PLURALIZM
Cechą społeczeństw nowoczesnych jest pluralizm, który pojawia się w kontekście sekularyzacji, która zrywa z jednoznaczną, wielopoziomową, strukturalną i funkcjonalną, dominującą rolą religii. Polega on „na wielości struktur społecznych, kultur, światopoglądów, filozofii życia, przekonań motywujących wybory indywidualne i grupowe.
Związany jest on z wpływem „klimatu” epoki, czyli postmodernizmu, inaczej ponowoczesności. Nowoczesność w stratyfikacji społecznej jest teoretycznie nieograniczona możliwością awansu. Faktem jest, że możliwości awansu w społeczeństwach nowoczesnych wzrastają jednocześnie, towarzyszy temu wzrost różnego rodzaju zagrożeń. Zmiany te są widoczne w: położeniu strukturze stratyfikacji społecznej, zmianie zawodu i zajęcia, zmianie stanu cywilnego, zmianie w zakresie pełnionych ról czy zmianie w uposażeniu biologicznym.
Człowiek współczesny sam buduje swoją hierarchię wartości. Determinowana on jest jakąś ideą czy ideałem.
Obecnie uwidacznia się - „pluralizm wartości i norm wskazujący na wielość ideałów moralnych, na mnogość wartości najwyższych. Treść tych ideałów może być określana przez czynniki religijne i pozareligijne”. Wartość najwyższa lub ideał jest określany przez religię, wtedy mamy do czynienia z ideałem moralnym religijnym. Natomiast te pozostałe to ideały świeckie. Gdy mamy do czynienia z człowiekiem, który sam tworzy ideał moralny i wynikające z niego normy postępowania mamy wówczas do czynienia z ideałem autonomicznym. Wartości narzucane jednostce ludzkiej przez społeczeństwo, partie polityczną lub inną instytucję określa się jako heteronomiczne. Ideały moralne wyznaczają wartości moralne działalności ludzkich. To na podstawie nich człowiek konstruuje swój system etyczny, a także istniejące koncepcje moralności.
Encyklopedia PWN wyjaśnia pojęcie pluralizmu „(łac. pluralis, czyli mnogi), jako filozoficzny pogląd z dziedziny metafizyki, przeciwstawny monizmowi (wyjaśnienie świata przez odwołanie się do jednej podstawowej substancji), zgodnie z którym każdy istniejący byt jednostkowy jest odrębnej struktury, niesprowadzalny do jakiejś jednej, wspólnej wszystkim bytom, zasady która je konstytuuje oraz dualizmowi (wyróżnia dwie substancje: ciało (materie, substancję fizyczną) i ducha (substancję duchową). Pluralizm wynika z przekonania, że odrębność i jedność są właściwością każdego bytu i wyraża się w przyjęciu w metafizykę, tzw. pierwszych zasad, w tym zwłaszcza niesprzeczności („jeden byt nie jest drugim bytem”) i tożsamości („każdy byt ma w sobie powody go stanowiące”); byty (substancje, monady) będące w pluralistycznym obrazie rzeczywistości podstawy istnienia są jednak podobne do siebie, co umożliwia im obopólne poznawanie się na podstawie analogii (orzekanie o pewnych cechach omawianego przedmiotu na zasadzie jego podobieństwa do innego przedmiotu lub równoległości występujących pomiędzy nimi innych cech); możliwości tego rodzaju, zdaniem monistów zaprzecza istocie pluralizmu, gdyż jest ich zdaniem, podobnie z resztą jak możliwość wzajemnego oddziaływania na siebie, wyrazem istnienia jednej, wspólnej podstawy całego bytu; odmianą pluralizmu jest dualizm. Różne wersje pluralizmu występowały w filozoficznych dociekaniach uczonych m. in. u Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu, G. W. Leibniza, J. F. Herbarta, W. Jamesa, a wśród polskich filozofów m.in. u W. Lubosławskiego, E. Abramowskiego”.
