1. Charakterystyka piłki nożnej jako dyscypliny sportowej.

Piłka nożna jest sportem zespołowym. Jej podstawy to technika, opanowanie piłki i zrozumienie gry przez pojedynczych piłkarzy, od których ponadto oczekuje się w dużym stopniu współdziałania. Jest to także dyscyplina sportowa o charakterze walki bezpośredniej, z prawem fizycznego kontaktu z przeciwnikiem - w ramach obowiązujących przepisów gry.

Charakter wykonywanej pracy mięśniowej w specyficznych czynnościach ruchowych piłkarzy wskazuje na stosowanie w procesie nauczania i trenowania przewagi ćwiczeń o charakterze dynamicznym, a pod względem cech motorycznych jest to dyscyplina o charakterze szybkościowo-wytrzymałościowym.

Tradycyjne przygotowanie zawodników do gry w piłkę nożną dzielone jest na techniczne, taktyczne, kondycyjne i psychiczne. W grze zawodnik powinien umieć wykorzystać w każdej sytuacji jednocześnie, w zróżnicowanym stopniu, poszczególne dyspozycje ruchowe techniczne, taktyczne czy psychospołeczne.

W trakcie wykonywania zadań ruchowych w czasie gry u zawodników występują ruchy acykliczne, niestandardowe, w niestabilnych, zmiennych warunkach, przy ciągłej reakcji organizmu na bodźce zewnętrzne towarzyszące walce sportowej. Czynności ruchowe są wykonywane jednorazowo i krótko. Po nich następują kolejne ruchy, mało podobne do poprzednich np.: stanie, chód, trucht, bieg o różnej intensywności, wyhamowania prędkości biegu, zmiany kierunku ruchu, wyskoki, obroty, zwody, pady i inne.

Wielkość obciążenia w czasie trwania meczu określa: czas gry, wielkość boiska, trwanie i powtarzanie czynności ruchowych, zaangażowanie zawodnika.

Energia potrzebna do wykonania zadań ruchowych podczas meczu pochodzi głównie z procesów tlenowych (do 98%). Jednak z takich przemian można zaspokoić pobór energii na marsz, trucht i bieg ze zmianą kierunku ruchu, co stanowi ok. 85% czynności wykonywanych podczas meczu. Pozostałe 15% to sprint, gdzie dostarczycielem energii są przemiany beztlenowe.

Średnio każdy zawodnik wykonuje w meczu około 100 sprintów przeplatanych działaniami wykonywanymi ze średnią lub małą intensywnością, kiedy uczestniczy w grze, ale nie jest bezpośrednio zaangażowany w walkę sportową

W ciągu 90 minut gry piłkarze przebiegają 8-12 kilometrów. Z piłką jednak tylko około 2% tego dystansu.

Przeciętnie w czasie meczu piłkarz podejmuje, co 30 sekund bieg z wysoką intensywnością, natomiast w tempie sprinterskim, co 90 sekund. W niektórych przypadkach piłkarz kolejny wysiłek sprinterski wykonuje po pełnej restytucji, w innych zaś na bazie narastającego zmęczenia.

Największy dystans z maksymalną intensywnością pokonują podczas gry napastnicy i pomocnicy, a najmniejszy obrońcy.

Zdolność zawodnika do wykonywania szybkiego biegu oraz różnych akcji technicznych po długotrwałym biegu o umiarkowanej intensywności jest uwarunkowana wysoką wydolnością tlenową. Im wyższa jest maksymalna zdolność pochłaniania tlenu, tym większą pracę mogą wykonać zawodnicy na poziomie 90% VO2max.

Kontrolowane przygotowanie adepta gry w piłkę nożną do sprawnego działania w rywalizacji sportowej, zgodnie ze współczesnymi tendencjami, wymaga podporządkowania procesu szkoleniowego racjonalnym przesłankom. W nowoczesnej piłce nożnej tylko zawodnik wszechstronnie objęty procesem treningowym w odpowiednich dozach, uwzględniających specyfikę uprawianej dyscypliny ma możliwość świadomego uprawiania jej na najwyższym dla siebie poziomie.

W piłce nożnej o poziomie mistrzostwa sportowego decydują tytuły; rozgrywek ligowych, turniejów klubowych, narodowych. Dlatego też, wyznacznikiem trendów treningowych jest model aktualnego mistrza (świata, Europy, ligi), parametrów fizjologicznych i psychomotorycznych poszczególnych zawodników tworzących taki zespół.

