Wykład 4 i 5

UWAGA

Czym jest uwaga ?- definicje

• „UWAGA jest zawładnięciem przez umysł jednego z obiektów naszego strumienia świadomości.

• Jej istotą jest skupienie, koncentracja i świadomość. Implikuje ona rezygnację z pewnych myśli po to, by efektywnie radzić sobie z innymi” /William James, 1890/.

• Współcześnie uwagę określa się jako proces koncentracji na jednym zadaniu czy źródle bodźców pomimo działania bodźców dystrakcyjnych

• Uwaga pozwala dokładniej rejestrować pewne aspekty otoczenia

• Umożliwia uczenie się

• Pozwala na szybkie reagowanie

Związki uwagi ze świadomością

• Ujęcie świadomości wg Armstronga, 1989

• -świadomość minimalna

• -świadomość percepcyjna

• - świadomość introspekcyjna

Mechanizmy fizjologiczne uwagi

• Reakcja orientacyjna

• Indukcja ujemna

• Pobudzenie układu siatkowatego

• Habituacja, dyshabituacja

NEURONALNE PODSTAWY MECHANIZMU UWAGI
 

Współczesne badania systemu uwagowego (hipotezy):

• Istnienie w obrębie UN specyficznego systemu uwagowego, odrębnego anatomicznie od systemów sensorycznych. System uwagowy nie jest więc utożsamiany z systemami percepcyjnymi, chociaż nie jest także od nich całkowicie niezależny (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

• Mechanizm uwagi jest domeną współpracujących ze sobą i wzajemnie anatomicznie połączonych określonych struktur mózgowych. Nie jest funkcją jakiegoś jednego wybranego miejsca w systemie nerwowym, lecz z drugiej strony nie jest to także funkcja mózgu jako całości (Mesulam, 1981; Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

• Zróżnicowanie funkcjonalne poszczególnych części systemu uwagowego. Struktury mózgowe zaangażowane w sterowanie mechanizmem uwagi nie pełnią identycznych funkcji, ale każda z tych części może być przypisana do jakiejś określonej funkcji systemu uwagowego (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

Koncepcja Michela Posnera

• Koncepcja Posnera: system uwagi orientacyjnej i system uwagi wykonawczej (może modyfikować aktywność systemu orientacyjnego

• System przedni /sieć uwagi-płat czołowy/ i system tylny uwagi /płat ciemieniowy, część wzgórza, części związane z ruchami oczu/

• System przedni – uwaga wykonawcza /system tylny – uwaga orientacyjna

Co wiemy o mózgowych mechanizmach uwagi ?

• Efekt selekcji uwagowej jest obserwowany na bardzo wczesnym etapie przetwarzania informacji.

• Neuronalnym odpowiednikiem filtru uwagowego są procesy wzbudzania a nie hamowania.

• Dane potwierdzają istnienie złożonych i powstających równolegle reprezentacji przestrzennej i reprezentacji cech obiektu tj. kolor i kształt (Webster i Ungerleider, 2000).

• Przy identyfikacji obiektu tworzymy jego schemat- aktywizując boczne okolice płata czołowego czyli układ uwagi wykonawczej (Corbetta, 2000).

Cechy uwagi wg C.S. Nosala

• 1. Natężenie, koncentracja uwagi

• 2. Dynamika, giętkość albo przerzutność

• 3. Zakres uwagi, pojemność

• 4. Wybiórczość albo selektywność uwagi

• 5. Stabilność

Trzy tradycyjne ujęcia uwagi

• Uwaga-jako zdolność do selekcjonowania bodźców (Broadbent, 58)

• Jako zdolność do podtrzymywania aktywności przez dłuższy czas, czyli trwałego „wytężania uwagi” (Neuchterlein, Parasuraman, Jiang, 83)

• Jako zdolność polegająca na sprawowaniu kontroli poznawczej nad czynnościami wykonywanymi jednocześnie, czyli przydzielanie zasobów „energii mentalnej” (Kahneman, 73)

Funkcje uwagi

• selektywność

• czujność

• przeszukiwanie

• kontrola czynności jednoczesnych

Selektywność

• Wybór

• bodźca

• ciągu myśli

• źródła stymulacji

• cocktail party phenomenon

• odrzucamy informacje nieistotne

• kryteria „istotności”

Wyjaśnienie zadania Stroopa

• Np. Colin MacLeod /1991/ - spostrzeganie kolorowego słowa pobudza jedną ścieżkę korową, a próba zidentyfikowania nazwy koloru druku pobudza inną ścieżkę, i zachodzi interferencja między pobudzeniem pierwszej ścieżki i drugiej.

