Boginie
Banat Allah - córki Allaha. Trzy boginie z mekkańskiego panteonu: al-Uzza, al-Lat i Manat. Kult Banat Allah istniał przed islamem w całej północnej i środkowej Arabii. W "Żywocie Antary", eposie sławiącym losy walecznego wojownika przedmuzułmańskiego, znajdujemy wzmiankę o amulecie z wizerunkami trzech bogiń.
Hunam - żeńskie bóstwo solarne, dające ciepło. Imieniem tym określa się kilka źródeł wody w środkowej Arabii. Czczona była szczególnie przez plemię Banu Hind. Wokół jej wizerunku odbywały się uroczyste procesje.
Isaf i Na'ila - bóstwa staroarabskie będące personifikacją płodności. Wiązane przez niektórych uczonych z hipotezą o prostytucji sakralnej w sanktuariach dawnej Arabii. Przekonanie to wywodzi się z pewnej legendy, która głosi, że Isaf i Na'ila byli zakochaną w sobie parą z Jemenu, z plemienia Dżurnum. Pewnego dnia, gdy zaszli do Mekki jako pielgrzymi dopuścili się grzechu w świątyni i za karę zostali przemienieni w kamienie. Ich kult oficjalnie wprowadził Amr Ibn Luhajj i po latach Arabowie zaczęli czcić owe kamienie jako bóstwa płodności. Zostały one później zniszczone przez Mahometa.
al-Lat - staroarabska bogini nieba i deszczu, czczona też jako bogini słońca i planety Wenus. W Palmirze utożsamiana jest z Ateną. Jest też jednym z głównych bóstw nabatejskiego panteonu. Al-Lat należy do triady bogiń znanych jako Banat Allah. Według Abd al-Mu'id Chan jej postać pojawia się już w babilońskich źródłach. Jest tam królową władającą otchłanią, w której więziona jest Isztar. Al-Lat personifikuje tam lato i jest bóstwem słońca. Pan bogów śle do al-Lat posłańca, który obmywa jej twarz wodą i nadaje piękne imiona. Później czczono ją w Syrii, gdzie występowała jako żona boga deszczu. Nabatejczycy nazywają ją "panią świątyń" lub "matką bogów". Wzmianki o niej pojawiały się już w V wieku p.n.e. Bogini ma świątynię w At-Ta'if, gdzie czczona jest jako biała, czworoboczna skała. Na kamieniu tym zawieszano ozdoby, a pod nim miała się znajdować głęboka na kilka sążni jaka, w której był skarbiec bogini- al-Ghabghab, wypełniony klejnotami, złotem i srebrem.
Manat - trzecia, najmniej znana bogini z triady Banat Allah. Najstarsze bóstwo arabskie w okresie przedmuzułmańskim. Jej świątynia znajdowała się w mieście Kudajd, między Mekką a Medyną. Na rozkaz Mahometa Ali zniszczył jej posąg i zabrał ze świątyni dwa sławne miecze: Rasub i Michzam. Posąg Manat sporządzony był z nieforemnego, czarnego kamienia. Manat czczona była jako bogini przeznaczenia. Jej imię występowało już w aramejskich inskrypcjach. Czczona była wtedy jako opiekunka grobów, bogini miłująca sprawiedliwość. Szczególną popularnością cieszyła się wśród plemion Aus i Chazradż.
Ruda - bóstwo rodzaju żeńskiego, otaczane szczególną czcią w okresie przedmuzułmańskim w północnej i środkowej Arabii. Bogini ziemi i urodzaju. Przedstawiana niekiedy pod postacią nagiej kobiety, trzymającej w rękach końce rozpuszczonych włosów. Na prawej ręce wyryta była gwiazda.
