Podstawowe Techniki diagnostyczne w psychologii i pedagogice
Właściwe Postawienie diagnozy jest nie tylko warunkiem umożliwiającym wybór metody postępowania interwencyjnego, ale determinującym jego skuteczność i efektywność
Podstawę prawidłowej diagnozy stanowi zbiór informacji, które możemy uzyskać w różny sposób, jednakże w metodologii postępowania diagnostycznego można wyróżnić 2 podejścia wiążące się ze sposobem pozyskiwania informacji:
Podejście zewnętrzne - polega na wykorzystaniu informacji dostarczonych przez tzw. obiektywne metody badania, (kwestionariusze, skale postaw) wówczas model rozpoznania buduje się w oparciu o proponowane w tych metodach schematy interpretacyjne.
Podejście wewnętrzne - korzysta się w nim przede wszystkim z przekazywanych przez jednostkę informacji, obserwacja, rozmowa i wywiad a występujące u niej zaburzenia interpretuje się z punktu widzenia znaczenia, jakie posiadają one dla jej aktualnego funkcjonowania.
ROZMOWA I WYWIAD
Wywiad jest sposobem gromadzenia danych przez bezpośredni kontakt z określonymi osobami, które mogą udzielić informacji na temat interesujących badacza zagadnień
Typy wywiadu:
Jawny - wiąże się ze świadomością respondenta, że jest przedmiotem badania, świadomością przedmiotu badania, celu i roli badającego, stąd respondent świadomie wyraża na nie zgodę.
Ukryty - respondent nie ma świadomości, że jest przedmiotem badania, stąd nie wyraża nie zgody, nie zna przedmiotu badania, calu i roli badającego.
Nieformalny - respondent wie, że prowadzony jest wywiad, wyraża nań zgodę, ale nie zna jego celu lub zna cel zafałszowany.
Formalny - respondent zna prawdziwy cel wywiadu.
Swobodny - rozmowa, w której sekwencja pytań jest zmienna, stawia się główne pytania otwarte, uzyskując dane jakościowe, indywidualne, oparta jest na ogólnych dyspozycjach.
Skategoryzowany - rozmowa w której sekwencja pytań jest stała, stosuje się głównie pytania zamknięte, uzyskując dane ilościowe, cechuje ją duży stopień sformalizowania danych i charakteru relacji diagnostycznej .
Indywidualny - przeprowadzany z jedną osobą , najczęściej w celach diagnozy praktycznej, decyzyjnej, ale też często poznawczej.
Zbiorowy - przeprowadzany z udziałem większej liczby osób, może mieć wówczas charakter ustny lub pisemny.
Zwykły - jednorazowy, przeprowadzany dla opisu badanego stanu rzeczy, często w celach poznawczych, w badaniach diagnostycznych.
Panelowy - przeprowadzany w co najmniej dwóch sesjach lub w dwóch grupach, stosowany dla uchwycenia różnic, wpływu upływu czasu lub wydarzeń na badane zjawiska.
Psychologiczny - klasyczny, kliniczny, indywidualny, związany z badaniem cech jednostkowych, podstaw jej zachowania czy zaburzeń w funkcjonowaniu jednostki, stanowiąc podstawę interwencji.
Środowiskowy - służący poznaniu charakteru i zależności pomiędzy indywidualnym funkcjonowaniem jednostki a wpływem nań środowiska, przeprowadzany w miejscu typowego funkcjonowania jednostki, łączy w sobie elementy wywiadu klasycznego z obserwacją warunków środowiskowych.
Ustny - informacje zdobywane są w komunikacji werbalnej, rejestracji dokonuje diagnosta.
Pisemny - informacje przekazywane są w formie pisemnej, rejestracji dokonuje respondent.
Strategia budowania całości wywiadu
Ważne jest uświadomienie sobie pewnych prawidłowości i mechanizmów, które wyznaczają przebieg sytuacji badawczej, czyli strategii budowania całości wywiadu.