W filozofii można mówić o pluralizmie ontologicznym, epistemologicznym, konceptualnym a także o pluralizmie politycznym, światopoglądowym, wyznaniowym, obyczajowym, behawioralnym, gospodarczym, związkowym, a nawet gastronomiczny.
Pluralizm jest jedną z najważniejszych zasad współczesnej demokracji. Oznacza możliwość istnienia oraz poszanowania w danej zbiorowości różnych poglądów politycznych, idei, systemów światopoglądowych, obyczajów oraz form życia społecznego, politycznego i gospodarczego
Pluralizm społeczny zapewnia człowiekowi poczucie całkowitej wolności dzięki możliwości dokonywania wyborów spośród wielu ewentualności. Dotyczy między innymi życia społecznego. Jego przejawem jest złożoną struktura społeczna, w której skład wchodzi wiele różnorodnych i konkurujących ze sobą grup (klasy i warstwy społeczne, grupy zawodowe itp.).
Pluralizm polityczny zapewnia warunki działalności partii politycznych reprezentujących różne ideologie i doktryny polityczne. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest zatem legalność i swoboda działania opozycji politycznej. Pluralizm polityczny dotyczy również prawa każdego obywatela do swobodnego wyrażania swoich poglądów (Konstytucja RP zabrania jedynie rozpowszechniania ideologii faszystowskiej i komunistycznej).
Pluralizm ekonomiczny związany jest z podstawowymi mechanizmami gospodarki wolnorynkowej. Zapewnia swobodę działania różnych podmiotów gospodarczych, takich jak: przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, spółdzielnie, spółki cywilne, spółki akcyjne i inne. Stwarza również warunki konkurencyjności rynku, czyli współzawodnictwa producentów i usługodawców, którzy przedstawiają konsumentom jak najkorzystniejsze oferty. Dzięki temu ceny towarów i usług są niskie, a ich jakość wysoka.
Pluralizm teoretyczny to nadanie takiego samego znaczenia różnym teoriom na temat tego samego przedmiotu.
Pluralizm aksjologiczny to przyznanie równego znaczenia wielu systemom wartości regulujących postępowanie ludzi. Zakłada się pogląd o nie możności uzyskania powszechnie ważnego, absolutnego systemu filozoficznego.
Zwolennicy teorii pluralizmu moralnego, m.in. J. Kekes, kwestionują tezę o rozpadzie moralności we współczesnym świecie. Twierdzą oni, że zmiana moralna nie prowadzi do upadu moralnego, gdyż nie tracimy racjonalnych podstaw dla przekonań moralnych. O tym świadczą liczne i różnorodne konflikty występujące we wszystkich dziedzinach ludzkiego życia, które pokazują o dokonujących się zmianach w moralności. Podkreśla się o głębokich zmianach moralnych, które rzeczywiście wskazują na proces dezintegracji, ale jest to rozpad specyficznej koncepcji moralności. Wyznawcy pluralizmu moralnego odrzucają monizm (istnieje tylko jeden racjonalny system wartości) i relatywizm (wszystkie wartości są względne i subiektywne).
Pluralizm jako prąd myślowy ma i miał wielu przeciwników, którzy twierdzą, że pluralizm ma swoje pozytywne i negatywne konsekwencje teoretyczne i praktyczne. Do teoretycznych należy zaliczyć rozproszenie podstawowych kategorii filozoficznych, tj.; prawda, wiedza, podmiot. W konsekwencji może to doprowadzić do nihilizmu (od łac. nihil - nic; a. Pesymistyczny pogląd negujący w różny sposób istnienie, sens lub cel zjawisk przyrody, wywodzący się od pojęcia nicości; b. Odrzucanie, negowanie, relatywizacja wszelkich przyjętych, wartości, norm, zasad, praw życia zbiorowego i indywidualnego. Według nihilistów egzystencja jest pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia, celu lub zasadniczej wartości) lub relatywizacji wiedzy i ludzkich przekonań. Jednak może prowadzić do twórczej wymiany myśli czego efektem może być silniejszy związek teorii z ich rozumieniem.