Asz-Szams - bogini solarna czczona w środkowej Arabii przez plemię Banu Tamin. Występuje w inskrypcjach katabańskich.
al-Uzza - bogini planety Wenus. Wraz z al-Lat i Manat tworzyła triadę czczoną przed islamem jako Banat Allah, jednak to ją otaczano największą czcią z całej trójki. W okresie przedmuzułmańskim kult tej bogini był szeroko rozpowszechniony w całej północnej Arabii. Znane są opowieści, że Mahomet, będąc jeszcze poganinem złożył jej w ofierze owcę. Utożsamiana była z grecką Afrodytą. Wraz z boginią Ruda uważana za hipostazę ogólnosemickiego bóstwa Isztar. Uważano, że mieszkała w drzewie samura (odmianie akacji). Znane jest jej sanktuarium w dolinie Nahla. Jej symbolem była drewniana gołębica. Jej kult miał okrutny charakter ze względu na krwawe ofiary z ludzi. W miejscowości Hunaju niedaleko Mekki znajdowało się drzewo poświęcone tej bogini- Zat Anwat. Zawieszano na nim ozdoby, pożywienie, broń, składano też przy nim krwawe ofiary. Czasami al-Uzza była też złym duchem, który zamieszkiwał trzy akacje w dolinie Nahla. Według legendy, kiedy Prorok zdobył Mekkę, wysłał Chalida Ibn al-Walida, aby zniszczył sanktuaria al-Uzzy. Ten wracał tam trzy razy i za każdym razem ścinał jedno drzewo. Za trzecim razem ujrzał starą, etiopską niewiastę z rozczochranymi włosami, zgrzytającą zębami. To była al-Uzza. Wysłannik Proroka stoczył z nią walkę. Kiedy ścinał jej głowę ciało zamieniło się w popiół.
Bogowie
A'im - imię bóstwa staroarabskiego wymieniane w źródłach muzułmańskich. Czczone głównie przez plemię Azd as-Sarat.
Amm - bóstwo księżyca w jemeńskiej mitologii. Według tej mitologii wszystkie bóstwa były podporządkowane trzem głównym bóstwom, tworzącym rodzinę. Matką było Słońce (asz-Szams), ojcem Księżyc (Amm, Ilmukah lub Wadd), dzieckiem była Wenus- Astar czczone w postaci bóstwa męskiego.
al-Aswad - bóstwo staroarabskie wymieniane w źródłach muzułmańskich.
al-Aszhal - bóstwo staroarabskie o nieznanej bliżej naturze i funkcjach.
Awal - bóstwo staroarabskie, którego imię pojawia się w inskrypcjach samudejskich i jest wymieniane przez Jakuta.
Badżar - bóstwo staroarabskie wymieniane w źródłach muzułmańskich.
al-Badżdża - bóstwo staroarabskie o bliżej nieokreślonych funkcjach. Balszamin, Balsamin - bóg słońca i nieba.
Bóstwa astralne - bóstwa, które kojarzono głównie z planetą Venus. Były to między innymi: Nakrah, Astar, al-Szams, Asirat i Sin. al-Dar - bóstwo staroarabskie wymieniane w źródłach muzułmańskich.
al-Dżabhat - imię bóstwa staroarabskiego. al-Dżabt - imię bóstwa staroarabskiego.
al-Dżadda - bóstwo staroarabskie, opiekun studni, źródeł i wody.
al-Dżalsad - bóstwo czczone w Jemenie przez plemiona Kinda i w Hadramaucie. Wyobrażany był w formie białej skały, na której umieszczano czarną głowę. W jego sanktuarium przepowiadano przyszłość i wróżono za pomocą strzał.
al-Fals - w czasach przedmuzułmańskich było to bóstwo opiekuńcze zbiegów, którzy w jego sanktuarium znajdowali azyl. Miał kształt człowieka. Ofiary dla niego wrzucano do świętej studni, służącej za skarbiec tego bóstwa. Ze studni tej po zniszczeniu sanktuarium, Ali, bratanek Mahometa, miał wydobyć dwa legendarne miecze.
al-Haba - imię bóstwa staroarabskiego wymieniane w źródłach muzułmańskich. Halfan - bóstwo plemienne.
