ARYSTOTELES (384-322 r.p.n.e.)
Arystoteles żył i tworzył blisko dwa i pół tysiącleci temu, jego myśl, podobnie jak filozofia Platona nadal pozostaje podstawową i konstruktywną częścią kultury Zachodu. Arystoteles był uczniem Platona, ale nie jego bezkrytycznym naśladowcą. Za pole swych badań obrał całość przedmiotowej wiedzy i podjął próbę systematycznego przedstawienia oraz skomentowania poszczególnych nauk. Opisał też dyscyplinę zwaną przez siebie filozofią pierwszą, czyli naukę o bycie, która jako ze dotyczy samego bytu - leży u podłoża wszystkich innych nauk, ma więc znaczenie naczelne. Obszernie pisał o logice, fizyce, historii przyrody, psychologii, polityce, etyce i sztuce.
Arystoteles urodził się w Stagirze w północnej Grecji. W wieku 18 lat wstąpił do Akademii Platona, gdzie pozostał do jego śmierci w 347 r.p.n.e. Następnie przeniósł się do Assos w Azji Mniejszej. Przez kolejne 5 lat zajmował się wraz z grupą uczniów kwestiami z dziedziny filozofii i biologii, ostatnie dwa lata tego okresu spędzając w Mitylenie na Lesbos. W 342 r.p.n.e. zaproponowano mu powrót do Macedonii w charakterze nauczyciela chłopca, który przeszedł do historii jako Aleksander Wielki. Arystoteles opuścił Macedonie w 335 r. p.n.e., wrócił do Aten i założył własną szkołę, Liceum, gdzie nauczał przez dwanaście lat. Kiedy Aleksander Wielki zmarł w 323 r.p.n.e. w Atenach zapanowały silne nastroje antymacedońskie; Arystotelesa ze względu na jego związki z Macedonią zaczęła otaczać atmosfera wrogości. Został oskarżony o bezbożność, wyjechał z Aten, udał się do Chalkis. Rok później zmarł.
Arystoteles opracował system logiki, który stanowił podstaw studiów logicznych aż do XIX w. Uważał logikę za rodzaj powszechnego narzędzia do studiowania i zdobywania wszelkiej wiedzy, a jego pisma na ten temat są znane pod nazwą „Organon”, co oznacza instrument lub narzędzie. Centralnym elementem logiki Arystotelesa jest sylogizm, zdefiniowany przezeń jako „wypowiedź w której, gdy się coś założy, coś innego, niż się założyło, musi wynikać dlatego, że się założyło”. Najczęstsza forma sylogizmu składa się z trzech twierdzeń, z których dwa są przesłankami, a jedno wnioskiem argumentu. Np.
Wszyscy ludzie są śmiertelni.
Sokrates jest człowiekiem.
Sokrates jest śmiertelny.
Wielokrotnie roztrząsane pytanie dotyczące logiki Arystotelesa brzmi: „co jest jej przedmiotem?” Czy Arystoteles opisywał procesy myślowe, dokonywał gramatycznej analizy języka, czy też przedstawiał teorię związków między rzeczywistymi rzeczami?
Podstawowym przedmiotem pierwszej filozofii Arystotelesa jest substancja.
W swym pierwotnym sensie substancja to coś, co posiada czy też przenosi własności; to jej można przypisać orzeczenie. W swym sensie wtórnym słowo to odnosi się do poszczególnych rodzajów substancji, jak w przypadku kategorii, gdzie stwierdzenie: ”Sokrates jest człowiekiem” oznacza, że Sokrates jest substancją pewnego rodzaju, a mianowicie rodzaju ludzkiego.
Arystoteles kontynuuje tę analizę, wyróżniając dwie pary pojęć: materię i formę, oraz potencjalność i aktualizację, a także rozwijając doktrynę czterech przyczyn. Wskazuje, że każda konkretna rzecz ma dwa aspekty, materię i formę. W przypadku konkretnego drewnianego stołu jednym aspektem jest jego materia, czyli drewno, a drugim - forma, czyli struktura nadająca drewnu postać stołu. Jest to rozróżnienie względne, gdyż drewno postrzegane jako materia w odniesieniu do stołu jest już „uformowane” jako drewno z jeszcze bardziej podstawowych składników, dzielonych dalej w fizyce Arystotelesa na ziemię, powietrze, ogień i wodę. Arystoteles nie daje podstaw do przypuszczeń, że wspomniane cztery elementy można ostatecznie zredukować do materii jako takiej. Uważa je za najbardziej podstawowe formy materii, a ideę pierwotnej i nieokreślonej materii za wytwór umysłu.