Rozpoczęcie wywiadu - ważne jest tu uwzględnienie wszystkich czynników związanych z nawiązaniem dobrego kontaktu diagnostycznego.
Sekwencje tematów w wywiadzie - nie mogą być przypadkowe, ale dostosowane do potrzeb osoby badanej (od łatwych i przyjemnych do trudnych).
Zmiana tematu - nie może być nagła, dlatego wykorzystywać trzeba tu pytania przejściowe, których funkcją jest logiczne łączenie różnych obszarów tematycznych.
Zakończenie wywiadu - należy stopniowo wychodzić z sytuacji badawczej, stosując pytania ogólne, podsumowania, rekapitulując najważniejsze kwestie poruszane w trakcie wywiadu.
Czas trwania wywiadu zależy od celu wywiadu, możliwości badającego, oraz stanu osoby badanej (nie dłużej niż godzinę).
W odniesieniu do toku wywiadu czy rozmowy a więc sposobu badania - jego struktura jest wyznaczona ogólnie przez konieczność uwzględnienia w ich przebiegu:
1. Rozmowa wstępna - przedstawienie siebie, instytucji, którą się reprezentuje, celu, budowania atmosfery poufności i życzliwości, obniżenie stresu, zapewnienie dyskrecji, anonimowości, motywacja do szerszych odpowiedzi, pytania o ewentualne wątpliwości ze strony badanego.
2. Część zasadnicza - zadawanie pytań o zasadnicze treści związane z problemem zgodnie z przyjętymi ogólnie regułami.
3. Zakończenie - rozładowanie emocji, pytania respondenta, podziękowania.
Język Wywiadu:
Musi być zrozumiały, prosty, a więc nie może być przesycony pojęciami specjalistycznymi. Ponieważ osoby badane różnią się pod względem intelektu, doświadczenia, wykształcenia i wiedzy - ogólna reguła mówi, iż język wywiadu powinien być dostosowany indywidualnie do możliwości intelektualnych osoby badanej.
Rejestracja przebiegu wywiadu:
Zapis magnetofoniczny
Sporządzanie notatek (w trakcie lub bezpośrednio po wywiadzie, kodowanie w kwestionariuszu wywiadu)
Protokół z badań
Warunki poprawności
Zagwarantowanie spokoju i dyskrecji, wykluczenia sytuacji zakłócających (hałas, telefony) braku osób trzecich oraz doboru odpowiedniego miejsca i pory
Niwelowanie zakłóceń ze strony respondenta
Zachowanie i postępowanie badacza: odpowiednia prezencja celu i charakteru badań, wytworzenie życzliwej atmosfery, zaufania, poczucia bezpieczeństwa, możliwie partnerski stosunek diagnosty i badanego, odpowiedni język, proste i zrozumiałe formułowanie pytań, odpowiednie kierowanie rozmową, pobudzanie do wypowiedzi, utrzymywanie kierunku rozmowy z jednoczesną cierpliwością i taktem, niesugerowanie wypowiedzi, nieujawnianie własnego stosunku emocjonalnego, opinii, postaw wobec badanych zagadnień oraz wobec respondenta, brak krytyki w odniesieniu do postaw i poglądów respondenta, unikanie tonu mentorskiego i pouczeń, brak formułowania myśli i wypowiedzi za respondenta własnymi słowami. prawidłowe konstruowanie pytań, stosowanie pytań kontrolnych i pytań „nie wprost” w sytuacjach zagrożenia, plastyczność, czyli umiejętność dostosowania się do sytuacji i zdolność wykorzystywania sytuacji nieprzewidzianych, kultura osobista i wygląd badającego
Kwestionariusz - konstrukcja powinna opierać się na precyzyjnym uszczegółowieniu pytań badawczych i wskaźników, kwestionariusz musi być wyczerpujący, skategoryzowany odpowiednio do zadania badawczego oraz skonstruowany w języku dostosowanym do respondenta, zaś jego struktura musi być logiczna ze względów merytorycznych i psychologicznie uporządkowana a także zawierać elementy kontrolne i sprawdzające
ANKIETA
Ankieta jest to gromadzenie danych polegające na samodzielnym wypełnianiu przez respondentów odpowiednich, specjalnych kwestionariuszy oraz na pisemnym udzielaniu odpowiedzi na pisemnie postawione pytania
Od wywiadu ankieta różni się stopniem kategoryzacji kwestionariusza, charakterem uzyskiwanych danych oraz charakterem przeprowadzania badań.
