OPRACOWAŁA EWA MARSZEWSKA nauczyciel wychowania fizycznego w ZSZ nr3 w Gdańsku

PRZYCZYNY BÓLÓW KRĘGOSŁUPA A PROFILAKTYCZNY WPŁYW

AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

W związku z rozwojem cywilizacji nasz organizm został pozbawiony naturalnej potrzeby aktywności ruchowej. Brak ruchu stał się główną przyczyną bólów kręgosłupa, wynikających z trybu życia wykonywanej pracy oraz nieznajomości zasad ergonomii wysiłku

Bóle kręgosłupa stanowią chorobę cywilizacyjną i prawdziwą plagę społeczną. Istnieją dowody na to, że bóle krzyża trapią człowieka odkąd zarzucił tryb życia nadrzewnego i przyjął wyprostowaną pozycję ciała. Proces ewolucji umożliwił przybranie pionowej pozycji ciała dzięki odpowiedniemu przeniesieniu środka ciężkości. Wówczas to doszło to do postawienia nowych wymagań przed kręgosłupem szczególnie w odcinku lędźwiowo-krzyżowym do których nie został on należycie przygotowany w procesie ewolucji.

Fizjologiczne krzywizny kręgosłupa wykształcają się w ciągu pierwszego roku życia. Najpierw kształtuje się lordoza szyjna (podnoszenie głowy przez dziecko leżące na brzuchu) lordoza lędźwiowa powstaje w wyniku przybierania postawy stojącej. Charakterystyczne wygięcia kręgosłupa człowieka umożliwiają prawidłowe przenoszenie obciążenia masą ciała oraz amortyzują wstrząsy [3].

Kręgosłup stanowi centralną część całego narządu ruchu i jest trzonem postawy ciała. Opiera się na miednicy, która łączy go z podłożem za pośrednictwem kończyn dolnych. Poprzez klatkę piersiową i obręcz barkową uczestniczy we wszystkich czynnościach kończyn górnych. Kręgosłup spełnia wiele funkcji z których wymienić należy: dźwiganie górnego odcinka ciała, miejsca osadzenia oraz przyczepu kości i mięśni kończyn a także ochronę rdzenia kręgowego. Aby sprostać tym zadaniom kręgosłup musi być jednocześnie wytrzymały i elastyczny oraz ruchomy w wielu płaszczyznach. [4]

Kręgosłup człowieka stanowi swoisty kompleks biomechaniczny, ponieważ przypomina jakby pręt wykonany ze sztywnych segmentów (kręgów) przedzielonych segmentami elastycznymi (krążki międzykręgowe i więzadła). Krążki międzykręgowe łączą pojedyncze trzony kręgów. Przypominają one „poduszki”, a ich zadanie polega na tłumieniu działających na kręgosłup uderzeń i obciążeń. Zbudowane z półpłynnego ,kulistego i położonego w środku jądra galaretowatego (miażdżystego), zamkniętego szczelnie od góry i dołu trzonami kręgowymi , otoczonymi mocnym pierścieniem włóknistym , stanowią doskonałe urządzenie hydrauliczne spełniające w aparacie nośnym istotną rolę Zawartość wody w krążku międzykręgowym zmienia się w zależności od wieku i wykonywanych zajęć od 88% wody u noworodków do 69% u osób po 70 roku życia. Im wyższa jest zawartość wody w krążku międzykręgowym tym lepiej amortyzowane są obciążenia.(5)

Kręgosłup dzięki zróżnicowanemu ustawieniu stawów kręgowych w poszczególnych odcinkach dwukrotnie wygina się przyjmując kształt litery S. Stawy kręgowe przez sposób ustawienia swoich powierzchni stawowych dają pojedynczym odcinkom kręgosłupa różnorodne możliwości ruchu. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania kręgosłupa jest możliwość ruchu w trzech kierunkach: do przodu, do tyłu i na boki oraz ruchu obrotowego wokół długiej osi kręgosłupa. Trzy pierwsze rodzaje ruchu najbardziej uaktywniają się w części szyjnej i lędźwiowej. Zadania związane z ruchem kręgosłupa spełnia aparat ruchowy, który składa się z mięśni, więzadeł i stawów. Poza tym między poszczególnymi kręgami znajdują się tarcze międzykręgowe zwane potocznie dyskami odgrywające rolę amortyzatorów w aparacie ruchowym.(6)