Hubal - główne bóstwo Kurajszytów. Bóg nieba i księżyca, czczony również w panteonie Nabatei i Palmiry. Jego imię zostało poświadczone w inskrypcjach aramejskich z I wieku. Hubal często utożsamiany jest z Baalem, a jego sanktuarium pełniło rolę wyroczni. W Mekce jego posąg, zbudowany przez Amr Ibn Luhajj był najważniejszy. Zbudowany z czerwonego karneolu w kształcie człowieka z odłamaną prawą ręką- w takim stanie trafił do Kurajszytów, a oni dorobili mu rękę ze złota. W al-Kabie, przed tym posągiem leżało siedem strzał. Na jednej z nich było wyryte "czystej krwi", na drugiej "obcy". Jeżeli miano wątpliwości co do ojcostwa przynoszono mu ofiarę i rzucano strzałę. Na podstawie przepowiedni przyjmowano bądź odrzucano niemowlę. W świątyni tej była też strzała dla nieboszczyka, dla zawarcia małżeństwa i trzy inne, których przeznaczenia nie poznano. Ciekawostką jest, iż Hubal nie został wymieniony w Koranie.
Ilmukah - w południowoarabskiej mitologii bóstwo czczone w królestwie Saba. Bóg księżyca, deszczu, urodzaju i wojny.
al-Itr - imię bóstwa staroarabskiego wymieniane w źródłach muzułmańskich.
al-Jabub - bóstwo staroarabskie o nieznanej naturze i funkcji. Czczone szczególnie przez plemię Dżadila.
Jaghut - bóstwo staroarabskie wymienione w Koranie. Przedstawiane w postaci lwa, symbolu słońca. Uważane także za bóstwo deszczu i odpowiednik semickiego Baala. Według legendy Jaghut był pobożnym i prawym mężem, żyjącym w okresie między Adamem a Noem. Cieszył się uznaniem i szacunkiem. Po jego śmierci, do pogrążonych w żalu krewni przyszedł Kabil z plemienia Banu. Zaproponował im wykonanie posągu zmarłego. Po latach, gdy rodzina wymarła pozostał zwyczaj oddawania czci temu posągowi. Po potopie posąg ten wypłynął na brzeg, gdzie odnalazł go Amr Ibn Luhajj. Podobnie rzecz się miała z bóstwami Ja'uk i Nasr. Jaghut miał swoje sanktuarium w Jemenie.
Ja'uk - bóstwo przedstawiane w postaci konia, utożsamiane z Jaghutem. Dawca deszczu. Wymieniony w Koranie. Według legendy Ja'uk był pobożnym i prawym mężem, żyjącym w okresie między Adamem a Noem. Cieszył się uznaniem i szacunkiem. Po jego śmierci, do pogrążonych w żalu krewni przyszedł Kabil z plemienia Banu. Zaproponował im wykonanie posągu zmarłego. Po latach, gdy rodzina wymarła pozostał zwyczaj oddawania czci temu posągowi. Po potopie posąg ten wypłynął na brzeg, gdzie odnalazł go Amr Ibn Luhajj. Podobnie rzecz się miała z bóstwami Jaghut i Nasr. Ja'uk był szczególnie czczony przez plemiona Hamdan i Chaulan. Jego świątynia znajdowała się w Chajwan.
al-Kabat - bóstwo staroarabskie o nieokreślonych funkcjach i naturze. Jalil - bóstwo staroarabskie o nieokreślonej naturze.
Kasra - bóstwo solarne, prawdopodobnie pochodzenia aramejskiego.
al-Madan - bóstwo staroarabskie wymieniane w źródłach muzułmańskich.
Manaf - bóstwo Kurajszytów znane z licznych imion teoforycznych. Kult tego bóstwa znany był także na półwyspie Synaj oraz w Palmirze. Manhab - bóstwo staroarabskie. Marhab - bóstwo staroarabskie o nieznanej naturze.