Czujność

• długotrwałe oczekiwanie

• wydatkowanie energii

• reagowanie na SYGNAŁ

• (bodziec ważny)

• ignorowanie SZUMU

• bodźce zakłócające

• ignorowanie DYSTRAKTORÓW

• bodźce nieważne, podobne do sygnału

Przykłady czujności uwagi

• Śledzenie urządzeń rejestrujących

• radar

• pulpit sterowniczy

• Służba wartownicza

• poważne ostrzeżenie

• Psychoterapia

• czujność na słowa, wypowiadane przez pacjenta

Możliwe sposoby zachowania w sytuacji, wymagającej czujności

• Reakcje poprawne

• trafienie

• poprawne odrzucenie

• Błędy

• fałszywy alarm

• chybienie

Przeszukiwanie

• Czujność = bierne czekanie

• Przeszukiwanie = aktywne badanie pola percepcyjnego

• Przykłady:

• inspekcja mapy

• sprawdzanie, czy na kopercie jest właściwy znaczek

• sprawdzanie, czy uczeń umie „wszystko”

Kontrola czynności jednoczesnych

• dwie lub więcej czynności

• ograniczone „zasoby”

• niemożność pogodzenia wymagań

• konieczność przerzucania uwagi

• „koszt” kontroli jednoczesnej

• „koszt” przerzucania uwagi

Gdzie jest umiejscowiony filtr uwagi?

Co słyszymy w kanale ignorowanym?

• niewiele

• własne imię

• zmianę tonu głosu

• zmianę języka

Koncepcje uwagi: Donald Broadbent, Anna Treisman

• Reagujemy na semantyczne właściwości bodźca

• reagujemy na bodźce warunkowe

• w tym: na bodźce podobne semantycznie

• FILTR JEST UMIEJSCOWIONY WYSOKO!

Teorie wczesnej selekcji

• Broadbent

• fizyczne właściwości bodźca

• model „szyjki od butelki”

• informacje czekają „w kolejce”

• w tym samym czasie stopniowo zanikają

• jak się nie doczekają, nie będą „uważane”

Teorie później selekcji

• Anna Treisman

• semantyczne właściwości bodźca

• model „osłabiacza”

• przechodzą wszystkie informacje, choć większość w postaci osłabionej

• informacje osłabione mogą być wzmocnione, jeśli będzie to konieczne

Model integracji cech (Treisman)

• Etap przeduwagowy

• proces automatyczny i mimowolny

• przetwarzanie równoległe

• rejestrujemy wszystkie istotne cechy

• Etap uwagowy

• proces kontrolowany

• przetwarzanie szeregowe

• integrujemy cechy w obiekt

Teorie uwagi podzielnej

• Teoria modułów (Allport)

• moduły są wyspecjalizowane

• wyczerpanie jednego nie osłabia innych

• Teoria zasobów (Kahneman)

• zasoby są niespecyficzne

• stanowią rodzaj energii psychicznej

• („paliwo mentalne”)

Co nie wymaga zasobów?

• Czynności automatyczne

• automatyzacja = uwalnianie uwagi

• Czynności limitowane danymi

• (Norman i Bobrow)

• np. słuchanie wykładu

• - do pewnego momentu decyduje wysiłek

• - ale gdy nie znamy terminów, decyduje wiedza

Uwaga a przetwarzanie informacji

• Przetwarzanie informacji może przebiegać na 3 poziomach: sensorycznym, interpretacji sygnału, semantycznym (Craik i Lockhart, 1972)

• Teoria elastycznego filtru uwagi selektywnej (Johnston, 1978) - szybkość i poprawność analizy i selekcji zależy od poziomu.