Są one jednak bardzo podatne na uszkodzenia. Najczęstszą przyczyną dolegliwości u osób dorosłych i starszych są zmiany zwyrodnieniowe i uszkodzenie krążka między - kręgowego powodujące uwypuklanie się lub wypadnięcie jądra miażdżystego. Uszkodzeniu ulegają głównie krążki w dolnej okolicy szyjnej C5-C6, C6-C7 i lędźwiowej L4-L5, L5-S1, czyli tam gdzie znajdują się wtórne krzywizny kręgosłupa a krążki międzykręgowe są najgrubsze, przez co umożliwiają duży zakres ruchu.

Bóle spowodowane zużyciem kręgów szczególnie związane są ze starzeniem się , uszkodzeniami mechanicznymi i nieprawidłowymi obciążeniami , co prowadzi do utraty ruchomości funkcjonalnej całości kręgosłupa jak i bolesności związanej z ruchem [7]

Inną bardzo powszechną przyczyną bólów kręgosłupa a zwłaszcza odcinka lędźwiowo-krzyżowego jest tak zwana wadliwa postawa. Kręgosłup wspiera się na nieruchomej kości krzyżowej połączonej z miednicą. Odchylenia w budowie , ustawieniu i ruchach miednicy maja zasadniczy wpływ na kształt i czynność kręgosłupa oraz całego tułowia [8]

Definiując zespoły bólowe kręgosłupa przyjęto podział kliniczno-radiologiczny na dyskopatie i spondylozę. Pod pojęciem dyskopatii rozumie się proces chorobowy ograniczony do jednej lub kilku przestrzeni międzykręgowych. Spondolozą określa się zwyrodnienie obejmujące kręgosłup szyjny i lędźwiowy z przewagą jednej lub drugiej okolicy. Z punktu widzenia etiopatogenezy zespoły bólowe kręgosłupa mogą wystąpić na skutek przeciążenia, chorób reumatoidalnych oraz zwyrodnieniowych stawów, nowotworów, chorób narządów wewnętrznych, zaburzeń postawy i zniekształceń kończyn szczególnie dolnych oraz niektórych chorób układowych. [9]

Rys. 1 Etiologia bólów krzyża wg. Szawłowskiego [9]

Według Zbigniewa Gburki głównymi czynnikami ryzyka wystąpienia zespołu bólowego dolnego odcinka kręgosłupa są:

• Wysoki wzrost (kobiety powyżej 170 cm, mężczyźni powyżej 180 cm)

• Otyłość - czynnik mechaniczny ograniczający ruch

• Wiek 40 - 59 lat

• Niewydolność mięśni brzucha i lędźwiowych

• Zaburzenia statyczne (skolioza, hiperlordoza, nierówność kończyn)

• Wady rozwojowy i zaburzenia wzrostu kręgosłupa lędźwiowego (choroba Scheuermanna, rozszczepy)

• Ciąża (rwa kulszowa)

• Urazowość

Związane ze sposobem życia to:

• Palenie papierosów - powoduje kaszel

• Prowadzenie samochodu (pozycja, wibracje)

• Aktywność fizyczna - uprawianie niektórych sportów (hokej, jogging, kręgle, koszykówka)

Związane z aktywnością zawodową:

• Ciężka praca fizyczna

• Długotrwałe, wymuszone postawy

• Często powtarzane ruchy rotacji i zgięcia

• Powtarzany wysiłek podnoszenia ciężaru

• Praca taśmowa i urzędnicza

• Wibracja

Czynniki psychologiczne

• Zaburzenia osobowości (depresje, histerie)

• Stres [10]

Aby zapewnić sprawność kręgosłupa w wykonywaniu podstawowych czynności związanych w życiem w środowisku i pracą zawodową oraz zmniejszyć ryzyko jego uszkodzenia i niezwykle dokuczliwych chorób należy:

• Dbać o prawidłową postawę i stereotyp ruchowy

• Unikać długotrwałych, niekorzystnych pozycji ciała w życiu codziennym obciążających określone odcinki kręgosłupa

• Przyjmować możliwie bezpieczną pozycję przy pracach polegających na noszeniu i przenoszeniu przedmiotów o różnej ciężkości

W większości definicji postawę określa się jako swobodny układ ciała w pozycji stojącej „sposób trzymania się” osób.