2. Cele treningu.

Trening sportowy w znaczeniu fizjologicznym jest to doskonalenie zdolności wysiłkowych poprzez wywołanie zmiany w strukturze narządów. Systematycznie prowadzony prowadzi do adaptacyjnych zmian strukturalnych i funkcjonalnych.

Podstawowym celem, więc takiego działania pod względem fizjologicznym, jest poprzez stosowanie odpowiednich bodźców (obciążenie) uzyskanie wartości wskaźników fizjologicznych zbliżonych do modelowych w danej dyscyplinie.

Trening powinien wywołać takie zmiany na tyle skutecznie, aby ich efekt mieścił się w strukturach czasowych zaplanowanego makrocyklu specyficznego dla uprawianej dyscypliny sportowej.

Poprzez analizę działań i osiągniętych rezultatów cele treningowe mogą być modyfikowane tak, aby były możliwe do osiągnięcia przez organizm poddany temu procesowi, nawet, jeżeli wskaźniki są dalekie od modelowych.

3. Kontrola w treningu piłki nożnej.

Kontrolując reakcję organizmu na różnego rodzaju bodźce możemy w dużym stopniu sterować ich wpływem na organizm. Dlatego niezwykle istotne staje się ustalenie związku, jaki zachodzi między bodźcami wysiłkowymi a zmianami funkcjonalnymi w organizmie, które w konsekwencji determinują skutki motoryczne.

Organizm ludzki można poddawać wielu pomiarom. W piłce nożnej gdzie w dużej mierze specyfikę gry determinują cechy psychomotoryczne jednym z podstawowych pomiarów są pomiary fizjologiczne. Głównym ich zadaniem jest ocena wydolności fizycznej, na podstawie, której można określić poziom wyjściowy, a następnie śledzić jej zmiany.

Do oceny zdolności wysiłkowej, czyli zdolności do wykonywania długiej pracy przy zachowaniu homeostazy i zdolności do restytucji po wysiłku, służą liczne testy ergometryczne, w trakcie, których badane są takie parametry fizjologiczne jak; pobór tlenu (VO2), częstość skurczów serca (HR), wentylacja płuc (VE) i biochemiczne, jak stężenie kwasu mlekowego (LA), kinaza kreatynowa (CK).

Oprócz wskaźników fizjologicznych do oceny zdolności wysiłkowej można też wykorzystać fizyczne parametry pracy, które również mogą informować o stanie tej właściwości organizmu.

W piłce nożnej, gdzie w przeważającej części dominuje wysiłek tlenowy, najbardziej znaczącą reakcją organizmu dla treningu sportowego wydaje się reakcja układu krążenia.

Zmiany mające największe znaczenie w tym procesie to zmiany utrwalone. Jednak, aby kontrolować czy proces treningowy zmierza w dobrym kierunku z odpowiednią progresją adaptacji, potrzebna jest kontrola bieżąca. Aby informacje były rzetelne istotne znaczenie ma zastosowanie odpowiedniego testu.

Efekt bezpośredni może być rejestrowany podczas treningu sport-testerem. Urządzenie to da obraz częstotliwości zmian skurcz serca oraz rytmu skurczu.

Efekt utrwalony można kontrolować poprzez proste testy. Przykładem takiego typu testu jest próba harwardzka. Osoby lepiej przystosowane do wykonywania takiego wysiłku osiągają wyższe wartości wyliczonego wskaźnika. Można także oznaczając spoczynkową częstość skurczów serca i po wykonanej pracy obliczyć współczynnik skuteczności restytucji.

W warunkach laboratoryjnych przy użyciu cykloergometru można zastosować test PWC170. Wskaźnik PWC170 oznacza wielkość obciążenia, wyrażanego w jednostkach mocy [W], przy którym częstość skurczów serca ustala się na poziomie 170/min. Oznaczenie tego wskaźnika dokonuje się graficznie przez ekstrapolację (lub intrapolację) linii prostej wyrażającej zależność moc - HR, do poziomu tętna 170/min na podstawie pomiarów kilku kolejnych obciążeń.

Ogólnie przyjętym testem w celu określenia wydolności fizycznej jest pomiar maksymalnego poboru tlenu (VO2max). Można go dokonać przez tzw. próby bezpośrednie, podczas których dokonuje się analizy gazowej wydychanego powietrza, gdy badany wykonuje wysiłek maksymalny angażujący w największym stopniu układ oddechowy i krążenia.

