Przeczytaj poniższy tekst. Zanim przeczytasz odpowiedzi i podpowiedzi, spróbuj sam wykonać proponowane zadania.

Leszkek Kołakowski, O tolerancji

(fragmenty)

[1] Słowo ‘tolerancja’ i zalecenie tolerancji są, jak wiemy, nadzwyczaj popularne; ale tak się dzieje przeważnie ze słowami często używanymi, że używane są niedbale, nieostrożnie i dla celów najrozmaitszych, tak że z czasem nie wiadomo w końcu, o co w nich chodzi. Chociaż samo słowo było obecne w starożytnej łacinie, tolerancja stała się społecznym problemem w Europie w szesnastym wieku w wyniku podziałów i walk religijnych. Tolerancja to było po prostu nie-prześladowanie innych za religijne przekonania i praktyki. Szermierzom tolerancji chodziło więc o reformę prawa, o to, by państwo nie chroniło mieczem panującej religii. […]

[2] Mówimy jednak o tolerancji, odnosząc to słowo nie tylko do ustanowień prawnych w sprawach religijnych, ale i do postaw ludzkich, do naszego własnego zachowania, do obyczajowości. W pierwotnym sensie jestem tolerancyjny, jeśli nie prześladuję, nie żądam prześladowań i nie zachowuję się agresywnie w stosunku do czegoś, czego wyraźnie nie lubię, nie aprobuję, co mnie razi albo budzi niechęć czy odrazę. W nieco podobnym sensie używamy tego słowa w medycynie i w technice: lekarstwa szkodzą, ale mówimy o tolerancji na lek, jeśli organizm go w pewnych granicach toleruje, tj. znosi bez szkód poważniejszych. […]

[3] Zauważmy jednakowoż, że często żąda się tolerancji w sensie obojętności, braku jakiegokolwiek stanowiska czy opinii, a nieraz nawet aprobaty dla wszystkiego, co zdarza się nam w ludziach i poglądach widzieć. To zaś całkiem co innego znaczy. Żądanie tolerancji w tym znaczeniu jest częścią naszej kultury hedonistycznej, w której nic naprawdę nie ma dla nas znaczenia; jest to filozofia życia bez żadnej odpowiedzialności i żadnych przekonań. Wzmacniają te tendencje różne mody filozoficzne, które uczą nas, że prawdy w sensie właściwym nie ma; gdy więc się upieram przy swoich przekonaniach, choćby bez żadnej agresywności, to już tym samym przeciwko tolerancji grzeszę. […]

[4] Powiadamy nieraz, że wolno karać za czyny, nie za opinie. Kłopot w tym, że granica między nimi nie jest wyraźna. W różnych krajach karalne jest, na przykład, podżeganie do nienawiści rasowej. Podżegać można w różny sposób i rasiści nieraz się bronią tak właśnie: to są opinie, więc nie mogą być karane. Ale słowo też jest szczególnym przypadkiem działania i może mieć skutki najgorsze i najlepsze. Jeśli tylko tyle powiemy, łatwo podpowiadamy, z kolei, że niczego nie wolno zabraniać, dopóki nie ma użycia przemocy. Jak zawsze w życiu, trzeba więc szukać rozwiązań kompromisowych, które są zawsze niewygodne, ale nieuchronne. Jest to też wieczny dylemat tolerancji: czy wolno i należy tolerować ruchy polityczne i religijne, które są wrogami tolerancji i chcą zniszczyć wszystkie urządzenia, co tolerancję chronią, ruchy totalitarne lub dążące do narzucenia własnej despotycznej władzy? Takie ruchy mogą nie być niebezpieczne, póki są niewielkie, można je więc tolerować, ale z drugiej strony, gdy stają się silne, trzeba je tolerować, bo nie ma siły, by je zniszczyć, a w końcu całe społeczeństwo może paść łupem najgorszej tyranii. Tak oto tolerancja nieograniczona zwraca się przeciw sobie i niszczy warunki, które ją czynią możliwą. Przyznaję, że jestem za tym, aby ruchy, które zmierzają do zniszczenia wolności, nie były tolerowane, lecz wyjęte spod ochrony prawnej; tolerancja jest mniej narażona przez ten rodzaj nietolerancji. […]