Postawa jest zatem nawykiem ruchowym. Prawidłowa postawa w spoczynku powinna wyrażać się:

• Utrzymaniem kręgosłupa w pozycji neutralnej bez zbędnego zginania czy prostowania

• Skorygowaną czynnie tzw. postawą zmęczenia mięśnia brzucha oraz prostownik grzbietu powinny być stale odpowiednio napięte, uruchamiając i odciążając kręgosłup

• Utrzymaniem kręgosłupa w położeniu neutralnym w pozycji leżącej i równym podparciu na całej swej długości tak, aby wyeliminować szkodliwe naciski na tarcie międzykręgowe

Dbałość o postawę, która powinna zaczynać się od wczesnego dzieciństwa i trwać przez całe życie ma swoiste uwarunkowania dla wieku średniego i starczego. Również kształtowanie codziennych nawyków czynności ruchowych w dużej mierze zależy od odpowiedniej kolejności i siły odruchów umożliwiających wypracowanie najlepszych stereotypów.

Sprawność kręgosłupa utrzymamy, jeżeli będziemy dążyli do:

• Zapewnienia stabilizacji czynności kręgosłupa odpowiednio silnymi mięśniami zwłaszcza brzucha i grzbietu

• Troski o fizjologiczne krzywizny kręgosłupa zwłaszcza lordozy lędźwiowej

• Wyrobienie właściwych nawyków dotyczących pozycji ciała podczas pracy i wypoczynku [6]

Kręgosłup mamy jeden na całe życie. Pomimo, że jest on bardzo wytrzymały, powinniśmy o niego dbać. Powinien prawidłowo funkcjonować całe dziesięciolecia. Pamiętajmy o tym, że nasze ciało to także kręgosłup - niezastąpiony skarb.

Trzeba go chronić i poświęcać mu swój czas i uwagę, korygując swoje zachowania, na co dzień, zamieńmy złe sposoby zachowań na dobre, a trenując mięśnie, utrzymujmy kręgosłup w prawidłowej postawie. Przedmioty można zastąpić, własnego ciała nie [1]

Organizując stanowisko pracy optymalnie korzystne dla kręgosłupa zapewnijmy:

• Unikanie pozycji obciążającej kręgosłup długotrwałe, jednostajne i niezmienne dostosowanie stanowiska pracy do warunków antropologicznych pracującego a także dobór osób do standartowych stanowisk pracy

• Dobór prawidłowego siedziska o odpowiedniej wysokości, głębokości, wysokości oparcia pleców i rąk

• Prawidłowego oświetlenia płaszczyzny działania i odległości oczu od obiektu pracy, co wpływa korzystnie na pozycję głowy i tułowia [6]

Kręgosłup człowieka zaprogramowany został do aktywnego stylu życia. Obecnie człowiek prowadzi siedzący tryb życia - przeciwstawny jego kodowi genetycznemu. Nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, że siedząc trzykrotnie bardziej obciążamy nasz kręgosłup niż stojąc. Osłabiony brakiem ruchu i często nadmierną masą ciała gorset mięśniowy nie pionizuje w odpowiedni sposób kręgosłupa człowieka. Pogłębiające się deformacje wywołują bóle kręgosłupa będące sygnałem ostrzegawczym. Człowiek zagłusza często te sygnały za pomocą leków wyłączając informacje a nie usuwając przyczyny bólu.

Często powtarzające się patologiczne procesy toczące się w kręgosłupie są trudne do wyleczenia. Mogą one wyłączyć człowieka z codziennej działalności lub utrudnić mu poruszanie. Bóle kręgosłupa nasilają się z wiekiem, a jednocześnie obniża się wiek ich powstawania tj. coraz młodsi osobnicy odczuwają te dolegliwości.