Natomiast w aspekcie pary terminów Arystotelesa: potencjalności i aktualizacji, wezmę np. związany z materią i formą proces rozwijania się rośliny mleczu z nasienia. Dla Arystotelesa mlecz stanowi aktualizację tego, czym jest potencjalnie jego nasienie, podobnie jak żołądź stanowi potencjalnie aktualizację dębu. Jeśli dodamy do tego doktrynę przyczyn, otrzymamy szkielet filozoficznego opisu istoty rzeczywistości, którego dokonał Arystoteles, i poznamy jego odpowiedź na pytanie „Jak zachodzą w świecie uporządkowane zmiany?” Arystoteles wyróżnia cztery rodzaje przyczyn, które łącznie wyjaśniają, dlaczego i w jaki sposób coś staje się tym, czym jest. Są to:
- przyczyna materialna, czyli materia tworząca daną rzecz,
- przyczyna formalna, czyli model, lub prawo decydujące o jej rozwoju,
- przyczyna sprawcza, czyli czynnik sprawczy lub inicjujący proces rozwoju,
- przyczyna celowa, czyli jego zakończenie, lub rezultat.
W przypadku mleczu przyczyna materialną jest jego nasienie, przyczyną formalną właściwe dla mleczy prawo czy też model rozwoju, przyczyną sprawczą roślina mateczna, która wyprodukowała nasienie, przyczyną celową zaś stan całkowitego rozkwitnięcia typowy dla dorosłego mleczu. Co istotne, używany przez Arystotelesa grecki termin aitia, tłumaczony jako „przyczyna” ma niedokładnie to znaczenie, jakie jest obecnie przypisywane temu słowu. Greckie aitia odnosi się do tego, co jest „odpowiedzialne” za jakąś rzecz, ma wiec szersze znaczenie niż współczesna „przyczyna” i może objąć różne sensy czterech przyczyn.
Poglądy Arystotelesa dotyczące wiedzy najłatwiej zrozumieć w odniesieniu do myśli Platona. Platon twierdził, że wiedza, w odróżnieniu od wierzenia lub mniemania, jest możliwa tylko w stosunku do tego, co rzeczywiste, niezmienne i wieczne; że świat postrzegany zmysłowo ciągle się zmienia, nie można go wiec poznać; i że wobec tego wiedza może dotyczyć wyłącznie pozazmysłowego świata idei, czyli form, które wychwytuje intelekt. Za wzór służy tu wiedza matematyczna: idealny trójkąt, lub idealne koło mogą być znane intelektowi jako pojęcia lub definicje, lecz nie mogą być przedmiotem dla zmysłów.
Arystoteles, podobnie jak Platon, utrzymuje, że pierwotna rzeczywistość jest poznawalna i że to, co poznawalne, jest niezmienne. Zdecydowanie występuje jednak przeciwko doktrynie form Platona, odrzucając twierdzenie o istnieniu osobnego w pełni rzeczywistego świata form czy też idei, który da się zrozumieć intelektualnie. Arystoteles utrzymuje, że esencje poszczególnych przedmiotów materialnych nie istnieją oddzielnie od nich samych, a istnienie rzeczy materialnych musi być tłumaczone istnieniem form. Wysuwa wobec poglądów Platona poważny zarzut: jeśli przyjmiemy, że esencja jakiegoś przedmiotu jest czymś osobnym od niego, to można będzie powiedzieć, że ona też ma swoją samodzielnie istniejącą esencję i tak w nieskończoność. Własny wywód Arystotelesa na temat sposobu osiągania wiedzy o rzeczywistości jest jednak niezbyt przekonywujący i, jak się niekiedy wskazuje, nie różni się zasadniczo od poglądów Platona. Arystoteles sądził, że wszystkie tezy nauk są w sposób konieczny i powszechny prawdziwe, gdyż zostały wywiedzione z koniecznie prawdziwych przesłanek. Rodzi to jednak natychmiast problem nieskończonego łańcucha, bo koniecznie prawdziwe przesłanki także wymagają dowodu, że są w konieczny sposób prawdziwe i tak dalej. W swych „Analitykach wtórnych” Arystoteles zastanawia się więc nad tym, jak możemy poznać „bezpośrednie pierwotne przesłanki” nauki. Twierdzi, że wielokrotne zmysłowe doświadczenie przedmiotów umożliwia powstawanie w umyśle powszechników, które są rozpoznawane jako takie przez intelekt. W przeświadczeniu Arystotelesa wiedza o rzeczywistości jest więc, jak się zdaje, zdobywana w procesie indukcji, której niepodważalności dowodzi intuicyjne przekonanie rozumowe o prawidłowości jej wniosków. Warto zwrócić uwagę, że powszechniki, choć nie są pojmowane jako istniejące oddzielnie od konkretnych rzeczy, pełnią w teorii wiedzy Arystotelesa niemal tę samą funkcję co forma czy też idea u Platona.