Typy ankiety:
Ankieta środowiskowa ( audytoryjna) bezpośrednio rozprowadzana przez ankietera w środowisku stanowiącym podmiot zainteresowania badacza
Ankieta prasowa zamieszczana jest na łamach gazety lub czasopisma bądź też jest do nich dołączona, z prośbą o jej wypełnienie i odesłanie (respondenci są rozproszeni po całym terenie)
Ankieta pocztowa czyli wysyłana do respondentów przez pocztę (Internet, e-mail) na adres poszczególnych osób wybranych do badań
Ankieta jawna dotyczy tych sytuacji, w których respondent wskazywany jest imiennie lub możliwe jest jego rozpoznanie na podstawie pewnych jego cech
Ankieta anonimowa związana jest z brakiem możliwości identyfikacji osobowej respondenta, czyli nie jest ona podpisywana imiennie, a także pytania w niej zawarte nie pozwalają dokonać konkretnego usytuowania osoby badanej, przez co byłaby ona osobiście identyfikowalna.
OBSERWACJA
Obserwacja jest gromadzeniem danych w drodze spostrzegania kierowanego zadaniem poznawczym. Stanowi zatem celowe, planowe spostrzeganie rzeczywistości (zachowań, procesów, zjawisk, zdarzeń, sytuacji) w jej naturalnym przebiegu
Zalety obserwacji
obserwowanie jest naturalnym sposobem poznawania świata
obserwacja umożliwia poznanie rzeczywistości w jej niezakłóconym stanie
Możliwość poznania kontekstu sytuacji, zdarzeń, zachowań, zjawisk
Otwartość na trudne do przewidzenia sytuacje i empiryczne przejawy badanych stanów.
TYPY OBSERWACJI
Bezpośrednia - analiza faktów obserwowanych przez badającego, bez przyrządów, rejestracja dokonywana jest w trakcie obserwacji, co wyklucza retrospektywny opis, bada się spontaniczne, reaktywne zachowanie w warunkach życia codziennego.
Pośrednia - analiza faktów, spostrzeżeń dokonanych przez kogoś innego, badający nie uczestniczy w zbieraniu informacji, nie ma wpływu na ich powstanie, stąd niemożliwa jest weryfikacja ich wiarygodności.
Kontrolowana - prowadzona w oparciu o uprzednio przygotowane narzędzie, systematyzujące zbiór danych
Niekontrolowana - bez użycia narzędzi systematyzujących, ma niskie walory diagnostyczne, daje ogólną wiedzę o obiekcie, może stanowić wstęp do prowadzenia obserwacji kontrolowanej
Jawna - badani są poinformowani o roli obserwatora, wiedzą, że są podmiotem obserwacji, ale nie znają jej celu i podmiotu
Ukryta - Badani nie moją świadomości, iż są podmiotem obserwacji, stąd też nie znają jej celu i przedmiotu.