[5] Powtarzam: tolerancja jest chroniona mniej przez prawo, a więcej przez utrwalanie się obyczajowości tolerancyjnej. Potencjał nietolerancji jest w każdym z nas, bo potrzeba narzucania innym własnego obrazu świata jest na ogół silna; chcemy, by wszyscy wierzyli w to samo, co my, bo wtedy czujemy się duchowo bezpieczni i nie musimy rozważać własnych wiar albo ich konfrontować z innymi. Toteż agresji w konfrontacji wiar - religijnych, filozoficznych czy politycznych - jest bardzo dużo. Gdyby jednak nietolerancja, ochota do nawracania innych przez agresję i przemoc, miała być usuwana przez taką obyczajowość, w której nikt w nic nie wierzy, nikomu o nic nie chodzi, byleby życie było zabawne - biada nam, staniemy się ofiarami takiej czy innej ideokracji. Nie zwalczymy pochwały gwałtu poprzez pochwałę powszechnego zobojętnienia.

1. Przeczytaj uważnie akapity 1. i 2. W jakim znaczeniu pojawia się słowo "tolerancja" w 2. akapicie?

a) W takim samym znaczeniu jak w akapicie 1.

b) W węższym znaczeniu niż w akapicie 1.

c) W szerszym znaczeniu niż w akapicie 1.

Odpowiedź

c)

Podpowiedź

Jeśli w tekście analizowane jest jakieś zjawisko, autor zazwyczaj rozważa różne jego przejawy i aspekty. Tak jest i w tym wypadku - w akapicie 1. jest mowa o tolerancji religijnej (znaczenie węższe), a w akapicie 2. autor zaczyna analizować pojęcie tolerancji w najszerszym rozumieniu. Takie rozgraniczenia - zwłaszcza w dłuższych tekstach - mają też wpływ na kompozycję tekstu: prowadzą do podziału na dwie czy więcej części. Warto się wtedy zastanowić nad zasadą takiego podziału.

2. W 2. akapicie pojawia się definicja tolerancji: "jestem tolerancyjny, jeśli nie prześladuję, nie żądam prześladowań i nie zachowuję się agresywnie". W jakim celu autor zastosował formy 1 osoby liczby pojedynczej?

Odpowiedź

Aby uzyskać większe zaangażowanie czytelnika (powinien on odnieść do siebie samego takie rozumienie tolerancji).

Podpowiedź

Formy czasowników okazują się bardzo ważne! Ale nie wolno ich interpretować w oderwaniu od kontekstu - użycie 1 os. lp. może przecież sygnalizować także wypowiadanie przez autora własnych poglądów. Dużo częściej w zadaniach tego typu pojawia się pytanie o zastosowanie 1 os. lm. Tu również można byłoby się zastanowić, dlaczego Kołakowski używa form: "mówimy", "używamy". Odpowiedź: w celu utożsamienia się z czytelnikiem.

3. Wskaż dwie pułapki tolerancji przedstawione w tekście Kołakowskiego. Zapisz odpowiedzi w postaci zdań lub równoważników zdań.

Odpowiedź

a) tolerancja może się kojarzyć z aprobatą dla wszystkiego, a więc pośrednio ze zobojętnieniem,

b) tolerancja może też dotyczyć postaw, które są jej wrogie, co może powodować jej zagrożenie.

Podpowiedź

To pytanie, choć nietrudne, wymaga przeczytania kilku akapitów. Zwróć uwagę na wymóg jednorodności składniowej: albo zdania, albo równoważniki.

4. Przeczytaj akapity 3. i 5. Wypisz z nich 3 cechy, które Kołakowski przypisuje współczesnej kulturze.

Odpowiedź

a) charakter hedonistyczny - nastawienie na zabawę,

b) zobojętnienie - nic nie ma znaczenia,

c) uciekanie od odpowiedzialności,

d) brak ideałów, wiary w cokolwiek.

Podpowiedź

Co prawda, masz prawo do cytowania sformułowań z tekstu, staraj się jednak nie przepisywać bezmyślnie wszystkiego, co wydaje się dobrą odpowiedzią. Czasem potrzebne jest przetworzenie tego, co znajdziesz w tekście. Konkretny przykład: sformułowanie

"nic naprawdę nie ma dla nas znaczenia"

nie jest precyzyjnym określeniem cechy współczesnej kultury.

5. Jakie niebezpieczeństwo wiąże się z poglądem, że "wolno karać za czyny, nie za opinie"? Odpowiedz w jednym - dwóch zdaniach na podstawie akapitu 4.