Nasr - czyli "Orzeł", "Sokół". Bóstwo staroarabskie wymieniane w Koranie. Nasr, zgodnie z tradycją muzułmańską, wchodzi w skład grupy pięciu bóstw znanych jako noetyckie. Według legendy Nasr był pobożnym i prawym mężem, żyjącym w okresie między Adamem a Noem. Cieszył się uznaniem i szacunkiem. Po jego śmierci, do pogrążonych w żalu krewni przyszedł Kabil z plemienia Banu. Zaproponował im wykonanie posągu zmarłego. Po latach, gdy rodzina wymarła pozostał zwyczaj oddawania czci temu posągowi. Po potopie opadająca woda miała wyrzucić na brzeg posąg tegoż bóstwa na wybrzeże Arabii. Podobnie rzecz się miała z bóstwami Jaghut i Ja'uk.
an-Nuchcha - bóstwo staroarabskie wymienione w źródłach muzułmańskich.
Nuhm - imię bóstwa staroarabskiego o nieokreślonych funkcjach i naturze.
al-Rabba - bóstwo staroarabskie. Ri'am - bóstwo staroarabskie. al-Muharrik - imię bóstwa staroarabskiego.
Sad - bóstwo astralne, będące personifikacją losu i szczęścia. Szczególnie czczony wśród plemienia Malik. Czczony by pod postacią długiego kamienia, na którym składano krwawe ofiary.
Samuda - imię bóstwa staroarabskiego wymieniane w źródłach muzułmańskich.
Suwa - bóstwo wymienione w Koranie. Przedstawiane w formie zwykłego, nie ociosanego kamienia. Uważane za bóstwo strzegące zbłąkanych stad. At-Taghut - bóstwo staroarabskie o nieznanej funkcji i naturze.
al-Ukajsir - bóstwo staroarabskie, otaczające pieką plemię Lachm. Jego sanktuarium znajdowało się w północnej Arabii na pograniczu z Pustynią Syryjską. W świątyni odbywały się rytualne procesje, pielgrzymi golili się i z każdym kosmykiem włosów składali garść mąki. Jego święty kamień- ansab opryskiwano krwią ofiarnych zwierząt i składano przysięgi. Jego posąg został zniszczony przez Mahometa. Umjanis - bóstwo lunarne czczone przez plemię Chaulan.
Uwal - bóstwo staroarabskie o nieznanej naturze i funkcjach.
Wadd - jedno z pięciu bóstw staroarabskich wymienionych w Koranie. W jemeńskiej mitologii uważany był za boga księżyca. Przedstawiany był pod postacią człowieka z mieczem, kopią, łukiem i kołczanem. Na posągu Wadd był odziany w szatę i płaszcz spadający mu z ramion. Tradycja głosi, że był jednym z głównych bóstw, które czczono w czasach Noego.
Zu al-Chulasa - bóstwo opiekuńcze plemion Badżila i Azd. Przedstawiane było w formie białego kamienia z wyrytą na nim koroną. Na kamieniu zawieszano ozdobne szaty i naszyjniki i oblewano go mlekiem. Jego świątynia znajdowała się w pobliżu Mekki. Przepowiadano w niej przyszłość przy pomocy trzech strzał. Świątynia została zniszczona przez Mahometa. Posąg natomiast posłużył za próg meczetu w Tabali.
Zu al-Kaffajn - bóstwo "z dwiema dłońmi", czczone w okresie przedmuzułmańskim. Utożsamiane z Zu asz-Szara.
Zu asz-Szara, Duszara - staroarabskie bóstwo roślinności i wegetacji. Identyfikowane z Dionizosem. W Petrze był bogiem, który karał złodziei grobów. Główne bóstwo nabatejskiego i palmirskiego panteonu. Otaczany czcią przez liczne plemiona arabskie. Znany w epoce rzymskiej pod imieniem Dusares. Przedstawiany w formie kamienia na podstawie pokrytej złotem.
