Mariusz Nowak I DPG 1
Temat: Problematyka kultury
Na podstawie „Elementarne pojęcia socjologii” - Jan Szczepański PWN 1963
Kultura jest nazwą wieloznaczną i często używaną, występuje w wielu znaczeniach, lecz także w wielu różnych naukach i w filozofii, nadaje się jej różną treść i różny zakres.
Przede wszystkim należy odróżnić użytek opisowy i użytek oceniający tego słowa. Mówi się czasem o kimś potocznie, że jest człowiekiem kulturalnym lub zachowującym się kulturalnie lub nie kulturalnie oceniając go pozytywnie lub negatywnie. W nauce stosuje się to znaczenie nadając nazwie kultura tylko sens opisowy tzn. w celu oznaczenia określonych klas przedmiotów, zjawisk i procesów, które opisujemy lub wyjaśniamy.
Nazwa pochodzi z języka łacińskiego cultura (agri) i oznaczała pierwotnie uprawę roli. Do dziś dzień używa się tej nazwy w naukach biologicznych i rolniczych mówi się o „kulturach” bakterii i „kulturach” roślin myśląc o określonych uprawach. Kultura oznacza pielęgnowanie uszlachetniania obyczajów ludzkich i ich sposobów postępowania. Stwierdzenie to jest przeniesione z rolnictwa, lecz nie w celu uszlachetniania i pielęgnowania roślin, lecz obyczajów. W znaczeniu filozoficznym jako kulturę rozumie się wszystko, co nie wyrasta samo przez się z przyrody, lecz powstaje dzięki pracy człowieka i jest to wytworem celowej refleksji i działalności ludzkiej.
Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej materialnych i nie materialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom należy tu podkreślić, że kultura składa się z wytworów materialnych i systemów wartości.
W tym znaczeniu do kultury można by zaliczyć każdy przedmiot wytworzony przez człowieka. Podział na kulturę i przyrodę dał podstawę do podziału nauk na przyrodnicze i humanistyczne.
Często też spotykamy się z podziałem na kulturę materialna i duchową.
Kultura materialna zwana też cywilizacją jest zbiorem wytworów ogólnie zwanych przedmiotami codziennego użytku.
Kultura duchowa to wytwór dążenia do ideałów piękna, dobra, prawdy, sprawiedliwości, to zespoły idei, obyczajów, urządzeń, symbolów itp., w których te idee zostały wcielone lub utrwalone.
A.L. Kroeber i C. Kluckholm po zanalizowaniu kilkuset definicji z ostatnich stuleci stwierdzili, że:
„Kultura polega na uschematyzowanych i ustalonych sposobach myślenia, odczuwania i reagowania nabytych i przekazywanych głównie przy pomocy symboli, stanowiących zamienne osiągnięcia grup ludzkich włączając ich ucieleśnienie w wytworach materialnych; istotny trzon kultury stanowią tradycyjne tzn. historycznie przekazane i wyselekcjonowane idee, a przede wszystkim do nich przywiązane wartości”
Upraszczając można powiedzieć: Istnieją pewne idee przekazywane z pokolenia na pokolenie z tymi ideami wiążą się systemy wartości, te z kolei wyznaczają zachowania się i działania jednostek i grup, ich sposoby myślenia i odczuwania.
Definicje niekiedy określają ją jako: wyuczone zachowania się, kompleks wzorów przyjętych w danej grupie społecznej; całość dziedzictwa społecznego przekazywanego z pokolenia na pokolenie; zespół wzorów określających życie.
Definicja obejmuje też ogół przedmiotów/narzędzi produkcji wytworzonych przez człowieka lub całą społeczność będących ich wynikiem pracy w toku zdobywania środków zaspokajania potrzeb.
Kultura zawsze jest zlokalizowana w przestrzeni i w społeczności i nie istnieje poza zbiorowościami ludzkimi. Należy wiec odróżnić kulturę osobistą jednostki od kultury zbiorowości.
Kultura osobista jednostki to ogół jej osobistych wzorów postępowania, jej metod działania,wytworów jej działalności, jej idei i myśli często nie znanych innym ludziom. Kultura osobista musi się mieścić w ramach kultury zbiorowości jednakże każde społeczeństwo zezwala jednostkom na pewien margines oryginalności i odchylenia od powszechnie przyjętych i uznanych wzorów. Ten margines może być węższy lub szerszy, zależnie od roli społecznej i pozycji jednostki, jednakże granice dopuszczalnych odchyleń są mniej lub więcej wyraźnie ustalone, a ich przekroczenie spotyka się z potępieniem.
Kultura zbiorowości nie jest sumą kultur osobistych jej członków, ale jest to ogół wytworów, wartości i sposobów zachowania się, które zostały przyjęte i uznane przez zbiorowość i nabrały ważności dla jej członków, wyznaczając zachowania się uznane za ”obowiązkowe ” np. wzory przyzwoitości, zasady
współżycia itp.