Arystotelesowska koncepcja Boga wywarła ogromny wpływ na późniejszy rozwój racjonalnej filozofii i teologii chrześcijańskiej. Pozostawała w zgodzie a czcią, jaką Arystoteles i Grecy w ogóle darzyli rozum. W dziele „Fizyka” Arystoteles wywodził, że wszystko jest w ruchu, a ponieważ nie sposób wyobrazić sobie ani jego początku, ani końca, musi istnieć wieczna przyczyna będąca źródłem wiecznego ruchu, która sama jest nieruchoma, gdyż inaczej i jej ruch musiałby mieć swą przyczynę.
Bóg jest więc nieruchomą przyczyną. Jest wieczny, niematerialny, niezmienny i doskonały. Musi być aktualizacją pozbawioną potencjalności, gdyż potencjalność pociąga za sobą zmianę i nie jest doskonała. Nieruchoma przyczyna to osoba, gdyż inteligencja jest esencją bycia osobą, przedmiot jej myśli stanowi jednak sama myśl. Dzięki doskonałej wiedzy o wszystkich rzeczach nieruchoma przyczyna pozostaje w stanie najwyższej szczęśliwości. Bóg Arystotelesa nie powoduje ruchu w sensie fizycznym, lecz poprzez bycie celową przyczyną wszechświata, ostatecznym problemem, ku któremu wszystko zmierza. Ta koncepcja niezależnej, wiecznej i rozumnej nieruchomej przyczyny została w późniejszych wiekach zespolona przez takich myślicieli jak Augustyn, Tomasz z Akwinu, William Ockham z chrześcijańską koncepcją Boga miłości, który ma wolę i jest zdolny do wcielenia się oraz komunikacji z bytami przez siebie stworzonymi.
Platon nauczał, że dusza i ciało to osobne byty. Twierdził. że dusza jest nieśmiertelna i zamieszkuje ciało tylko tymczasowo. Arystoteles natomiast uważał ludzką istotę za jeden byt będący częścią natury. Psyche, czyli dusza, jest według niego siłą ożywiającą ciało. Określał ją jako „formę ciała” i „pierwszy akt ciała naturalnego, które posiada w możności życie”. Dusza jest sprawczą, formalną i celową przyczyną ciała i ginie po jego śmierci. Arystoteles odrzuca wątpliwości co do jedności ciała i duszy jako bezsensowne. Utrzymywał, ze wegetatywnym funkcjom żywego organizmu odpowiada wegetatywny aspekt duszy, w przypadku stworzeń mających zmysły dochodzi do tego aspekt zmysłowy, a u istot ludzkich także rozumowy, będący „tą częścią duszy, przez którą dusza poznaje i wydaje sąd o rzeczach”. Podczas gdy istnieją fizyczne odpowiedniki czy przejawy wegetatywnej i zmysłowej funkcji duszy, to nie ma ich w przypadku rozumu. Arystoteles mówił, ze rozum (duszy) nie jest w akcie żadną z istniejących rzeczywistości zanim ją pomyśli. musimy traktować myśl jako coś, co narzuca formę rozumowi, coś, co „wprowadza weń formę”. Arystoteles rozróżniał rozum czynny i bierny. Rozum jest bierny, gdy przyjmuje myśli, które wprowadzają doń formę, może być jednak także czynny i twórczy.
Arystoteles przyjmuje, ze istnieje taki aspekt duszy, który ma niemal boskie własności.
Arystoteles nie mógł zaakceptować skrajnie dualistycznej wizji osoby u Platona, zakładającej niewygodne współistnienie duszy i ciała, lecz nie zadowalała go także perspektywa - na którą wskazywała znaczna część jego własnych poglądów - całkowitego sprowadzenia umysłowych zdolności człowieka do elementu fizycznego i zmysłowego.
Dzieło myśli Arystotelesa jest ogromne obejmuje ono różnorodne dziedziny: od tablicy planet po klasyfikację ryb., od nauk o wiatrach, morzach i pogodzie po analizę tragedii, od etyki i polityki po geometrię i arytmetykę. W średniowieczu logika Arystotelesa była wnikliwie studiowana w Europie. Czołowym krzewicielem myśli Arystotelesa był w średniowieczu Tomasz z Akwinu. Podał on dzieła Arystotelesa nadzwyczaj wnikliwej analizie naukowej.
2