10.12.07
Wykład 6 PRAWO KARNE I PRAWO WYKROCZEŃ
Strona podmiotowa przestępstwa a wina
Przez ustawowe znamiona strony podmiotowej rozumie się umyślność bądź nieumyślność działania podmiotu. Jednakże nie można powiedzieć, że wina jest znamieniem czynu zabronionego. O winie można powiedzieć tylko wtedy, gdy zostały stwierdzone strony podmiotowe i przedmiotowe czynu zabronionego. Zgodnie z Art. 1 §3 K.K.:
Art. 1.
§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Tak więc czyn zabroniony jest przestępstwem tylko wtedy, gdy można sprawcy przypisać winę.
Teorie winy
W języku potocznym wina jest uznawana za swego rodzaju potępienie względem sprawcy.
W rozwoju nauki Prawa Karnego sformułowano dwie zasadnicze teorie winy.
Teoria psychologiczna
Teoria ta ujmuje winę jako stosunek psychiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego. Stosunek ten może polegać na zamiarze popełnienia czynu zabronionego (stosunku woli) bądź wiązać się ze świadomością (wyobrażeniem) popełnienia takiego czynu. Z uwagi na wagę przywiązywaną do woli sprawcy, w teorii psychologicznej ukształtowały się 2 koncepcje:
Teoria woli - wina polega na złym zamiarze (dolus malus) sprawcy tj. na tym, że chce on popełnić czyn zabroniony. Z czasem teorię woli rozszerzono poprzez odróżnienie:
Zamiaru bezwarunkowego (bezpośredniego)
Zamiaru warunkowanego (ewentualnego), którego treścią ma być godzenie się na czyn zabroniony.
Teoria wyobrażenia - wina polega na tym, iż wyobrażenie (świadomość) sprawcy o możliwości popełnienia czynu zabronionego nie powstrzymuje go przed jego podjęciem.
Art. 9.
§ 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Żadna z tych koncepcji nie rozwiązuje istoty winy, ponieważ teoria woli objaśnia psychologiczną treść umyślności, która polega na zamiarze popełnienia czynu zabronionego, natomiast nie obejmuje nieumyślności, w której zamiaru brak. Z kolei teoria wyobrażenia obejmuje lekkomyślność (sprawca ma świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego, jednakże wg tej teorii w zakresie świadomości nie ma żadnej różnicy między lekkomyślnością a umyślnością w obu jej postaciach (zamiar bezpośredni i ewentualny). Różnicę tę można wydobyć przy uwzględnieniu teorii woli w umyślności występuje chcenie lub godzenie się na czyn zabroniony, podczas gdy w lekkomyślności tych 2 elementów brak.
Teoria normatywna
Teoria normatywna winy wyrosła na gruncie nauki niemieckiej. Jej twórcy oparli się na założeniu, że istota winy, nie polega na określonym przeżyciu psychicznym sprawcy, lecz na możliwości postawienia mu zarzutu z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli i niewłaściwego postępowania. Istota winy nie tkwi w procesie psychicznym, lecz wiąże się z zarzutem, że sprawca nie powinien takiej woli przejawiać. Podstawą zarzutu jest naruszenie przez sprawcę obowiązującej normy postepowania.Za trafne należy uznać twierdzenie przedstawicieli ów kierunku iż wina nie wyczerpuje się w samym stosunku psychicznym do czynu. Za winnego natomiast uznamy tego, kto będąc zdolnym do zawinienia, niewłaściwie ukierunkował swoją psychikę w wyniku czego naruszył normę prawną, chociaż powinien i mógł postąpić inaczej. We współczesnej nauce w teorie normatywnej występują 2 koncepcja winy.
Teoria kompleksowa - akcentuje element normatywny zarzucalności, ale zarazem uwzględnia komponenty psychicznego stosunku sprawcy do czynu zabronionego. Wina to zarzucana umyślność lub nieumyślność, przy czym przy winie umyślnej zarzut dotyczy genezy i treści woli, zaś przy winie nieumyślnej, genezy woli, która jest skierowana niewłaściwie.