Odpowiedź

Wygłaszane opinie mogą prowadzić do negatywnych skutków. Nie kontrolując opinii, nie zapobiegamy złu, które mogą one powodować.

Podpowiedź

Tak postawione pytanie wymaga wyciągnięcia wniosku - nie przywołuj tu konkretnych przykładów (np. wspomnianych przez Kołakowskiego rasistów).

6. Wskaż wśród poniższych informacji błędną.

Wprowadzone w akapicie 4. pytanie:

a) zachęca czytelnika do refleksji,

b) urozmaica stylistykę tekstu,

c) wprowadza dygresję.

Odpowiedź

c)

Podpowiedź

Pytanie z pułapką!

Trzeba wskazać błędną, a nie poprawną odpowiedź. To kolejna zachęta do uważnego czytania pytań… Zawarte w akapicie 4. pytanie z pewnością nie zawiera dygresji (czyli nowej myśli, niezwiązanej z analizowanym problemem). Odpowiedź b) prawie zawsze jest prawdziwa - pytanie ożywia styl (wykorzystaj to we własnych wypracowaniach!). Nie zawsze jednak pytanie ma charakter retoryczny, tzn. jego zadaniem jest budzenie refleksji czytelnika. Zdarza się, że po pytaniu pojawia się odpowiedź - wówczas jego funkcją jest prowadzenie do wniosku (pointy).

7. Wypisz z akapitu 4. sformułowanie, które zapowiada subiektywny pogląd samego autora.

Odpowiedź

"Przyznaję, że jestem za tym…"

Podpowiedź

Bardzo ważna w czytaniu tekstu jest umiejętność odróżnienia faktów od opinii, a także opinii autora od innych poglądów. Czasami autor przywołuje poglądy inne niż własne, niekoniecznie wyraźnie to sygnalizując. Tak jest i w akapicie 4. (słowa "to są opinie, więc nie mogą być karane" to przywołanie poglądów rasistów; zwróć uwagę na poprzedzający je dwukropek).

8. W akapicie 5. pojawia się słowo "ideokracja". Zdefiniuj je.

Odpowiedź

Jest to władza sprawowana przez zwolenników jakiejś idei.

Podpowiedź

Skojarz: demokracja (władza ludu), plutokracja (władza bogaczy, finansistów), teokracja (władza duchowieństwa)… Greckie kratos oznacza władzę, a słowo idea nie jest Ci przecież obce.

9. Wskaż w ostatnim akapicie sformułowanie podkreślające emocjonalne zaangażowanie autora.

Odpowiedź

"biada nam"

Podpowiedź

To książkowe określenie niezbyt pasuje do spokojnych rozważań - przywodzi na myśl biblijne proroctwa, ostrzeżenia.

Uważaj jednak! W innym kontekście mogłoby ono np. mieć wydźwięk ironiczny czy nawet żartobliwy.

10. Jaka funkcja dominuje w tekście Kołakowskiego?

a) ekspresywna,

b) impresywna,

c) poetycka,

d) fatyczna.

Odpowiedź

b)

Podpowiedź

Nigdy za wiele przypominania o funkcjach tekstów! To jedno z podstawowych pytań, choć nie zawsze pojawiają się w nim nazwy konkretnych funkcji, tak jak w powyższym przypadku. Od razu odrzucamy odpowiedź d) - funkcja fatyczna nigdy nie dominuje w dłuższym tekście. Typowe dla niej elementy służą tylko nawiązaniu, podtrzymaniu czy zakończeniu kontaktu (wszelkie "halo", "dzień dobry" itp.). Nie pasuje nam też odpowiedź a) - w tekście Kołakowskiego nie dominuje przedstawienie uczuć, emocji. Odrzucamy także podpunkt c) - teksty o funkcji poetyckiej mają nie tylko nieść informacje, ale przede wszystkim oddziaływać pięknem formy. Na placu boju pozostaje odpowiedź b). Oczywiście, mogliśmy ją zaznaczyć od razu - zobacz jednak, jak czasem pomaga droga selekcji negatywnej (czyli odrzucania po kolei tego, co nam nie pasuje). Zapamiętaj: teksty, w których dominuje funkcja impresywna, starają się wpływać na zachowania czytelnika, kształtować jego postawy.