Przeczytaj poniższy tekst. Zanim przeczytasz odpowiedzi i podpowiedzi, spróbuj sam wykonać proponowane zadania.
Leszek Kołakowski, O kłamstwie
1. Przekazywanie fałszywych informacji jest, by tak rzec, w porządku natury. Motyl mówi do ptaszka: "ależ nie jestem motylem, tylko zwiędłym liściem". Osa mówi do pszczoły, strażniczki ula: "ależ ja nie jestem osą, tylko pszczołą, o czym możesz się przekonać, pszczółko - dodaje uczenie - za pomocą swoich sensorów olfaktorycznych" (podobno niektóre z os tak czynią). Natychmiast przy tym rzuca nam się w oczy różnica miedzy tymi dwoma kłamstwami. Chwalimy motylka, który udając listek, chroni swoje życie przed drapieżnikiem, co go pożreć może. Gorszy nas wszelako osa, która udaje pszczołę, aby dostać się do ula i zrabować pokarm przez pracowite pszczółki nagromadzony.
2. Podobnie z kłamstwami u ludzi, które oceniamy moralnie: jedne nas gorszą, inne uważamy za usprawiedliwione. Niektórzy filozofowie bronili skrajnego i rygorystycznego zakazu kłamania - np. święty Augustyn i Kant. Nakaz, wedle którego w żadnych okolicznościach nie wolno kłamać, jest, wobec komplikacji spraw ludzkich, nie tylko beznadziejny, ale, co gorsza, w zastosowaniu sprzeczny czasem z nakazem życzliwości dla bliźnich albo z dobrze uzasadnionym interesem społecznym. (…)
3. Rządy często kłamią swoim obywatelom, albo wprost, albo przez przemilczanie spraw, które, gdy przemilczane, stwarzają fałszywy obraz rzeczywistości. Często są to kłamstwa, które służą ochronie rządu przed krytyką i ukrywają jego nieprawości czy błędy. Czasem jednak są to kłamstwa uzasadnione; oprócz spraw, które zawsze muszą być zatajone z uwagi na bezpieczeństwo kraju, są kłamstwa, które są naprawdę w interesie społecznym: jeśli np. rząd nosi się z zamiarem dewaluacji pieniądza i pytają go, czy zamierza swoją walutę zdewaluować, musi zaprzeczyć, bo uprzedzanie z góry o dewaluacji naraziłoby państwo na wielkie straty ze strony spekulantów finansowych, którzy natychmiast rzuciliby się jak szarańcza na łatwy łup.
4. Co więcej, cnoty towarzyskie, jak dyskrecja i uprzejmość, bardzo często ocierają się o kłamstwo, ale trudno nie przyznać, że gdyby tych cnót nie było, życie zbiorowe byłoby znacznie gorsze niż jest i nie tyle oddychalibyśmy czystym powietrzem prawdy, ile żylibyśmy wśród chamstwa. I tych, co zawsze bez zastanowienia mówią to, co za prawdę - słusznie czy niesłusznie - mają, uważamy za chamów.
5. Krótko mówiąc, jest bodaj zgodne ze zdrowym rozsądkiem uznać, że zachodzą okoliczności, kiedy trzeba kłamać w dobrej sprawie i cały kłopot polega na tym, jak tę "dobrą sprawę" określić, bo będziemy przecież łatwo skłonni do rozciągania tej zasady w taki sposób, że wszystko, co jest w naszym prywatnym interesie, jest właśnie "dobrą sprawą", a trudno wymyślić taką regułę, co by wszystkie możliwe przypadki poszczególne przesądzała. (…)
6. Kiedy zaś mówimy o kłamstwie politycznym, trzeba poczynić ważne rozróżnienie. Kłamstwo polityczne, częste, ale jednak ograniczone przez wolność słowa i krytyki w krajach demokratycznych, nie narusza różnicy między prawdą a nieprawdą. Jakiś minister może oznajmić, że o czymś nie wiedział, chociaż wiedział. Skłamał zatem i, czy wyda się jego kłamstwo, czy nie wyda, odróżnienie prawdy i fałszu pozostaje w mocy. Inaczej w krajach totalitarnych, a zwłaszcza w komunizmie z czasów jego zdrowia, tj. za czasów stalinowskich. Tam zacierała się teraz różnica między tym, co prawdziwe, i tym, co politycznie słuszne, tak iż ludzie, którzy ze strachu powtarzali "politycznie słuszne" słowa, sami na wpół w nie wierzyli, a również przywódcy padali nieraz ofiarami własnych kłamstw. Celem było sprawić, by różnica ta zatarła się w umysłach obywateli tak, aby ludzie wiedzieli, co należy mówić jako politycznie słuszne i zapominali o tej różnicy, żeby można było fałszować prawdę historyczną i w ten sposób nie po prostu kłamać, ale unicestwiać samą ideę prawdy w normalnym sensie słowa. Cel ten nie był osiągalny w pełni, ale spustoszenia umysłowe, jakie ten system spowodował, były ogromne, w szczególnoś-ci w Związku Radzieckim, mniej w Polsce, gdzie totalitarny reżim nigdy nie osiągnął tego poziomu. Swoboda słowa i krytyki nie może wyrugować kłamstwa politycznego, ale może przywrócić normalny sens słowom "kłamstwo", "prawda" czy "prawdomówność"
(Tekst opracowany na podstawie: Leszek Kołakowski, O kłamstwie, w tegoż: Mini-wykłady o maxi-sprawach, Kraków 1997)