Czysta teoria normatywna - istota winy wyczerpuje się w zarzucalności (naganności) postępowania z punktu widzenia określonych norm. Tak więc wg tej teorii umyślność bądź nieumyślność nie są składnikami winy, gdyż integralnie wchodzą one w zakres pojęcia czynu.
Wina
Wina jest to odpowiedzialność za dokonywanie przestępstwa. Wina we współczesnym Prawie Karnym stanowi subiektywną podstawę odpowiedzialności (nullum crimen sine culpa - nie ma przestępstwa bez winy). Zasada winy w prawie karnym kojarzona jest z odpowiedzialnością personalną. Nawiązując do podziału przestępstw na zbrodnie i występki, Kodeks karny z 1969 roku stwierdzał, że zbrodnię można popełnić tylko z winy umyślnej, a występek także z winy nieumyślnej, o ile przepis ustawy tak stanowi. Natomiast Kodeks Karny z 1997 roku używa określeń o popełnieniu zbrodni lub występku umyślnie lub nieumyślnie. Wiąże się to z chęcią odróżnienia znamion strony podmiotowej czynu zabronionego od winy. Jednak nie oznacza to wcale iż na gruncie Kodeksu z 1997 roku nie istnieje podział na winę umyślną i nieumyślną. Zasada winy stanowi nie tylko warunek, ale i granice odpowiedzialności za przestępstwo np. nie jest przestępstwem umyślnym podpalenie domu przez osobę niepoczytalną z powodu upośledzenia umysłowego, gdyż wyłączona jest możliwość przypisania jej winy w ogóle.
Stopniowanie winy
Winę uznaje się za zjawisko, które da się stopniować.
Art. 1.
§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Art. 9.
§ 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
§ 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.
Art. 53.
§ 1. Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Art. 115.
§ 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.
Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną
Okoliczności te dzieli się na okoliczności wyłączające winę i okoliczności wyłączające bezprawność.
Okoliczności wyłączające winę
Okolicznością, która wyłącza winę jest błąd. Jest to rozbieżność między obiektywną rzeczywistością a wyobrażeniem o niej lub jej odbiciem w świadomości podmiotu. Może on polegać na urojeniu sobie istnienia okoliczności albo cech pewnego stanu rzeczy, które nie występują w obiektywnej rzeczywistości, bądź błąd może polegać na nieświadomości istniejących okoliczności lub cech.
Art. 28.
§ 1. Nie popełnia umyślnie czynu zabronionego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię.
Art. 29.
Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Art. 30.
Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Błąd co do faktu
Błąd co do faktu (znamion czynu zabronionego) powoduje, iż sprawcy nie można przypisać przestępstwa umyślnego, objętego tymi znamionami, co w konsekwencji wyłącza winę umyślną. Np. jeżeli sprawca zabiera cudzą rzecz w przekonaniu, że rzecz ta stanowi jego własność, to nie można mu przedstawić zarzutu kradzieży, która zgodnie z Art. 278 §1 polega na świadomym zaborze cudzej rzeczy w celu przywłaszczenia. Inny przykład to oddanie na polowaniu śmiertelnego strzału do człowieka, w sytuacji, gdy oddający strzał w warunkach słabej widoczności był przekonany, że strzela do zwierzyny. Rzecz jasna nie wchodzi tu w grę zabójstwo, które polega na umyślnym zabiciu człowieka. W obydwu przypadkach błąd sprawcy był istotny, gdyż dotyczył okoliczności stanowiących znamię przestępstwa umyślnego. Powoduje to wyłączenie możliwości zarzutu popełnienia przestępstwa umyślnego. Jednak należy sobie zadać pytanie, czy sprawca przestrzegał wymaganych w przedstawionych sytuacjach reguł ostrożności - czy błąd był zawiniony czy nie. Jeśli uznamy, że błąd był zawiniony gdyż był wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa, to w grę wchodzi kwestia odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne.