Neutralna, naturalna - obserwacja zjawisk w naturalnym ich przebiegu, naturalnie występujących, obserwator jest osobą z zewnątrz co powoduje niebezpieczeństwo modyfikacji zachowania
Aranżowana - badający jest organizatorem obserwowanych zdarzeń, które następnie poddaje obserwacji, najczęściej jest osobą w naturalny sposób powiązany z podmiotem obserwacji, co eliminuje modyfikacje zachowań poddanych obserwacji
Uczestnicząca - badający jest uczestnikiem obserwowanych zdarzeń, najczęściej pełni rolę normalnego członka badanej grupy, co daje możliwość zebrania bogatszego i szerszego materiału, czy lepszego zrozumienia sytuacji w grupie ; może mieć charakter jawny - zachowania nie są w pełni naturalne, konieczność akceptacji roli badacza, bądź ukryty - ma najwięcej zalet gdyż badani nie modyfikują swojego zachowania, ale niesie wówczas zagrożenia wynikające z identyfikacji z grupą, a więc badacz może mimowolnie, nieświadomie przyjmować opinie, zachowania grupy; występuje tu też więź emocjonalna z grupą, co może powodować, iż badacz traci swą obiektywność, stąd może nie wyodrębniać pewnych faktów, które są dlań czymś naturalnym, a ich spostrzeganie i interpretacja mogą być zakłócone emocjami.
Potoczna - występująca w życiu codziennym, niezaplanowana, bez postawienia świadomie celu, może być podstawą obserwacji naukowych.
Naukowa - spełniająca wszelkie wymogi: celowość, planowość, wyczrpywalność, aktywność, obiektywność itp.; służy planowemu poznaniu rzeczywistości.
Ciągła - obserwacja jakiegoś zagadnienia prowadzona przez dłuższy czas np. rozwój umiejętności chodzenia u dziecka
Fotograficzna - dotyczy całokształtu zachowania się dziecka oraz sytuacji, w jakich ono występuje, bez dokonywani wstępnej selekcji danych poddanych obserwacji. Cechuje się fotograficzną szczegółowością, a jej długość wyznaczana jest zazwyczaj czasem trwania lekcji lub innych zajęć.
Próbki zdarzeń - uwaga obserwatora skupiona jest tu na określonych zdarzeniach, sytuacjach, w których mają miejsce interesujące badacza typy zachowań np. bójki, konflikty, rozwiązywanie wspólnych zadań
Próbki czasowe - technika, która polega na tym, iż całość okresu obserwacji podzielona jest na odcinki wg klucza, są to zazwyczaj krótkie odcinki czasowe np. obserwacja uczniów po 5 minut każdego
Ocena cech - obserwator posługuje się w tym przypadku baterią skal opisujących różne zachowania się jednostki, wedle których ocenia ją w różnych warunkach życiowych
Warunki poprawności obserwacji
Planowość
obiektywność
wierność
selektywność (krytycyzm)
wyczerpywalność
wnikliwość
ANALIZA DOKUMENTÓW I WYTWORÓW
Technika służąca do gromadzenia wstępnych opisowych oraz ilościowych danych, rzadko jednak występuje w roli samodzielnego instrumentu poznania. Przedmiotem w tej technice pozostaje dokument za który przyjmuje się wszelki materialny wytwór działania, materialny przedmiot, zawierający w sposób bezpośredni lub pośredni interesujące diagnostę dane
Cele:
Pozyskiwanie informacji o faktach
Uzyskiwanie informacji o sposobie spostrzegania pewnego wycinka rzeczywistości przez autora dokumentu (uchwycenie subiektywnego obrazu określonych wydarzeń, sytuacji, zjawisk, wydarzeń wraz ze wszystkimi zniekształceniami zafałszowaniami, stylizacją autora dokumentu)
Poszukiwanie głębiej ukrytych treści psychospołecznych, co wiąże się z traktowaniem wytworu jak projekcyjnej manifestacji osobowości autora
Ustalanie cech osobowościowych autora a także cech instrumentalnych