1. W jakim celu autor przywołuje w pierwszym akapicie przykłady zaczerpnięte ze świata przyrody?
Odpowiedź
Aby udowodnić prawdziwość sądu, że podawanie fałszywych informacji należy do "porządku natury".
Podpowiedź
Przywoływanie konkretnych przykładów (poza tym, że urozmaica styl tekstu) zazwyczaj służy uwiarygodnieniu argumentacji. Ale nie tylko - może również pomagać w nawiązaniu kontaktu z czytelnikami. Taki efekt daje odwoływanie się do przykładów z życia, wiążących się z doświadczeniami odbiorców. Poza tym tekst wydaje się wówczas przystępniejszy, łatwiejszy do zrozumienia. Argumentami nie muszą być opisy konkretnych sytuacji. Czasem wystarczy powołanie się na poglądy jakiegoś ważnego pisarza czy filozofa (niekoniecznie trzeba od razu je cytować!). Autor także odwołuje się do autorytetów - w drugim akapicie przywołuje świętego Augustyna i Kanta.
2. Jaką funkcję pełnią zdrobnienia stosowane przez autora w pierwszym akapicie?
Odpowiedź
Podkreślają infantylny charakter przykładów pochodzących ze świata natury w zestawieniu ze skomplikowaniem spraw ludzkich.
Podpowiedź
Autorzy chętnie stosują wyrazy nacechowane emocjonalnie. Widać to także w analizowanym tekście, gdzie oprócz zdrobnień (ptaszek, motylek, listek) w czwartym akapicie pojawiają się mocne słowa (chamstwo, cham). Wiele jednak zależy od kontekstu! Zdrobnienie równie dobrze może wskazywać na życzliwość i sympatię, jak i być objawem gryzącej ironii. Wszak często w języku potocznym używamy zdrobnień niczym obelg. "Troszkę się wygłupiłeś, kochanie" może przy odpowiedniej intonacji brzmieć bardziej miażdżąco niż "Jesteś idiotą".
3. Czemu służy stosowanie przez autora formy pierwszej osoby liczby mnogiej ("chwalimy", "mówimy")?
Odpowiedź
Utożsamieniu się z czytelnikiem.
Podpowiedź
To polecenie pojawia się wyjątkowo często, dlatego warto je zapamiętać. Poprzez zastosowanie podanych wyżej form czasowników, a także odpowiednich form zaimka (my, nas, z nami itd.) autor podkreśla, że problem dotyczy także jego samego. Czytelnicy mogą rzecz zinterpretować jako znak większego zaangażowania się autora - także oni sami silniej się wówczas angażują. Jeśli "my" odczytamy jako "my, wszyscy ludzie", wówczas zostanie podkreślona uniwersalność, ponadczasowość omawianego problemu.
4. W jakich okolicznościach kłamstwo bywa dopuszczalne? Sformułuj dwa wnioski na podstawie drugiego, trzeciego i czwartego akapitu.
Odpowiedź
a) Gdy wynika z życzliwości wobec ludzi (łączy się z dyskrecją i życzliwością).
b) Gdy wiąże się z ważnym interesem społecznym (np. gdy dotyczy bezpieczeństwa kraju).
Podpowiedź
Pamiętaj, że informacje niekoniecznie muszą być podane wprost. Wystarczy jednak połączyć treści z tych trzech akapitów i starannie oddzielić wnioski od podanych przykładów. W testach maturalnych równie często występują polecenia, które wymagają wyciągnięcia wniosku z jakichś przesłanek albo potwierdzenia prawdziwości poglądu poprzez przywołanie argumentów.
5. Początek czwartego akapitu: "Co więcej…", służy nie wyrażaniu treści, a …………………………… Dokończ zdanie, określając główną funkcję takiego sformułowania.
Odpowiedź
Organizacji (uporządkowaniu) tekstu.
Podpowiedź
Część sformułowań służy temu, by dany tekst był spójną, uporządkowaną całością. To bardzo ważne - także we wszelkiego typu pracach szkolnych. W niespójnym tekście panuje chaos, nie widać związków między poszczególnymi zagadnieniami (tekst rozpada się na pojedyncze, niepołączone ze sobą fragmenty). Łatwo jednak uniknąć takiej sytuacji. Wystarczy wykorzystać sformułowania typu:
• Po pierwsze…, po drugie…, po trzecie…
• Chcę jeszcze dodać, że…
• Zupełnie inaczej pisze o tym…
• To samo zagadnienie pojawia się w…
• Wynika z tego…
6. Zacytuj fragment tekstu, który jest wnioskiem z rozważań zawartych w drugim, trzecim i czwartym akapicie (akapit 5.)
Odpowiedź
"Jest bodaj zgodne ze zdrowym rozsądkiem uznać, że zachodzą okoliczności, kiedy trzeba kłamać w dobrej sprawie".