Az-Zun - bóstwo o charakterze astralnym, będące personifikacją piękna i urody. Jego sanktuarium znajdowało się w miejscowości al-Ubulla w pobliżu Al-Basry. Zu-Kabdim - bóg urodzaju Zu-Samawi - patron wielbłądów.
Zu Szamaj - czyli "Pan Niebios". Bliżej nie znane bóstwo plemienne.
Duchy, zwierzęta, potwory
Azra'il, Izra'il - anioł śmierci, będący jednym z czterech archaniołów. Balhut - w islamie odpowiednik biblijnego Lewiatana.
al-Burak - mityczny wierzchowiec, którego, według tradycji muzułmańskiej, dosiadł Mahomet w noc swej cudownej podróży z Mekki do Jerozolimy. Ulubiony temat poetów, pisarzy i miniaturzystów.
Dadżdżal - mityczna postać z muzułmańskiej eschatologii. Odpowiednik chrześcijańskiego Antychrysta.
Dżiburili - archanioł, objawia słowo boże prorokom.
Dżilla - mityczni mieszkańcy czwartej ziemi. Mają skrzydła jak pustynne ptaki, nie mają oczu, stóp ani rąk.
Dżinny - demony i duchy powstałe z czystego płomienia i obłoku pary, obdarzone nadnaturalną mocą i mogące przyjmować postacie ludzi, zwierząt i potworów. Znane są z tego, że utrzymywały kontakty z ludźmi, a nawet można je było zmusić, za pomocą zaklęć, do wykonywania prawie niemożliwych zadań. Mogły się stawać niewidzialne. Wierzono też, że każdy poeta posiada demona-dżinna, od którego zależy jego talent. Są strażnikami ukrytych skarbów. Zamieszkują groby i inne ciemne i ponure miejsca. Do dżinnów zalicza się również ghule, sile i ifrity. W islamie są pozostałością dawnych mitologicznych wyobrażeń przedmuzułmańskiej Arabii. Fis - mityczne potwory zamieszkujące trzecią ziemię.
Gabriel, Dzibra'il - archanioł zwany w tradycji muzułmańskiej "Człowiekiem Boga". Wspomniany jest po raz pierwszy w Starym Testamencie. Gabriel jest zarządcą raju, węży i cherubinów. Jest najczęściej wysłannikiem Boga do ludzi. W tradycji chrześcijańskiej Gabriel obwieścił Marii nowinę o Synu Bożym Jezusie. Ale chrześcijanie znają go także jako wojownika. Wzbudza lęk, głownie dlatego, że jego zadaniem jest wymierzanie z całą bezwzględnością surowych kar niegodnym ludziom. Według jednej z dwóch istniejących wersji to Gabriel otworzył studnię skrzydłami, aby uratować Hagar i Izmaela.
Ghul, Ghula - zły demon w mitologii Arabów. Występuje jako zwierzę lub straszliwy potwór bądź wiedźma, zamieszkująca cmentarze (gdzie żywiły się trupami), pustynie i inne odosobnione miejsca. Czaiły się na drogach i uprowadzały podróżnych aby ich pożreć. W wierzeniach muzułmańskich ghule powstały z aniołów, które zbuntowały się przeciw Bogu i zostały porażone spadającymi gwiazdami. Część z nich spłonęła, a część, która wpadła do wody, zmieniła się w krokodyle- ghule. Wierzono też, że ghula została spłodzona z szatana i kobiety stworzonej z ognia, która wylęgła się z jaja. Przedstawiane sa jak płomień pochodni, mają błękitne oczy i nogi przypominające kopyta osła. Czasami były też utożsamiane z zimnymi i ciepłymi wiatrami wiejącymi na pustyniach.
Habib - anioł uformowany z ognia i śniegu. Jest strażnikiem drugiego nieba.
Hadżla - mieszkańcy piątej ziemi, istoty pożerające się nawzajem.
