Po eseistyce i filozofii przyszedł czas na antropologię kultury. Tekst Huizingi ? podobnie jak związany z nim test ? dotyczy roli zabawy w kulturze. Spróbujcie swoich sił, a zobaczycie, że zjawisko to w kulturze jest równie ważne, jak w Waszym własnym życiu.

Johan Huizinga, Homo ludens Zabawa jako źródło kultury

[1] Zabawa jest starsza od kultury; bo chociaż pojęcie kultury może być ograniczone w sposób niedostateczny, zakłada ono w każdym razie istnienie jakiejś ludzkiej społeczności, zwierzęta zaś nie czekały wcale, iżby dopiero ludzie nauczyli je zabawy. Można wręcz spokojnie powiedzieć, że obyczajowość ludzka nie dołączyła do ogólnego pojęcia zabawy żadnych istotnych cech szczególnych. Zwierzęta bawią się zupełnie tak samo jak ludzie. Wszelkie podstawowe cechy zabawy są już urzeczywistnione w igraszkach zwierząt. Wystarczy obserwować zabawę młodych psów, żeby w ich żwawym baraszkowaniu rozeznać wszystkie te cechy. Zapraszają się wzajemnie przez pewne ceremonialne postawy i gesty. Przestrzegają zasady, że nie wolno swemu bratu przegryzać ucha. Udają, że są straszliwie złe. A najważniejsze: wyraźnie mają z tego wszystkiego wiele radości i przyjemności. Lecz taka zabawa młodych, rozbisurmanionych psów jest jedną z prostszych postaci zwierzęcych igraszek. Istnieją stopnie znacznie wyższe i bardziej rozwinięte: prawdziwe współzawodnictwa i piękne pokazy przed publicznością. […]

[2] Liczne próby określenia […] biologicznej funkcji zabawy są jednak bardzo rozbieżne. Sądzono, że uda się zdefiniować pochodzenie i podłoże zabawy jako wyzbywanie się nadmiaru siły żywotnej. Zdaniem innych istota żywa jest podczas zabawy posłuszna wrodzonemu popędowi naśladowczemu, zaspokaja potrzebę odprężenia, względnie przygotowuje się do działalności poważnej, której będzie od niej wymagać życie, lub też zabawa służy jej jako ćwiczenie w opanowaniu samego siebie. Jeszcze inni poszukują owej zasady we wrodzonej potrzebie nabycia jakiejś umiejętności lub spowodowania czegoś, albo w chęci panowania, albo też podjęcia współzawodnictwa z innymi. Inni znów uważają zabawę za niewinne rozładowanie szkodliwych popędów […].

[3] Ten, kto skieruje spojrzenie na funkcję zabawy - nie na to, jak się ona przejawia w życiu zwierząt i w życiu dziecka, lecz na jej przejawy w kulturze - ma prawo zaatakować pojęcie zabawy w tym miejscu, w którym uporała się z nim biologia i psychologia. Stwierdzi on, że zabawa jest wielkością daną kulturze, egzystującą przed samą kulturą, towarzyszącą jej i przenikającą ją od samego początku, aż po fazę, jaką badacz sam przeżywa. Na każdym kroku zabawa ujawnia mu się jako specyficzna jakość działania, różniąca się od "zwyczajnego" życia. Może on nie troszczyć się o to, jak dalece uda się analizie naukowej sprowadzić tę jakość do czynników ilościowych. Jemu zależy właśnie na jakości takiej, jaka charakteryzuje postać życia, nazywaną przez niego zabawą. Przedmiot stanowi tu zabawa jako postać działania, jako sensowna forma i jako funkcja społeczna. Badacz taki nie poszukuje już naturalnych popędów, które w sposób ogólny określają zabawę, lecz rozpatruje samą zabawę w jej różnorodnych konkretnych formach, jako strukturę społeczną.