Wnioskowanie o założonych przez nadawcę cechach odbiorców i przypuszczalnych reakcjach odbiorców (np. tworzenie reklam )
Wnioskowanie o cechach systemu społeczno - kulturowego, w którym dany dokument powstał
Wnioskowanie o zachowaniach i cechach osobowych innych ludzi
TYPY DOKUMENTÓW
Zastane - powstały i istnieją bez udziału badającego, w trakcie codziennej, normalnej lub spontanicznej aktywności ludzkiej - jednostki lub instytucji np. zeszyty szkolne
Intencjonalne - powstałe z inicjatywy badacza, niejako na jego zamówienie, inspirowane przezeń np. wypracowania na zadany temat
Kronikarskie - dokumentujące fakty wydarzenia i działania np. dokumentacja instytucji
Opiniodawcze - dostarczające informacji nie o samej rzeczywistości, ale jej subiektywnym odbiorze np. opinie nauczyciela
Systematyczne - zebrane w sposób systematyczny, w określonym instytucjonalnie lub indywidualnie celu np. opracowania statystyczne
Okolicznościowe - przygodne, które ze względu na swą treść i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora dokumentu np. dokumenty osobiste
Oficjalne - urzędowo usankcjonowane, czyli o charakterze państwowym czy urzędowym np. dokumentacja funkcjonowania szkół
Osobiste - nieusankcjonowane urzędowo, prywatne, osobiste np. wypowiedzi autora o jego doświadczeniach
Pisane - dokumenty wyrażające różne opinie, fakty w formie pisemnej np. protokoły, opinie
Cyfrowe - zawierające różne informacje w postaci zestawień liczbowych np. opracowania statystyczne
Obrazowe, obrazkowo - dźwiękowe - wyrażające treści przez dźwięk i obraz np. rysunki
Etapy analizy
Określenie celu badania i sprecyzowanie zadania badawczego - określenie przedmiotu diagnozy, problemu i szczegółowych pytań diagnostycznych
Operacjonalizacja problemu co dotyczy określenia wstępnych kategorii analizy, które będą identyfikowane w dokumentach
Ustalenie źródeł informacji czyli liczby i typów dokumentów oraz określenie możliwości i sposobu ich pozyskania
Wstępna analiza dokumentów związana z ustaleniem ich przydatności w zaplanowanym badaniu
Ustalenie ostatecznych kategorii analitycznych i typu analizy - zakres treściowy analizy, stanowiący podstawę opracowania kategorii analitycznych, dla analizy jakościowej i ilościowej
Właściwa analiza dokumentów - obejmuje analizę treściową i formalną a także analizę jakościową i ilościową
Weryfikacja wyników dokonuje się jej przez odniesienie wyników analizy dokumentów do wyników uzyskanych z innych badań bądź też danych uzyskanych przy pomocy innych technik albo też poprzez powtórne przeprowadzenie badań przez innego diagnostę.
RODZAJE ANALIZY DOKUMENTÓW
Analiza zewnętrzna - ustalenie czasu powstania dokumentu, warunków i okoliczności jego tworzenia, identyfikacja autora, określenie jego cech, identyfikacja adresata; wiąże się ze wstępnym określeniem przydatności w zaplanowanym badaniu.
Analiza wewnętrzna - zawiera w sobie elementy analizy treściowej i formalnej, polega na dokładnym poznaniu treści dokumentu, właściwym ich rozumieniu i wyjaśnieniu a także określeniu zawartości informacyjnej formalnej strony dokumentu, pod kątem oceny cech poddanych identyfikacji.
Analiza formalna - dotyczy zewnętrznej formy dokumentu, wyglądu zewnętrznego, stanu ich utrzymania, wykonania technicznego, estetyki, struktury, systematyczności zapisu, strony technicznej i formalnej poprawności; może służyć ocenie pewnych cech autora lub odbiorcy dokumentu.
Analiza treściowa - dotyczy jakościowego opisu i interpretacji treści zawartych w dokumencie.