Hama - jest to mityczny ptak, który co sto lat powraca do grobu zmarłego. W ten sposób wyobrażano sobie dusze zmarłych, hama był bowiem odmianą sowy. Ptak ten krążył wokół grobu zabitego i nawoływał do zemsty. Wyobrażano sobie, że po śmierci człowieka krew z jego mózgu wiąże się z częściami ciała i w ten sposób tłumaczono powstanie hama.
Harut i Marut - dwaj aniołowie wymieniani w Koranie jako ci, którzy w Babilonie nauczali ludzi czarów.
Hutum - mityczne potwory zamieszkujące siódmą ziemię. Mają szczęki dzikich zwierząt i oczy pałające okrucieństwem.
Iblis - imię szatana, znanego także jako Aduww Allah (czyli "Wróg Boga"). Wymienione w Koranie, pojawia się często w przekazach tradycji muzułmańskiej, baśniach i legendach.
Ifrity - odmiana dżinnów. Zdecydowanie najpotężniejsze i najgorsze z duchów w mitologii przedmuzułmańskiej. Były to błądzące dusze pomordowanych, nie pochowanych ludzi, które krążyły po cmentarzach. Domagały się krwi zabójców. Najgroźniejszym z nich był Marid, który czatował na drogach i wyrządzał ludziom krzywdę. Ma zdolność skracania się i wydłużania w nieskończoność. Można go łatwo zabić recytując jakikolwiek werset z Koranu.
Israfil, Asrafil - jeden z czterech archaniołów. Spełnia on ważną rolę w eschatologii muzułmańskiej, zapowiada bowiem koniec świata.
Jadżudż i Madżudż, Gog i Magog - mityczne ludy olbrzymów, zamieszkujące krańce ziemi. W muzułmańskiej eschatologii przed końcem świata przejdą one wielki mur, odgradzający ich od obszarów zamieszkałych przez ludzi, i spustoszą ziemię.
Kajs - bóstwo staroarabskie oraz nazwa mitycznych istot zamieszkujących trzecią ziemię. Pożywieniem ich jest pył, a napojem sok z roślin pustynnych.
Karin - demoniczny stwór i sobowtór człowieka, zrodzony w chwili jego narodzin. Utożsamiany jest często z dżinnem lub szatanem. Pojawia się w mitach antropogenicznych i folklorze Arabów.
al-Kazwini - leśne stworzenia żeńskie o naturze sili. Można je usłyszeć, kiedy schwytane przez wilka wzywają pomocy, obiecując wybawcy wielkie bogactwa. Jednak biada tym, którzy udadzą się na ratunek.
al-Kutat - mityczne potwory podobne do ptaków, zamieszkują szóstą ziemię.
Malsa - mityczne stwory zamieszkujące piątą ziemię.
al-Masudi - odmiana dżinnów, w charakterze bardziej zbliżone do sili. Jest to stwór, który porywa ludzi z pustyni. Rozpoczyna z nimi szalony taniec, który trwa, póki ofiara nie padnie wycieńczona na ziemię. Wtedy wysysa z niej krew.
Munkar i Nakir - niebieskoocy strażnicy grobów, aniołowie, którzy przeprowadzają wstępny sąd nad umarłymi.
Rajjan - mityczny byk podtrzymujący ziemię. Ridwan - anioł pełniący funkcję strażnika raju.
Sadja'il - anioł pełniący funkcję strażnika trzeciego nieba. Salsa'il - strażnik czwartego nieba.
Sila - mityczny stwór zamieszkujący pustynie. Była to odmiana dżinna w postaci kobiety lub wiedźmy. W nocy sila ostrzy swe zęby, a w dzień czesze długie, rozczochrane włosy. Często przybierają postać wielbłąda o ludzkiej twarzy i rękach. Miały jednak sierść, a ich głowa miała dziwny kształt, posiadały też długie, ostre szpony. Lub z zielonymi włosami, czerwonej głowie i rybim ogonie. Wierzono, że sile może zobaczyć człowiek, który zje siedem daktyli i wrzuci ich pestki do rzeki. Sile często zjadały ciała swych ofiar, a także wypijały z nich krew. Sila mogła jednak wybrać postać niewiasty i zamieszkać z plemieniem, gdzie brała ślub z mężczyzną. Istnieją podania o wyspach, które zamieszkują stwory podobne do kobiet, o gorejących oczach i twarzach jak "spalone drewno" w szatach z listowia. Sile można zniszczyć wypowiadając słowa Allahu Akbar ("Bóg jest wielki").