Ze względu na fakt, iż użycie metod bezpośrednich do pomiaru VO2max może być z różnych względów niewskazane lub niemożliwe do wykonania opracowano uproszczone sposoby oceny VO2max zwane próbami pośrednimi. Metody pośrednie od bezpośrednich różnią się zasadniczo tym, że podczas prób pośrednich możemy przewidywać VO2max, a podczas wykonywania prób bezpośrednich mierzymy VO2max. Tak, więc, metoda pośrednia bazująca na wysiłku o submaksymalnej intensywności i zliczaniu tętna umożliwia przewidywanie poziomu VO2max, natomiast bezpośrednia pozwala mierzyć pobór tlenu podczas wykonywania wysiłku maksymalnego za pomocą analizatora gazowego.

Wykorzystując zależność między intensywnością wysiłku a poborem tlenu i częstością skurczów serca, Ryhming i Astrand w 1954r. opracowali nomogram do określenia (przewidywania) VO2max na podstawie pomiarów HR i mocy, przy wykorzystaniu ergometru rowerowego lub ławki do step-testu. W celu określenia VO2max należy połączyć linią prostą wielkość obciążenia w watach z odpowiadającym poborem tlenu, a następnie z częstością skurczów serca i odczytać wynik na skali wyrażonej w l/min.

W ocenie wytrzymałości bardzo przydatne może być określenie progu przemian beztlenowych (PPB). Podczas wykonywania wysiłku fizycznego o rosnącej intensywności są aktywowane różne procesy energetyczne służące resyntezie ATP. Po przekroczeniu intensywności około 65% VO2max, dochodzi do gwałtownego przyrostu stężenia kwasu mlekowego we krwi. Nasilenie przemian beztlenowych określane jest jako przejście tlenowo-beztlenowe lub próg przemian beztlenowych (PPB). Określa się go przy stałej wartości kwasu mlekowego przyjętej na poziomie 4mml/l.

Dokładniejszą ocenę tych zmian można uzyskać, wyznaczając próg indywidualny. Śledzenie zmian poziomu progu mleczanowego na skutek treningu da obraz prawidłowego lub nieprawidłowego oddziaływania bodźcami na zawodnika.

Dużą wartość diagnostyczną poziomu przygotowania wydolnościowego piłkarzy nożnych ma ocena ich zdolności wysiłkowych beztlenowo-fosfagenowych. Podstawowym wskaźnikiem w teście Wingate głównie stosowanym w ocenie tej cechy jest wartość mocy maksymalnej. Sam test polega na wykonaniu przez badanego 30-sekundowego wysiłku o największej intensywności na cykloergometrze, przy ustalonej wartości oporu zewnętrznego. Oceny wydolności dokonuje się na podstawie rozwijanej mocy zewnętrznej.

Do badania wydolności beztlenowej fosfagenowej można wykorzystać także test Margarii-Kalamena lub test Bosco. Pierwszy z nich polega na wbieganiu z największą prędkością po schodach. Na podstawie pomiaru czasu pokonania odcinka testowego oraz masy ciała badanego, wyznacza się moc fosfagenową. W drugim zaś największą rozwijaną moc wyznacza się podczas serii wyskoków na platformie dynamograficznej.

Do oceny wydolności w piłce nożnej w naturalnych warunkach można stosować próby terenowe. Na podstawie pokonanego dystansu w określonym czasie (np.test Coopera) lub pomiaru czasu pokonania dystansu specyficznego dla tej dyscypliny, można wnioskować o adaptacji organizmu w procesie treningowym.

Fizjologiczna ocena zdolności wysiłkowych zawodników uprawiających piłkę nożną powinna być jednym z podstawowych zadań w systemie kontroli procesu szkoleniowego. Pamiętać jednak należy o tym, że aby stała się przydatnym narzędziem w pracy trenera należy dokonywać jej częściej niż częstotliwość występowania zmian efektów treningowych.

Literatura:

1. Jaskólski A., Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego, AWF, Wrocław 2002.

2. Paluszek K., Nowoczesne nauczanie gry w piłkę nożną, BK WiK, Wrocław 2003.

3. Zatoń M., Jethon Z., Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych, AWF, Wrocław 2002.

mgr Tomasz Romanowski

ZSO w Gubinie