Elastyczny filtr uwagi -Johnstona

• Warunki zadania w pewnym stopniu determinują wybór zasady selekcji danych

• 3 poziomy analizy i selekcji:

• sensoryczny (zasada „wszystko albo nic”)

• semantyczny (zasada osłabiania/ wzmacniania niektórych informacji)

• przetwarzanie kontrolowane (świadoma selekcja sygnału)

Filtr adaptuje wybraną zasadę zgodnie z wymaganiami zadania i możliwościami systemu poznawczego, które w interakcji determinują wybór poziomu przetwarzania

ZADANIA NAVONA-
funkcje percepcyjno-uwagowe

Lokalny/ globalny styl

Przełączanie uwagi

• Uwaga elastycznie „dostosowuje się” do poziomu przetwarzania informacji - ale zmiana poziomu kosztuje (tzw. switching cost)

• Wydajność przerzutności bada się w paradygmacie task switching

• Przełączają uwagę 2 procesy:

• Wewnętrzny (kontrolowany) - szykowanie operacji umysłowych

• Zewnętrzny (dowolny, automatyczny) - dokończenie czynności przygotowawczych, odpowiedź na stymulację.

ZADANIA DIVA-
bada funkcje uwagi selektywnej i podzielnej

Co wiemy o własnych procesach psychicznych ?

• Przedświadome przetwarzanie informacji:

• Procesy przeduwagowe

• Torowanie (priming)

• Percepcja podprogowa

• Czynności kontrolowane i automatyczne

• Proces automatyzowania czynności

Procesy przeduwagowe

Procesy przeduwagowe - polegają na przedświadomej obróbce bodźców, tzn. na odbiorze, selekcji i obróbce bodźców, z których działania nie zadajemy sobie sprawy

/np. bodźców prezentowanych w bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany / ujęcie Neissera

Priming

• Priming - to uprzedzanie. Prezentowanie (S) uprzedzającego tuż przed bodźcem rozpoznawanym /Posner, 1982/ albo inaczej wstępne aktywizowanie szlaków nerwowych /np. litera A po literze A/.

• „Mispriming” - jeśli (S) uprzedzający występuje w czasie krótszym niż ok. 200 msek przed bodźcem właściwym - to badany świadomie nie rejestruje primingu.

Product placement

Zjawisko change blindness

Koncepcja przetwarzania automatycznego i kontrolowanego

wg Schneidera i Shiffrina

• Nie angażuje świadomości

• Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi

• Ma charakter równoległy

• Duża szybkość

• Zadania dobrze znane i łatwe

• Wykorzystuje proste procesy poznawcze

• Angażuje świadomość

• Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi

• Ma charakter sekwencyjny

• Mała szybkość

• Zadania nowe i o dużym stopniu trudności

• Wykorzystuje złożone procesy poznawcze

Kontrola i automat

• Automatyczne - aktywacja jako pozostałość po przednim zadaniu.

• Proaktywna interferencja kosztów (stara aktywacja utrudnia nową).

• Bowiem - tworzy się połączenie S - O – R

• Im trudniejsze zadanie 1, tym większy koszt przełączenia się na zadanie 2

Jak tymi procesami sterować?

• Kontrolnymi:

• uprzedzić badanych, jakie zadanie będzie następne

• ułożyć regularnie zadania

• Automatycznymi:

• robić przerwę na wygaśnięcie aktywacji z poprzedniego zdania (pasywne osłabianie)

• im dłuższa przerwa, tym mniejsze koszty

Jak wyjaśnić procesy automatyzacji?

• Anderson i LaBerge : uważają, że automatyzacja jest skutkiem coraz to lepszego opanowania pojedynczych elementów czynności, które następnie łączą się w grupy /uczenie się alfabetu Mors’a; czytanie/

• Logan - teoria egzemplarzy. Uczenie się procedur, które mogą być wydobywane w odpowiednich sytuacjach

Błędy typowe dla procesów automatycznych

Błędy w automatyzmach

1. ZEŚLIZGI - przy próbie odejścia od czynności rutynowej następuje ześlizg i kontrolę przejmują procesy automatyczne-

Przykład: Pidżama Jamesa

2

BŁĄD OMINIĘCIA - przerwanie czynności rutynowej może spowodować pominięcie pozostałych jej faz-

Przykład: telefon powoduje pominięcie reszty rozpoczętej czynności

3

PERSEWERACJE - powtarzanie całości lub części procedury

4

BŁĄD OPISU - wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym obiekcie-

Przykład: mycie zębów kremem po goleniu

5

BŁĘDY ZALEŻNE OD DANYCH - informacja sensoryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania planowanego-

Przykład: dodanie do wykręcanego numeru cyfr zasłyszanych w rozmowie

6

BŁĘDY ASOCJACYJNE -Silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową-

Przykład: „Proszę wejść” w odpowiedzi na telefon

7

Brak aktywacji- brak aktywacji do czynności rutynowej -

Przykład: Idziemy do drugiego pokoju zapominając po co

16