Art. 8.
Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie,
jeżeli ustawa tak stanowi.
Zgodnie z tym artykułem, badając powyższe przykłady, dochodzimy do wniosku, że nieumyślnie można było tylko spowodować śmierć, bowiem kradzież można popełnić tylko z winy umyślnej. Tak więc zabór cudzej rzeczy w błędnym przekonaniu, iż zabiera się rzecz własną pozostaje bezkarnym czynem nieprzestępnym, natomiast zabicie człowieka w błędnym przekonaniu, że strzela się do zwierzęcia, stanowić będzie nieumyślny występek, jeżeli sprawca naruszył reguły ostrożności dotyczące polowania, co w tym przypadku nastąpiło, gdyż prawo łowieckie zabrania oddawania strzału w warunkach niepełnego rozpoznania celu.
Błąd co do stanu prawnego
Błąd sprawcy czynu zabronionego może dotyczyć także bezprawności znamion czynu, a więc jego oceny prawnej (error iuris). Nie stanowi problemu sytuacja, gdy błąd polega na urojeniu sobie bezprawności czynu, który w istocie nie jest sprzeczny z prawem (przestępstwo urojone). W tym przypadku odpowiedzialność karna nie wchodzi w grę. Inaczej jest, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że przedsiębrany przez niego czyn jest zabroniony przez prawo karne. Jest to nieświadomość bezprawności czynu. W tym przypadku odrzucona jest zasada ignoratia iuris temper nocet (Nieznajomość prawa szkodzi), gdyż prowadziłaby ona do nieobiektywizacji odpowiedzialności. W prawie karnym opartym na zasadzie winy sytuacje, gdy błąd sprawcy był usprawiedliwiony, albo nie można było go uniknąć, muszą wpływać na wyłączenie lub umniejszenie winy.
Inną okolicznością wyłączającą winę jest niepoczytalność.
Art. 31.
§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Stan sprawcy opisany w tym przepisie jest w języku prawniczym nazywany niepoczytalnością. Jest to okoliczność, której ustalenie musi być oparte każdorazowo na opiniach biegłych psychiatrów. Niepoczytalność w ustawie karnej może być określana za pomocą metody:
Biologiczno-psychiatrycznej - określającej przyczyny niepoczytalności
Psychologicznej - wskazującej na skutki niepoczytalności w psychice sprawcy czynu
Metody mieszanej
Metodę mieszaną przyjął polski ustawodawca, który stwierdza iż przyczyną niepoczytalności może być:
Upośledzenie umysłowe
Choroba psychiczna
Inne zakłócenia czynności psychicznych
Zaś skutki takiego stanu dotykają sfery woli (niezdolność do kierowania swoim postępowaniem), sfery intelektu (brak świadomości) bądź obydwu tych sfer naraz.
Wystąpienie powyższych przesłanek jest konieczne do stwierdzenia niepoczytalności.
Upośledzenie umysłowe
Może ono mieć różne stopnie nasilenia i nie wszystkie z upośledzeń prowadzą do uznania niepoczytalności sprawcy. Bez wątpienia przyczyną niepoczytalności jest głęboki niedorozwój umysłowy, który jest najczęściej spowodowany uszkodzeniem mózgu w okresie płodowym lub ma charakter genetyczny. Z kolei ograniczenie umysłowe nie stanowi na ogół racji dla przyjęcia niepoczytalności. Należy więc uznać, że upośledzenie umysłowe jest pojęciem szerszym od niedorozwoju umysłowego, gdyż swym zakresem obejmuje również stany, w których na skutek doznanych urazów (np. w wypadku) doszło do zaniku niektórych funkcji mózgu.