Hasło pluralizmu związane jest z pojęciem wolności, to z kolei wiąże się z prezentowaniem różnych postaw: tolerancja dla inności, preferencje różności, postawy otwartości i dialogu. Przeciwnicy tego prądu myślowego oskarżają go o szerzenie: tandety (w myśleniu, tworzeniu), postawy przeforsowywania własnych przekonań jako powszechnie obowiązujących, pseudo-filozofii (chodzi o filozofię przeczącą swojej „istocie”), zepsucie i naiwność myślenia w ogóle. Natomiast osoby popierające taką praktykę twierdzą, że takie sytuacje wpływają pozytywnie na akceptację ludzkiej twórczości, spontaniczności, co stanowi niezbywalne prawo ludzkiej egzystencji.
„W społeczeństwie demokratyczno-pluralistycznym nie ma monopolu, lecz istnieje rynek różnorodnych ideologii i filozofii życia lansujących często przeciwstawne wartości i projekty życia. Jednostce nie można narzucić którejś z tych ideologii, wybiera je sama. Pluralistycznej strukturze wartości i norm odpowiada w indywidualnej i społecznej świadomości »przymus wybierania»”. Ludzie sami wybierają to w co wierzą, jak żyją, do jakiego kościoła należą.
Pluralizm jak twierdzi Durkheim jest także obecny na rynku pracy, gdzie dochodzi do coraz większej specjalizacji, w związku z czym obszary życia społecznego zyskują swoistą odrębność, specyfikę i niezależność od innych obszarów w zakresie własnych funkcji. Proces ten widoczny jest także w religii, która staje się obszarem chroniącym jednostki i grupy przed lokalną burzą i tak, np. miłość bliźniego jako wartość religijna nie ma swojego zastosowania przy zawieraniu umów, nie ma wpływu na procedurę wyborów prezydenckich czy parlamentarnych, a pojęcie grzechu „norma religijna” i przestępstwa „norma prawa” są definiowane na podstawie zupełnie innych kryteriów. Sfera religii dominuje w życiu społecznym jednostki dopiero po jego największej aktywności zawodowej.
Pluralizm a prywatyzacja religii
Doktryna religijna w społeczeństwach nowoczesnych przestaje być jedynym źródłem spojrzenia na świat. W europejskim kręgu kultury i nie tylko w wyjaśnianiu świata przeciwstawia się religię, nauce. Choć jednocześnie twierdzi się, że także nauka nie jest w obecnej postaci wystarczającym źródłem, na którym można oprzeć poznanie świata i siebie samego, a religijne wyjaśnienia pochodzenia świata i człowieka straciłyby na wiarygodności. Dlatego człowiek współczesny buduje swój światopogląd nie tylko na jednym źródle, ale na wielu różnorodnych, czerpiąc świadomie lub nieświadomie z wielu tradycji religijnych, nauki czy też przekazów medialnych. Jednostka dzięki temu sama tworzy swój własny, uniwersalny system znaczeń, który nie zawsze pozostaje w zgodzie z nauką własnej tradycji religijnej. Tak, więc obecnie pluralizm staje się zjawiskiem jednostkowym, a nie tylko społecznym. Jednostka może być nośnikiem elementów tradycyjnej identyfikacji z Kościołem, np. uczęszczanie do kościoła, ale z drugiej strony może praktykować jogę czy należeć do alternatywnych ruchów religijnych, czy wierzyć w to, że jakiś kamień przynosi mu szczęście w życiu, a z innej strony będzie nosił krzyżyk na szyi.
Pluralizm a globalizacja
Globalizacja według K. Robertsona to skrócenie różnego rodzaju odległości: geograficznych, gospodarczych, kulturalnych, a nawet religijnych. Konsekwencją tego procesu jest z jednej strony znoszenie barier, (np. komunikacyjnych), zaś z drugiej strony uruchamiane zostają mechanizmy obronne wobec specyfiki własnego terytorium, własnej odrębności, co z kolei prowadzi do masowych manifestacji.