[4] Wielkie, pierwotne formy ludzkiego współżycia są wszystkie już przeniknięte zabawą. Weźmy np. mowę, to pierwsze i najwyższe narzędzie, jakie kształtuje sobie człowiek, żeby móc się porozumiewać, nauczać, rozkazywać - mowę, za pomocą której rozróżnia, określa, stwierdza, słowem: nazywa, czyli unosi przedmioty w sferę ducha. Mowotwórczy duch, igrając, przeskakuje nieustannie od materii do myśli. Za każdym wyrażeniem, oznaczającym coś abstrakcyjnego, kryje się jakaś metafora, w każdej zaś metaforze tkwi gra słów. Tak tedy ludzkość stwarza sobie nieustannie na nowo wyraz dla egzystencji, drugi, wymyślony świat obok świata natury. Albo weźmy mit, który również stanowi obrazowe ukazanie egzystencji, lepiej tylko opracowane niż poszczególne słowo: poprzez mit człowiek pierwotny usiłuje wyjaśnić sprawy ziemskie i przezeń utwierdza przedmioty w sferze boskiej. W każdej z tych kapryśnych fantazji, którymi mit przyodziewa to, co istnieje, wynalazczy duch igra na skraju żartu i powagi. I wreszcie rozpatrzmy kult: pierwotna wspólnota spełnia sakralne czynności, których celem jest zapewnienie zbawienia światu, swoje ofiary i swoje misteria pod postacią najczystszej zabawy, w najprawdziwszym sensie tego słowa.

(Zbigniew Herbert, Węzeł gordyjski oraz inne pisma rozproszone 1948 - 1998)

1. Jakim argumentem Johan Huizinga udowadnia w 1. akapicie, że zabawa jest starsza od kultury?

Odpowiedź

Kultura wiąże się z istnieniem jakiejś społeczności ludzkiej, zabawa występuje także w świecie zwierząt (czyli nie wymaga istnienia kultury).

Podpowiedź

Polecenie, przy którym potrzeba jedynie minimum skupienia przy czytaniu tekstu. Zauważ, że autor od razu w tym samym zdaniu udowadnia słuszność przywołanego poglądu. Spójnik "bo" to znak, że szuka się przyczyny czegoś (podobnie jak "ponieważ" czy "gdyż").

2. Odwołując się do 1. akapitu, określ główne cechy zabawy. Podkreśl tę, która według autora jest najważniejsza.

Odpowiedź

Ceremonialne postawy i gesty zapraszające do zabawy; przestrzeganie zasad; udawanie; zabawa źródłem radości, przyjemności.

Podpowiedź

To także łatwe zadanie, wymagające wyłącznie drobnego uogólnienia. Huizinga opisuje zabawy młodych psów, jednocześ-nie zaznaczając wcześniej, że "wszelkie podstawowe cechy zabawy są już urzeczywistnione w igraszkach zwierząt". Nietrudno też wybrać najistotniejszą cechę zabawy, autor poprzedza ją sformułowaniem: "A najważniejsze".

3. Jaki efekt uzyskał autor przez użycie w 1. akapicie słów: "igraszki", "baraszkowanie", "rozbisurmanione"?

Odpowiedź

To wyrazy o dodatnim nacechowaniu emocjonalnym. Dzięki nim autor oddaje charakter beztroskiej zabawy, budzi sympatię czytelnika.

Podpowiedź

Pamiętaj, że zawsze najważniejszy jest kontekst! Pozytywne określenie może mieć całkiem niepozytywną wymowę, gdy zostanie użyte ironicznie.

4. Zastanów się nad kompozycją 2. akapitu. Został on skonstruowany na zasadzie:

a) antytezy,

b) gradacji,

c) wyliczenia,

d) hiperboli.

Zaznacz właściwą odpowiedź.

Odpowiedź

c)

Podpowiedź

Zwróć uwagę, że w 2. akapicie autor wymienia różne wyjaśnienia pochodzenia zabawy. Nie zostały one uporządkowane w jakimś porządku rosnącym czy malejącym (wówczas mielibyśmy do czynienia z gradacją) ani zestawione na zasadzie sprzeczności (antyteza). Nie zostały także przerysowane (hiperbola). Zwróć zresztą uwagę, że z hiperboli trudno byłoby uczynić zasadę kompozycyjną. Wyjaśnienia źródeł zabawy zostały przez autora po prostu wymienione, stąd poprawna odpowiedź to wyliczenie.

