolach i testowanie hipotez (Craik, 1943).

• - Proces przeszukiwania przestrzeni problemu (Newell, Simon, 1972).

• Wąskie rozumienie. Koncepcja najbardziej inspirowana metaforą komputerową.

• - Myślenie czyli to co robimy, kiedy zastanawiamy się, jak działać, w co wierzyć, czego pragnąć (Barron, 1988). Myślenie wiąże się z motywacją i emocjami.

• Myślenie pozwala symulować procesy i zdarzenia rozgrywające się w świecie rzeczywistym, z wykorzystaniem poznawczej reprezentacji świata (Nęcka, 1997).

• Maruszewski (2001) uznaje ujęcie Barrona za najbardziej przydatne, bowiem myślenie ukierunkowane jest na rozwiązywanie problemów ważnych dla jednostki.

Myślenie to nie tylko procesy występujące w czasie rozwiązywania problemów.

Formy myślenia

• Myślenie nieukierunkowane /autystyczne/ („myślenie o niebieskich migdałach”)

Myślenie ukierunkowane /realistyczne/ zawierające dobrze określony punkt startowy i dobrze określony cel/e

Rodzaje myślenia Nęcka, 1997/.
Czym jest myślenie autystyczne i realistyczne ?

• Myślenie autystyczne, zdominowane przez oddziaływania wewnętrzne, emocje i procesy motywacyjne.

• /fantazjowanie, marzenia senne, swobodne skojarzenia/ Dostarcza gratyfikacji, które nie są dostępne w rzeczywistości.

• Myślenie realistyczne - kieruje się zasadą rzeczywistości, ograniczone jest konwencjami społecznymi i logicznymi.

• - Uzależnione od stopnia złożoności problemu oraz zdolności indywidualnych. Im więcej danych trzeba uwzględnić przy rozwiązywaniu problemu, tym trwa ono dłużej

• - Występuje w sytuacjach problemowych

Czym jest myślenie produktywne i reproduktywne?

• Produktywne - polega na tworzeniu informacji zupełnie nowych dla podmiotu. Wynik myślenia wzbogaca wiedzę o dotychczas nieznane treści /np. napisanie oryginalnego eseju, planowanie eksperymentu/.

• Reproduktywne- polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych zadaniach, na wykorzystaniu poznanych metod rozwiązywania problemów w nowych warunkach /np. tłumaczenie tekstu z obcego języka, planowanie zakupów/.

Czym jest myślenie krytyczne?

• Myślenie krytyczne /jako szczególny przypadek myślenia realistycznego, ukierunkowanego/, prowadzi do celu jakim jest ewaluacja.

• Celem m. krytycznego jest ocena wszystkich ważnych aspektów aktywności intelektualnej człowieka tj. a) cele i problemy (czy warto je podjąć?) b) strategie i operacje (czy rokują skuteczne osiągnięcie celu), c) wytwory (czy spełniają kryteria np. nowości lub wartości). Jest osobnym rodzajem myślenia.

Czym jest myślenie twórcze i odtwórcze ?

• Społeczne kryterium podziału. Granice nieostre.

• Myślenie twórcze - wynik myślenia produktywnego. Jeśli powstało coś nowego nie tylko dla jednostki ale dla innych (Stein, 1953), jeśli wytwór ma wartość poznawczą, estetyczną, etyczną lub użytkową /np. wpłynęło na rozwój nauki, sztuki, filozofii i religii/

• Myślenie odtwórcze - np. uczeń odkrywa prawo Archimedesa czy wzór na obliczenie pola

Metody badania myślenia

• Metody symulacyjne /np. programy komputerowe grające w szachy/.

• Metody eksperymentalne /np. technika głośnego myślenia, rejestracja ruchów gałek ocznych/.