Choroba psychiczna
Stanowią one najszerszą grupę przyczyn niepoczytalności lub ograniczenia poczytalności. Można do niej zaliczyć takie choroby jak:
Schizofrenia (rozpad osobowości)
Paranoja (obłęd)
Cyklofrenia (psychoza maniakalno-depresyjna)
Chorobami psychicznymi zajmują się psychiatrzy.
Od chorób psychicznych należy odróżnić psychopatię, która jest zakłóceniem w sferze popędów i woli. Psychopaci zachowują na ogół możność rozpoznawania znaczenia czynu, lecz zdolność pokierowania postępowaniem może być u nich ograniczona. Dlatego, aczkolwiek psychopaci są w zasadzie poczytalni, to w wyjątkowych przypadkach przyjmuje się u nich poczytalność ograniczoną.
Inne zakłócenia czynności psychicznych
Są to wypadki, które nie mogą być zakwalifikowane do grup poprzednich, a mające podobne źródła patologiczne lub niepatologiczne. Są to np.:
Afekt patologiczny
Upojenia patologiczne
Zaburzenia na tle zatruć
Odurzenie narkotykiem
Stany pośpiączkowe
Zaburzenie opon mózgowych
Hipnoza (w pewnych przypadkach)
Niezdolność do kierowania swoim postępowaniem lub brak świadomości sprawcy
Są to składniki pojęcia niepoczytalności. Jeśli te skutki występują w czasie popełnienia czynu zabronionego to nie można sprawcy przypisać winy. Stosuje się jednak w stosunku do sprawcy środki zabezpieczające, gdy jego pozostawanie na wolności grozi poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego.
Ograniczenie poczytalności
Jest to stan pomiędzy pełną poczytalnością a niepoczytalnością. Ograniczenie poczytalności nie wyłącza winy, a jedynie ją umniejsza.
Art. 31.
§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Odpowiedzialność za czyn popełniony w stanie odurzenia
Zagadnienie to stanowiło bardzo poważny problem, gdyż odurzenie alkoholem lub innymi środkami odurzającymi np. narkotykami, zwłaszcza zaś w wysokim stopniu intensywności, powoduje istotne zakłócenia czynności psychicznych, mogące wyłączyć lub istotnie ograniczyć możliwość rozpoznawania czynu jak i kierowania swym postępowaniem. Z drugiej strony nie sposób uznawać za nieodpowiedzialne lub też nadzwyczajnie łagodzić odpowiedzialność osób w stanie np. upojenia alkoholowego. Stworzono różne koncepcje na świecie na ten temat:
Koncepcja actio libera in causa (działanie wolne w przyczynie) - polega ona na wyłączeniu możliwości uznania za niepoczytalnego sprawcy, który wprawił się w stan odurzenia po to, aby w tym stanie popełnić przestępstwo.
Koncepcja socjalistyczna - Odurzenie w chwili czynu nie tylko wyłącza niepoczytalność lub ograniczoną poczytalność sprawcy, ale też stanowi przyczynę zaostrzenia kary
Koncepcja Rauschdeliktu - wyodrębnia się przestępstwo polegające na zawinionym odurzeniu się i popełnieniu w tym stanie czynu zabronionego. Stworzono fikcję, że sprawce nie odpowiada karnie za czyn popełniony w momencie odurzenia, lecz za zawinione upicie się a następnie naruszenie w tym stanie prawa (zawinienie na przedpolu czynu zabronionego).
Art. 31.
§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć.
Tak więc wg powyższego przepisu odpowiedzialność karna odurzonego sprawcy za popełniony czyn została uzależniona od zawinienia przezeń swego odurzenie wyłączającego lub ograniczającego poczytalność.
W praktyce przyjmuje się, że dorosły, w pełni poczytalny człowiek, konsumując w dużych ilościach alkohol lub zażywając środek odurzający, ma możność i powinność przewidywania następstw w postaci niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej. Odpowiedzialności sprawcy mógłby wyłączyć wtedy, jedynie upojenie go lub odurzenie przemocą, podstępem lub gdyby to było odurzenie o charakterze patologicznym.