Podpowiedź
Równie dobrze można było spytać w tym miejscu o relację pomiędzy akapitem piątym a trzema poprzednimi. Związki logiczne pomiędzy kolejnymi fragmentami tekstu są bardzo istotne. W opisaniu ich pomocne jest nie tylko badanie kontekstu, lecz także języka (analiza sformułowań służących porządkowaniu tekstu).
Pamiętaj! Cytuj zdania z tekstu tylko wtedy, gdy pytanie wyraźnie każe cytować. W innym przypadku grozi to utratą punktu.
7. Jaki problem wiąże się z przyzwoleniem na kłamstwo? (akapit 5.)
Odpowiedź
Trudność w określeniu "dobrej sprawy", która dopuszczałaby kłamstwo i niebezpieczeństwo, że za "dobrą sprawę" ludzie będą uznawali własne dobro.
Podpowiedź
Informacje potrzebne do udzielenia odpowiedzi na to pytanie są przez autora dodatkowo wskazane: rozpoczyna pisanie o nich od słów:
"cały kłopot polega na tym …"
8. Ten sam aspekt problemu przedstawiają akapity:
a) pierwszy i trzeci
b) drugi i trzeci
c) drugi i piąty
d) trzeci i szósty
Odpowiedź
(d)
Podpowiedź
Co prawda, tematem całego tekstu jest kłamstwo (czyli jedno zagadnienie), ale analizowane są różne jego aspekty: przekazywanie fałszywych informacji w przyrodzie czy w relacjach międzyludzkich. Zauważ, że w akapitach trzecim i szóstym mowa jest o kłamstwach w polityce. Takie związki między odległymi akapitami nie są niczym dziwnym - zwłaszcza w eseju, którego ważna cecha to swobodna -kompozycja.
9. Jaka jest różnica między kłamstwem politycznym w systemie demokratycznym a w systemie totalitarnym? Odpowiedz w 2 - 3 zdaniach (akapit 6.).
Odpowiedź
Kłamstwo w systemie demokratycznym nie zaciera różnicy między prawdą a fałszem (tzn. wciąż można je odróżnić). W systemie totalitarnym kłamstwo służy fałszowaniu wiedzy o świecie. Ludzie zaczynają wierzyć w "politycznie poprawną" nieprawdę; granica między prawdą a fałszem zaciera się w ich umysłach.
Podpowiedź
Większe rozmiary odpowiedzi (2 - 3 zdania) sugerują, że problem jest bardzo ważny i należy się nad nim głębiej zastanowić. Takie pytania są z reguły wyżej punktowane.
10. Powyższy tekst jest:
a) esejem
b) tekstem naukowym
c) sprawozdaniem
d) przemówieniem
Wskaż właściwą odpowiedź i uzasadnij ją krótko.
Odpowiedź
Tekst jest esejem - to szkic filozoficzny, w którym autor prezentuje swój własny pogląd na omawiane zagadnienie. Cechami eseju są swobodna kompozycja i wyraźna dbałość o walory artystyczne (obrazkowość, przywoływanie konkretnych przykładów, obecność środków stylistycznych itd.). Widoczna jest erudycja autora - przywołuje przykłady z biologii, filozofii i historii.
Podpowiedź
Warto powtórzyć cechy eseju, bo właśnie tego typu teksty pojawiają się najczęściej w zadaniach sprawdzających umiejętność czytania ze zrozumieniem.
11 Jaka jest zaleta swobody słowa i krytyki? Zacytuj odpowiedni fragment.
Odpowiedź
"może przywrócić normalny sens słowom "kłamstwo", "prawda" czy "prawdomówność".
Podpowiedź
Bardzo łatwo znaleźć to zdanie, które zamyka ostatni akapit tekstu.
12. Jaki jest stosunek autora do kłamstwa? Odpowiedz na podstawie całego tekstu.
a) pozytywny - uważa, że zawsze można skłamać
b) negatywny - uważa kłamstwo za rzecz naganną
c) uważa, że w pewnych okolicznościach kłamstwo może być dopuszczalne, a nawet wskazane
d) uważa, że można skłamać, jeśli tylko jesteśmy pewni, że przyniesie nam to jakąś korzyść
Odpowiedź
(c)
Podpowiedź
To pytanie ma bardzo duży związek z pytaniem czwartym. Poza tym nie jest trudno wyczuć, że autor nie zajmuje żadnej skrajnej postawy wobec kłamstwa - nie uważa, że jest wspaniałe i bardzo wygodne ani że jest naganne.