Myślenie – struktura (Kozielecki, 1997)

• Informacje /materiał, treści/- spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia

• Operacje- (analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie, uogólnianie/

• Reguły - algorytmiczne, heurystyczne

• Algorytmy- maja charakter masowy, są mechaniczne i niezawodne /np. mnożenie/

• Heurystyki - maja charakter zindywidualizowany, nie zawsze są jasno i precyzyjnie sformułowane i nie zawsze gwarantują znalezienie rozwiązania. Są elastyczne /np. jak znaleźć zaginione dziecko?/

• Teorie poznawcze (np. Sternberg, 1990; Jausovec, 1994)

• piętro operacji myślowych

• piętro metapoznania: decyzje, monitorowanie i kontrola procesu myślenia (przebiegu operacji)

• Matakomponenty (Sternberg, 1995) są to procesy wykonawcze wyższego rzędu (higher-order executive procesess) wykorzystywane w planowaniu, monitorowaniu i podejmowaniu decyzji w trakcie wykonywania zadania poznawczego.

Struktura myślenia wg Nęcki

• Budulec -elementarne reprezentacje poznawcze /stany wiedzy, pojęcia, sądy/

• Spoiwo - elementarne operacje na wiedzy /według zdefiniowanych reguł/

• Piętra -2.

• I operacje myślowe; II - metapoznanie. /Procesy decyzyjne monitorujące i kontrolujące: heurystyki, strategie/ Odpowiadają za planowanie i organizację, nadzór i wykorzystywanie informacji zwrotnych/

• Czy można zastąpić myślenie uwagą i LTM?

Rola języka w myśleniu.
Czy język i myślenie są od siebie zależne?.

• A1). Język jest warunkiem i podstawowym narzędziem myślenia /np. behawioryzm/

• A2). Najpierw kształtuje się myślenie, potem język. Myślenie może zachodzić bez udziału języka /np. Kohler/

• A3). Myślenie i język początkowo rozwijają się niezależnie od siebie, później zaczynają na siebie oddziaływać- język staje się narzędziem myślenia, a fakt użycia języka poprzedzany jest procesem myślowym /np. Wygotski; „wilcze dzieci”/.

Względna niezależność języka i myślenia

• Eksperyment Swinneya (1979) dotyczący efektu torowania /bodźce semantyczne/

• Wyniki: początkowa faza interpretacji znaczenia ma charakter odruchowy i automatyczny, następnie uruchamiane są pewne procesy o charakterze refleksyjnym, sięgające do kontekstu, czy też wiedzy jednostki.

Rozwiązywanie problemów

• Problemy otwarte i zamknięte

• W jaki sposób można by uzdrowić gospodarkę?

• Czy lepsza jest gospodarka wolnorynkowa czy sterowana centralnie?

• Problemy dywergencyjne i konwergencyjne

• Jakie zastosowania może mieć cegła.

• Jaki jest optymalny czas wypalania cegły?

Rozwiązywanie problemów

• Problemy dobrze i źle określone

• Jak znaleźć pole równoległoboku?

• Jak związać razem dwa zwisające sznurki, z których żaden nie jest wystarczająco długi, by trzymając go w ręku można było dosięgnąć drugiego?

Proces rozwiązywania problemów - fazy (Hays, 1986, Sternberg, 1996)

• 1. Wykrycie problemu /dostrzeżenie/

• 2. Określenie problemu i stworzenie reprezentacji problemu /analiza sytuacji problemowej/

• 3. Konstruowanie strategii rozwiązywania problemu /generowanie rozwiązań/

• 4. Organizacja informacji dotyczącej problemu

• 5. Alokacja dostępnych zasobów poznawczych

• 6. Ciągła kontrola stanu zaawansowania pracy

• 7. Ocena końcowa /weryfikacja pomysłów/

Metody rozwiązywania problemów

• Wytwarzanie pomysłów i sprawdzanie czy rozwiązania spełniają kryteria zawarte w problemie /np. projekt domu na zlecenie/

• „Środki-cele” /porównywanie aktualnego stanu z pożądanym wynikiem/ np. Donald+ Gerald = Robert/

• Wnioskowanie wstecz /np. Wieża z Hanoi/

• Rozumowanie przez analogie /wykrycie podobieństwa z inną dziedziną/ A jest jak B bo.../