5. Czym różnią się spojrzenia na zabawę prezentowane w akapitach 2. i 3.? Odpowiedz w 2 - 3 zdaniach.

Odpowiedź

W akapicie 2. autor stara się wyjaśnić przyczyny zabawy - to spojrzenie z punktu widzenia biologii i psychologii. W akapicie 3. prezentowane jest spojrzenie z punktu widzenia kultury i społeczeństwa (zabawa jako struktura społeczna).

Podpowiedź

Zauważ, że konkretne podpowiedzi znajdziesz w pierwszym i ostatnim zdaniu 3. akapitu - to miejsca, gdzie zestawia się ze sobą te dwa ujęcia. Na przykład w ostatnim zdaniu czytamy o "naturalnych popędach, które w sposób ogólny określają zabawę", a dalej o zabawie jako "strukturze społecznej". W obydwu zdaniach pojawia się także wyraźne przeciwstawienie sobie tych koncepcji (spójnik "lecz").

6. Pierwsze zdanie 4. akapitu jest:

a) wnioskiem,

b) tezą,

c) argumentem,

d) hipotezą interpretacyjną.

Zaznacz poprawną odpowiedź.

Odpowiedź

b)

Podpowiedź

Pamiętaj, że teza nie pojawia się tylko we wstępie do rozprawki. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy autor formułuje jakiś pogląd i dalej udowadnia go argumentami. Tak jest i w analizowanym przypadku: Huizinga potwierdza prawdziwość swego sądu, analizując kwestie mowy, mitu i kultu. Zauważ: gdyby to samo zdanie pojawiło się w zakończeniu 4. akapitu, stałoby się wnioskiem wynikającym z przywołanych wcześniej przykładów.

7. Wypisz z akapitu 4. dwa słowa czy sformułowania służące porządkowaniu treści.

Odpowiedź

Np.:

"weźmy na przykład",

"tak tedy",

"albo weźmy",

"i wreszcie".

Podpowiedź

W każdym tekście pojawiają się sformułowania, które nie przenoszą treści, a jedynie je porządkują. Nie należy ich lekceważyć! Nawet najmądrzejszy tekst, ale pozbawiony spójności, nie trafi do odbiorcy. To uwaga dotycząca także Twoich wypracowań.

A oto kilka innych sformułowań służących powiązaniu treści:

Po pierwsze…, po drugie…, po trzecie…;

w związku z tym…, w nawiązaniu do…;

przede wszystkim…

8. W akapicie 4. czytamy: "Tak tedy ludzkość stwarza sobie […] drugi, wymyślony świat obok świata natury". Odwołując się do treści tego akapitów, wyjaśnij w 2 - 3 zdaniach, jak rozumiesz przywołane słowa.

Odpowiedź

Tym nowym światem jest stworzony przez człowieka świat języka. Nazywanie elementów realnej rzeczywistości przenosi je w wymiar duchowy, przekształca (metafora).

Czytaj uważnie, a odpowiadając, nie przekraczaj wyznaczonego limitu zdań. Poza tym zwróć uwagę, że w takim zadaniu wymaga się większej precyzji odpowiedzi (i zazwyczaj daje za nią więcej punktów).

9. Które z poniższych zdań najlepiej oddaje funkcję tekstu Johana Huizingi?

a) Wyraża pozytywny stosunek autora do zabawy.

b) Zachęca do zabawy, bo ta czyni ludzkie życie lepszym, ciekawszym.

c) Rozważa problem związków zabawy i kultury.

d) Służy nawiązaniu kontaktu z czytelnikiem.

Zaznacz poprawną odpowiedź.

Odpowiedź

c)

Podpowiedź

To pytanie dotyczy tak naprawdę funkcji języka, choć nie pojawiają się ich konkretne nazwy. Wyrażanie emocji (odp. a) to funkcja ekspresywna, nakłanianie do czegoś - impresywna (odp. b), nawiązywanie kontaktu - fatyczna (odp. d). W analizowanym tekście dominuje jednak funkcja informatywna (odp. c). Pamiętaj: tekst może pełnić jednocześnie kilka funkcji, ale zazwyczaj jedna z nich wyraźnie dominuje.