Szajtan, Szatan - zły duch szkodzący ludziom. W wierzeniach ludowych identyfikowany był z dżinnami. Często łączy go z nimi wspólne pochodzenie. Szamcha'il - anioł pełniący funkcję strażnika szóstego nieba.
Tinin - w mitologii muzułmańskiej odpowiednik biblijnego Lewiatana. Zarka'il - anioł czuwający nad siódmym niebem.
Inne postacie
Adam - czyli "Człowiek". W muzułmańskiej mitologii był to pierwszy człowiek i praojciec ludzkości. W istalmie ludowym istnieją przekazy, że został stworzony z gliny i prochu pochodzącego z Mekki i Jemenu. Jest on także uważany za pierwszego budowniczego Al-Kaby.
Amr Ibn Luhajj - arabski książę żyjący w II wieku n.e. Według tradycji to on wprowadził politeizm do religii arabskiej. W zamierzchłych czasach Arabowie czcili tylko jednego boga. Amr Ibn Luhajj był pierwszym człowiekiem, który ośmielił się znieść ten zakaz. Był opiekunem Al-Kaby. Według legendy książę ciężko zachorował i poradzono mu, aby udał się do miejscowości al-Balka w Syrii. Znajdowały się tam znane już w starożytności gorące źródła o właściwościach leczniczych. Dotarł tam i kąpiele przywróciły mu zdrowie. Będąc w al-Balce zaobserwował dziwne obyczaje tamtejszej ludności. Czcili oni różne bóstwa, prosząc je o deszcz i pomoc w walce z wrogiem. Zaciekawiony Amr Ibn Luhajj zabrał część wizerunków tych bóstw do Mekki i ustawił je koło Al-Kaby. W innej wersji mitu Luhajj miał pod swoją władzą demona z plemienia dżinnów, imieniem Abu Salama. Dżinn ten wskazał mu miejsce, w którym pod zwałami piasku spoczywały od czasów potopu posągi różnych bóstw czczonych w czasach Noego. Amr Ibn Luhajj wykopał je i wezwał Arabów, aby oddawali im cześć i czcili tak jak wcześniej jednego Boga.
Bilkis - władczyni południowoarabskiego królestwa Saby, do którego dotarł prorok Sulajman (czyli Salomon). Kraj Bilkis znany był z bogactwa i wspaniałości. Według legendy jego królowa zasiadała na wspaniałym, wysadzanym rubinami i perłami tronie, który miał osiemdziesiąt łokci długości i tyle samo wysokości. Jego podstawa była z czerwonego złota. Lud Saby początkowo czcił słońce, później jednak przeszedł na judaizm.
Hagar - nałożnica Abrahama i matka Izmaela. Z jej postacią wiąże się rytuał siedmiu rytualnych biegów, odbywanych przez pielgrzymów, od as-Safy do al-Marwy (dwóch wzgórz w pobliżu al-Kaby). Legenda mówi, że żona Abrahama, Saba kazała mu porzucić syna i Hagar na pustyni. Kobieta wędrowała więc z dzieckiem, aż dotarła w końcu do miejsca, gdzie dziś znajduje się al-Kaba i studnia Zamzam. W drodze Hagar wypiła i zjadła wszystkie zapasy. Poszła więc do as-Safa w poszukiwaniu źródła. Wchodziła na wzgórze wiele razy z wielu stron, ale nie znalazła wody. Wchodziła tak siedem razy. W tym czasie Izmael zaczął płakać, gdyż spędził już dużo czasu bez matki. Płakał i uderzał piętami o ziemię, skąd wytrysnęła woda. Miejsce to zostało później na nowo odkryte przez dziadka Mahometa i zmieniło się w studnię Zamzam. Podobno dziadek znalazł w niej dwie złote gazele, szablę i zbroję.