Przeszkody w rozwiązywaniu problemów

• Fiksacja funkcjonalna:
  Duncker, 1945 – problem świecy

Czynniki wpływające na siłę fiksacji funkcjonalnej

• Doświadczenie indywidualne

• Sztywność ekspertów

• Wcześniejsze użycie przedmiotu w nietypowy sposób

• Kontekst

• Sposób pokazania przedmiotu (zapałki w pudełku)

• Obecność innych przedmiotów

Przeszkody w rozwiązywaniu problemów

• Inercja mentalna:

Luchins, 1942

• Całościowe spostrzeganie problemu

• Pojedyncze zadanie jest częścią większej całości

• Ukryte założenia:

• Zadanie: połączyć cztery kropki trzema odcinkami, wracając do punktu wyjścia i nie odrywając ołówka od kartki

Myślenie a rozumowanie

Rozumowanie to wyciąganie wniosków z przesłanek

• Rozumowanie formalne

• Przesłanki są dane explicite

• Rozumowanie nieformalne

• Przesłanki są domyślne, ukryte

Rodzaje rozumowań

• Indukcyjne

• Od szczegółu do ogółu

/występuje zarówno w życiu codziennym jak i w nauce;

• z natury jest wnioskowaniem zawodnym/ „indukcja jest procesem wnioskowania, który rozszerza naszą wiedzę w obliczu niepewności” Holyoak, Nisbett.

• Stopień „zawodności” zależy m.in. od kompletności zbioru przesłanek, jednorodności przypadków, które były podstawą indukcji /np. jak uniknąć zaatakowania na ulicy?/

• Np. Chuligan jest łysy.

• Chuligan napada staruszki

• Zatem: Wszyscy łysi napadają staruszki

• Dedukcyjne

• Od ogółu do szczegółu

• /Cechy, które przysługują całej kategorii, przypisuje się poszczególnym obiektom (osobom) tej kategorii. Jeśli przesłanki są prawdziwe, to wniosek też jest prawdziwy/

• Np. Wszyscy studenci czytają książki.

• Jan jest studentem.

• Zatem: Jan czyta książki.

• Abdukcyjne

• szczegół  prawo ogólne  szczegół

• Przez analogię

• Od szczegółu do szczegółu

Błędy w rozumowaniu dedukcyjnym

• Błąd „atmosfery”

• Błąd konwersji

Błędy w rozumowaniu indukcyjnym

• Wnioskowanie indukcyjne rozszerza naszą wiedzę w obliczu niepewności (Holyoak i Nisbett, 1988)...

• ...lecz wnioski formułowane na podstawie zawodnych heurystyk rozumowania charakteryzują się wysokim ryzykiem błędu.

• Heurystyka to nieformalna, spekulatywna, uproszczona, albo skrótowa metoda wyciągania wniosków i podejmowania decyzji, charakteryzująca się pewnym ryzykiem zawodności.

Błędy w rozumowaniu indukcyjnym

Kahneman i Tversky, 1971

• Heurystyka reprezentatywności

• Zdarzenia bardziej reprezentatywne dla danego zbioru są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne

• Heurystyka dostępności

• Zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne

Kahneman i Tversky, 1972

• Heurystyka zakotwiczenia

• Zmiana oszacowań nieznanych wartości w zależności od danych wyjściowych

• Wgląd wsteczny

• Przecenianie możliwości wystąpienia zdarzeń post factum, więc już po ich wystąpieniu

• Np. „Wiedziałem, że on w końcu ją rzuci. To było jasne jak słońce”

• Heurystyka symulacji

• Podejmowanie działań na podstawie umysłowego scenariusza w którym przewiduje się ich konsekwencje

Wnioski:

• Rozumowanie indukcyjne jest zawodne nie tylko ze swojej natury, ale głównie z powodu zawodnych heurystyk stosowanych przez ludzi

• Błędy w rozumowaniu nie wynikają z niskiej inteligencji, lecz z ich uniwersalizmu, czyli tego, że są wspólne większości ludzi i nieprzypadkowe (Necka, 1996)

Nazwiska na które należy zwrócić uwagę:

Bartlett, Craik, Newell i Simon, Barron, Nęcka, Kozielecki, Sternberg, Hays, Duncker, Luchins, Kahneman i Tversky