Bólom tym można zapobiec i jest to znacznie prostsze niż leczenie. Dlatego też za przykładem USA i krajów skandynawskich w Niemczech zaczęto tworzyć specjalne „szkoły kręgosłupa”. Ich działalność nastawiona jest na zapobieganie ujemnemu wpływowi cywilizacji na kręgosłup [11].

Dolegliwości bólowe kręgosłupa dotyczą obu płci zarówno kobiet jak i mężczyzn. Jednak kobiety dysponują słabszym gorsetem mięśniowym a co za tym idzie gorszym naturalnym zabezpieczeniem kręgosłupa przed uszkodzeniem.

Dlatego jeżeli chcemy zapobiec chorobom kręgosłupa i towarzyszącym im często narastającym bólom musimy już dzisiaj sami przy pomocy celowych ćwiczeń wyrównać deficyt ruchowy. Wiadomo, że w dziedzinie aktywności ruchowej zajmujemy jedno z ostatnich miejsc w Europie. W Polsce zaledwie 5% mężczyzn i 3,5% kobiet czynie uprawia sport. [2]

Ruch właściwie dobrany zapobiega bólom kręgosłupa. Ma zdolność oddziaływania na wszystkie narządy naszego organizmu, a zwłaszcza narządy ruchu, poprawia kondycję, mobilizuje, łagodzi napięcie zarówno fizyczne jak i psychiczne. Ruch jako jedna z metod zapobiegania potencjalnym chorobom kręgosłupa, zwłaszcza u osób z wrodzonymi wadami może występować w różnych formach. Powinien być odpowiednio dobrany: w zależności od wieku, rodzaju pracy zawodowej, warunków życia i stanu zdrowia, indywidualnych upodobań. (5)

Wskutek rozwoju cywilizacji ograniczona została nasza aktywność ruchowa, bardziej też preferujemy odpoczynek bierny. Taki model życia przekazujemy też młodemu pokoleniu. Wskutek tego aż 85 % Polaków cierpiało lub cierpi na bóle kręgosłupa. Jest to już nie tylko problem medyczny, ale przede wszystkim społeczny niosący za sobą wymierne negatywne skutki.

LITERATURA

1) Kempf H. D ; Szkoła pleców Sic Warszawa 1994

2) Kiweski J.,Fiutko R.; Bóle kręgosłupa- przewodnik dla Ciebie PZWL Warszawa 1997

3) Sylwanowicz W., Michajlik A., Romantowski W.; Anatomia i fizjologia człowieka PZWL Warszawa 1980;

4) Dziak A.; Bóle krzyża PZWL Warszawa 1990;

5) Żarski J., Drozdowska Kuboń Z.; Twój, mój, nasz kręgosłup Res Publika Press Warszawa 1993

6) Kuński H., Janiszewski M.; Medycyna aktywności ruchowej dla pedagogów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1999;

7) Zauer R.; Bóle kręgosłupa - poradnik medycyny naturalnej - Cedrus Publishing House Warszawa 1993;

8) Kolendowska J., Kolendowski J.; Ruch zapobiega bólom kręgosłupa PZWL Warszawa 1987;

9) Chojnacka - Szawłowska G., Szawłowski K.; Rehabilitacja Medyczna Agencja Wydawniczo - Informacyjna Warszawa 1994;

10) Gburka Z.; Biomechanika kręgosłupa lędźwiowego. Zespół bólowy dolnego odcinka kręgosłupa - diagnostyka, profilaktyka, rehabilitacja, orzecznictwo Główny Instytut Górnictwa Katowice 1994;

11) Starosta W.; Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia człowieka „Promocja Zdrowia Nauki Społeczne i Medycyna” Rocznik Nr 5-6 1995;

Przeciążenia kręgosłupa

Inne: (postawa zniekształcenie

kończyn i choroby układowe itp.).)

Choroby zwyrodnieniowe (reumatoidalne kręgów, stawów i więzadeł itp.)

Choroby narządów wewnętrznych (rodnych, jamy brzusznej, klatki piersiowej itp.)

Nowotwory (rdzenia, opon, kości itp.)

Choroby zapalne

(rdzenia, korzeni nerwowych, naczyń, opon nerwowych i stawów)

---