Hawwa, Ewa - czyli "Matka Wszystkiego, co Żyje", "Dająca Życie". Żona Adama, stworzona z jego zakrzywionego żebra.
Izmael - syn Abrahama i Hagar. Według wierzeń dał on początek jednej gałęzi Arabów- Izmaelitom- zamieszkującym część środkową i północną Półwyspu Arabskiego. Drugą gałąź stanowili potomkowie Kahtana (Kahtanici). Arabowie nazywają samych siebie "synami Izmaela". Kalkain - w islamie ludowym był to strażnik piątego piekła.
Lud Ad - mityczny lud, o którego istnieniu znajduje się nieliczne wzmianki w źródłach muzułmańskich. Lud ten zamieszkiwał Arabię po wielkim potopie i bezpośrednio po czasach Noego. Dzielił się na trzynaście plemion, a ziemia przez nich zamieszkała była najżyźniejszym zakątkiem ówczesnego świata. Sławę jego powiększały wspaniałe budowle i dobra kulturowe. Według przekazów wśród tego ludu pojawił się prorok Hud, jeden z pięciu najwcześniejszych proroków arabskich. Wysłany został do ludu Ad z misją szerzenia wiary w jednego Boga. Niewiara Adytów i szyderstwa jakich doświadczył Hud wywołały gniew Boga. Zesłał na nich straszliwy huragan, który trwał trzy lata bez przerwy. Adyci wysłali posłańców do Mekki z prośbą o deszcz i zmiłowanie. Wtedy pojawiły się na niebie trzy chmury: czarna, czerwona i biała. Głos z nieba nakazał Adytom dokonać wyboru i kiedy wybrali czarną, wówczas rozszalał się wiatr, który dokonał dzieła zniszczenia. W literaturze arabsko-muzułmańskiej spotyka się często określenie "od czasów Ad" (min al-Ad), jako synonim pradawnych, zamierzchłych czasów. Malik - strażnik piekieł w eschatologii muzułmańskiej.
Miejsca, wydarzenia, przedmioty
Asnam - figury uosabiające bóstwa natury, będących przedmiotem kultu w Dżahilijji (czyli "Okres Nieświadomości", określenie używane w stosunku do czasów przedmuzułmańskich). Bóstwa ze złota i drewna nazywano "sanam", natomiast z kamienia- "wasan".
Kitab al-Asnam - czyli "Księga Bóstw". Dzieło napisane przez Hiszama Ibn al-Kalbiego, który zmarł w 815 roku. Jest to jedno z najbardziej znanych dzieł dotyczących wierzeń przedmuzułmańskich. Istnieje też księga Ibn Hiszama "Żywot Wysłannika Boga" (Sirat Rasul Allah), na podstawie której próbuje się odcyfrowywać wierzenia staroarabskie. Znana jest również Księga Podatku (Kitab al-Charadż), której powstanie datuje się na VIII wiek n.e.
Betyle - czyli "Domy Boga". Bóstwa staroarabskie miały poświęcony sobie teren, gdzie znajdował się obiekt kultu, uważany za siedzisko boga i jego ucieleśnienie. Były to najczęściej wysokie, czworokątne wieże. Czasem były to też grubo ciosane kamienie, skała bądź drewno. Niektóre z nich były przenośne i można było je zabierać na wyprawy wojenne. Kamienne betyle (ansab), wyobrażające bóstwa, służyły też jako ołtarze, które oblewano krwią zwierząt lub mlekiem, a pod nimi znajdował się skarbiec bóstwa. W skład betyli wchodziły też wznoszone czasem budowle w kształcie sześcianu- kaba (czyli "Sześcian"), przykładem jest al-Kaba w Mekce.
2