Analiza ilościowa, nowoczesna - polega na ustaleniu częstotliwości występowania różnych kategorii analitycznych, stanowiących wskaźnik badanych cech; odbywa się poprzez kwalifikowanie identyfikowanych elementów do opracowanych wcześniej kategorii analitycznych i badawczych; najczęściej ma miejsce, gdy analizie podlega więcej niż jeden dokument.
Analiza jakościowa, klasyczna - polega na uchwyceniu indywidualnych właściwości wytworu bądź jego twórcy, wyłania fakty, wydarzenia, sytuacje, ich percepcję i stosunek do nich autora, daje możliwość wnioskowania o cechach autora, jego postawach, wiedzy, wartościach.
POMIAR W NAUKACH SPOŁECZNYCH
Pomiar jest sposobem ujmowania zjawisk i procesów wychowawczych w postaci kategorii ilościowych, by sprawniej i dokładniej je poznawać a jednocześnie dokładnie kontrolować ich przebieg oraz występujące między nimi zależności. Celem pomiaru jest więc uzyskanie ścisłej wiedzy o badanej rzeczywistości tj. elementach środowiska wychowawczego, ich wpływie na rozwój jednostki, sytuacjach wychowawczych, cechach wychowanków, ich umiejętnościach oraz efektach wychowawczych.
Sposoby dokonywania pomiaru:
Podstawowy - ilość mierzonej cechy przedmiotu określa się poprzez proste i bezpośrednie porównanie z przedmiotem który posiada pewną typową ilość tej własności (długość, ciężar, masa).
Pochodny - pomiar, który wymaga posługiwania się logicznymi lub matematycznymi prawami dotyczącymi miar podstawowych.
Umowny (wskaźnikowy) - pomiar opierający się na przypuszczalnych związkach między obserwacjami a mierzonymi cechami.
SKALA
Narzędziem pomiaru jest skala. Oznacza ona ustanowienie przynajmniej jednego punktu odniesienia (minimalnego, średniego, maksymalnego) dla określenia wartości cechy. Skala stanowi liniowe przedstawienie continuum na której opisane są poszczególne wartości zmiennej z wyodrębnieniem i wyszczególnieniem jej stopni.
KWESTIONARIUSZ JAKO PODSTAWOWE NARZĘDZIE W DIAGNOSTYCE PSYCHOPEDAGOGICZNEJ
Kwestionariusz bywa nazywany formularzem ankietowym. Stanowi go w najszerszym ujęciu lista obejmująca mniejszą lub większą liczbę pytań, dotyczących określonego zagadnienia, względnie pewne zespoły pytań, odnoszące się do różnych zagadnień, które są odpowiednio uporządkowane.
Etapy konstrukcji kwestionariusza
Określenie, jakie informacje są potrzebne do rozwiązania problemu badawczego.
Podjęcie decyzji, co do rodzaju kwestionariusza który będzie zastosowany w badaniach.
Opracowanie wstępnej wersji kwestionariusza.
Przejrzenie i dokonanie niezbędnych w kwestionariuszu poprawek.
Przeprowadzenie badań pilotażowych.
Naniesienie niezbędnych poprawek i określenie procedury posługiwania się kwestionariuszem.
Reguły konstruowania pytań
Pytania powinny być jednoznaczne w odniesieniu do ich zawartości treściowej i logicznej.
Słownictwo powinno być proste, bezpośrednie i znane respondentom.
Pytania powinny być konkretne i jasne, na ile tylko jest to możliwe.
Należy unikać pytań, które dotyczą więcej niż jednej kwestii.
Pozycje kwestionariuszowe, powinny być tak krótkie jak to możliwe, ale nie może się to odbywać kosztem ich jednoznaczności.
Pytania nie powinny mieć charakteru sugerującego, naprowadzającego.
Należy unikać pytań zabarwionych emocjonalnie.
Pytania powinny zawierać wyczerpującą i rozłączną kafeterię odpowiedzi.
Pytania powinny być czytelne dla respondenta, a więc należy sprawdzić je pod kątem czytelności.