Pluralizm religijny jest konsekwencją globalizacji w ten sposób, że kultura globalna wysyła informacje do różnych zakątków świata o wszystkich istniejących tradycjach religijnych. Nawał tych informacji powoduje, że jednostka zaczyna nie uznawać własnej religii za jedynie istniejącą. Może to doprowadzić do upowszechnia się postawy określonej przez H. Coxa mianem denominalizmu (nadaje realne znaczenie pojęciom ogólnym - uniwersaliom, służą jedynie do komunikacji językowej). Z jednej strony równorzędna pozycja religii wobec prawa. Z drugiej strony zaś narastająca świadomość relatywizmu i ekumenizmu (ruch dążący do zjednoczenia wszystkich wyznań), gdzie instytucje religijne uznają swoją równorzędność i dostosowują do tego swoje działania.
Współcześnie procesy globalizacji i związane z nimi rozwój technologii komunikacyjnych sprawiły, że prawie każdy mieszkaniec świata jest świadomy istnienia innych niż oferowane przez jego najbliższe otoczenie społeczno-kulturowe systemów wartości i zasad etycznych. Co za tym idzie różnych wzorców zachowań moralnych- różnych kodeksów etycznych. W świecie ponowoczesnym panuje dyskurs dotyczący pluralizmu istniejących norm etycznych, który polega na ,,współwystępowaniu niewspółmiernych, czasem wręcz sprzecznych norm moralnych i traktowanie pluralizmu jako nadrzędnej wartości kulturowej oraz definitywna rezygnacja z prób ustanowienia uniwersalnego kodeksu zasad etycznych. Ideę zgodności postępowania ze wcześniej ustalonym kodeksem zastępuje pojmowanie etyki jako domeny emocji i uczuć, z których wyrasta wrażliwość moralna. Rezygnacja z prób tworzenia/ ustalania sztywnych, wyrozumowanych i pretendujących do miana uniwersalnych, ponadczasowych kodeksów etycznych oznacza- zdaniem postmodernistów- ,, powtórne jej (moralności) uczłowieczenie, spersonalizowanie”. Zamiast polegania na autorytetach- sugerują postmoderniści- powinniśmy postępować zgodnie z własną intuicją moralną, ona bowiem pozwala na budowanie postaw współodczuwania i empatii, a wiec źródła zachowań i postaw etycznych”.
Zupełnie odmienne stanowisko przedstawia W. Welsch w swojej koncepcji rozumu estetycznego. Twierdzi on, że istotą człowieka staje się samoistnienie, które jest grą przejść, prezentacją sprawności, łączenia różnych stanowisk. Według tego podejścia inny byt staje się o tyle istotny, o ile stanowi punkt wypadkowy do przejścia ku niemu. Welsch twierdzi, że radykalny pluralizm wiąże się z panowaniem wielości, co w konsekwencji prowadzi do znieczulenia, obojętności i przesycenia. Instrumentalne potraktowanie szansy, jaka daje wielość, może doprowadzić do oddzielenia ludzkiego działania od etyki. Obecnie w ponowoczesnym świecie obserwuje się, że pluralizację można skonsumować.
„W tej sytuacji jedynym regulatorem zachowań społecznych, który ma zdolność porządkowania i ukierunkowywania zachowań moralnych, pozostaje prawo, które nakłada na członków wspólnoty społecznej obowiązek odpowiedzialności za swoje czyny: »prawo jawi się tutaj jako narzędzie umożliwiające współistnienie jednostkowych wolności, w tym również wolności do urzeczywistnienia własnej koncepcji moralności, co oznacza, że działanie moralne uznane jest za właściwe - czyli dopuszczalne - jeśli nie jest sprzeczne z regułami prawa«”.
Zdaniem Z. Baumana ludzie ponowocześni to „włóczędzy, turyści, gracze”, którzy są tolerancyjni jedynie: gdy ich postawa wobec świata oznacza przyzwolenie na różnorodność, wielorakość, zgodę na współistnienie przestrzeni społecznej, różnych postaw i wartości; brak w jego postawie czynnego zaangażowania w relacji z tym światem, brak udziału w sytuacjach wymagających dużej odpowiedzialności, przynajmniej w odniesieniu do partnera w bliskim związku emocjonalnym.
Podobne stanowisko prezentuje Z. Kobylińska, która twierdzi, iż człowiek będący ciągle pod wpływem pluralizmu, poszukujący ciągłych wrażeń, emocji, przyjemności stanie się w konsekwencji człowiekiem bezdomnym - „bezimiennym tułaczem, który porzucił ubity trakt, aby odnaleźć się na piaskach moralnej pustyni”.
I. Borowik, Pluralizm jako cecha przemian religijnych w kontekście transformacji w Polsce, [w:] I. Borowik, T. Doktór, Pluralizm religijny i moralny w Polsce, Zakład Wydawniczy „NOMOS”, Kraków 2001, s. 14.
Z. Kobylińska, Moralność jako supermarket w kulturze postmoderny, Olsztyn 2007, s. 103.
I. Borowik, T. Doktór, Pluralizm religijny…, op. cit., s. 15.
J. Mariański, Socjologia… op. cit. , s. 352-353.
T. Klementewicz, Pluralizm, [w:] (red.) J. Wojnarski, Wielka Encyklopedia PWN, Tom 21, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2004, s. 165.
L. Dybel, Monizm, [w:] J. Dębkowski, L. Gawor i inni (red,.)Mała encyklopedia filozofii, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1996, s. 298.
T. Klementewicz, Pluralizm…op.cit., s. 165.
B. Żyłko, Krótka historia pluralizmu w filozofii, etyce i estetyce, ,,Przegląd Humanistyczny” 2006, nr 1, s. 187.
http://209.85.229.132/search?q=cache:izqyt6NV8g8J:hkt.rudaslaska.zhp.pl/images/download/demokracja.doc%3Fpage_id%3D16+demokracja+w+pigu%C5%82ce&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a, [dostęp: 11.11.2009]
Ibidem, [dostęp: 11.11.2009]
Ibidem, [dostęp: 11.11.2009]
Ibidem, [dostęp: 11.11.2009]
Z. Kuderowicz , Pluralizm, [w:] J. Hartman (red.) , słownik filozofii , Wydawnictwo Zielona Sowa, kraków 2004, s. 168 - 169.
Ibidem, s. 168-169.
J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 463.
S. Richert (red.), Pluralizm filozofii. Filozofia wobec pluralizmu, Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie, Olsztyn 2006, s. 7.
Ibidem, s. 7-8.
J. Mariański, Socjologia… op. cit. , s. 417.
Ibidem, s. 15-16.
Ibidem, s. 16.
Ibidem, s. 18.
Ibidem, s. 19.
A. Borowiak, Światopogląd postmodernistyczny, a postulat tolerancji, [w:] A. Borowiak, P. Szarota (red.), Tolerancja i wielokulturowość- wyzwania XXI wieku, Wydawnictwo SWPS ACADEMICA, Warszawa 2004, s. 40.
A. Skwarska, Odpowiedź na radykalny pluralizm?- koncepcja rozumu estetycznego Wolfganga Welscha, [w:] S. Richert (red.), Pluralizm filozofii. Filozofia wobec pluralizmu, Polskie Towarzystwo Filozoficzne Oddział w Olsztynie Modus, Olsztyn 2006, s. 107-108.
A. Borowiak, Światopogląd postmodernistyczny…, op. cit., s. 41.
Ibidem, s. 47.
Z. Kobylińska, Moralność jako supermarket…, op. cit., s. 185.
7