Trzeba też odróżnić kulturę zbiorowości od dziedzictwa kulturowego, które zostaje przekazane następnemu pokoleniu. Kultura zbiorowości jest całością żywych, aktualnych, funkcjonujących wytworów i wzorów odgrywających uznaną rolę w życiu wszystkich członków zbiorowości.
Dziedzictwo kulturowe to tylko ta część systemów, które zostały przekazane następnym pokoleniom, które zdały egzamin trwałości w czasie.
Podstawowe składowe jednostki kultury nazywamy elementami lub cechami
kultury. Mogą być nimi jakieś przedmioty materialnego użytku lub idee, odgrywające ważną rolę w jednej lub więcej dziedzinach życia zbiorowego, wokół których koncentrują się inne funkcjonalnie z nimi powiązane wytwory lub idee.
W każdej dziedzinie kultury możemy wykryć szereg takich podstawowych elementów, które w mniejszym lub większym zakresie,wpływają na działalność ludzi, organizują i prowadzą wysiłki, prowadza do tworzenia bardziej złożonych systemów kulturowych. Taki układ przedmiotów, urządzeń wyobrażeń idei wzoru postępowania nazywamy kompleksem kulturowym.
Jeżeli np. uznamy samochód za odrębny element kulturowy, to wszystkie wytwory, urządzenia, instytucje czynności, wzory zachowań przepisy związane z produkcja, sprzedażą i używaniem i naprawianiem samochodów tworzą rozległy kompleks kulturowy.
W każdej dziedzinie działalności kulturalnej zbiorowości możemy wyróżnić charakterystyczne kompleksy: w rolnictwie może to być np. uprawa pewnej rośliny; wyróżniamy, więc kompleks upraw ryżu kukurydzy, pszenicy czy ziemniaków.
Kompleksy kultury nazywamy też systemami kulturowymi, gdyż są one wewnętrznie spójne i logicznie powiązane. Szereg kompleksów kulturowych może się łączyć w szersze całości, nazywane konfiguracjami lub też czasami wzorami kulturowymi.
Wpływ kultury dokonuje się różnymi drogami przez:
socjalizacje i kształtowanie osobowości jednostki
tworzenie i ustanawianie wartości
wzory działania i wzory postępowania
stwarzanie modeli instytucji i systemów społecznych.
1) Kultura jest wytworem działalności człowieka.
Nie jest ona czymś istniejącym poza zbiorowościami ludzkimi.
Kultura kształtuje nas już od pierwszych chwil po urodzeniu znajdujemy się pod wpływem istniejących już przedmiotów, urządzeń,poglądów, wierzeń i ustalonych sposobów wychowania.
Jest światem, do którego musimy wejść ucząc się wielu rzeczy i przez wiele lat. Nasz organizm, popędy, skłonności naturalne zostają od raz ujęte w karby nakazów, wzorów ustalonych w kulturze grupy, z której pochodzimy.
Możemy się przeciwko nimi buntować, lecz świadomy i zmieniający zastany stan rzeczy bunt jest możliwy dopiero wówczas, gdy osiągniemy dorosłość.
Istotę sprawy oddał w zwięzłym sformułowaniu R.E. Parka (Wprowadzenie do nauki socjologii Poznań 1926) powiedzeniem „człowiek nie rodzi się ludzkim, lecz staje się nim w procesie wychowania”
Po urodzeniu niemowlę jest organizmem biologicznym, wyposażonym w szereg własności potencjalnych, które wychowanie rozwija, modeluje, kształtuje i tak małe zwierzątko przekształca się w człowieka, czyli istotę rozumną, zdolna do pracy i twórczości. Jednakże przez samo oddziaływanie np. przez środki chemiczne, na procesy fizjologiczne nie nauczymy dziecka ani mówić ani czytać, pracować i rozwiązywać zastane sytuacje praktyczne w swoim życiu. Jest to możliwe dopiero przez oddziaływanie dorosłych na dziecko, przez uczenie go i przez „wprowadzenie ” do systemów wartości i wzorców postępowania.
Proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu go do kultury umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach, nazywamy procesem socjalizacji. Poprzez ten proces kultura kształtuje nowych członków społeczeństwa, uczy ich, jak się należy zachowywać, co należy czynić, aby się utrzymać i osiągnąć zasadnicze cele życiowe.
W mechanizmie wpływu kultury na życie społeczne szczególnie ważne jest to, ze kultura ustanawia systemy wartości i kryteria określające wartości.
Postępowanie człowieka jest wyznaczone przede wszystkim jego potrzebami organizmu wrodzonymi jak i nabytymi wywołującymi poczucie braku czegoś i zmuszające do działania (i potrzebami rozwiniętymi na ich podstawie).
2) Jednostki i zbiorowości musza, ciągle dokonywać wyboru miedzy sposobami zaspokajania swoich potrzeb. W takich sytuacjach wyboru w grę wchodzą wartości i kryteria określające skale wartości.
Wartością nazywamy tu dowolny przedmiot materialny czy idealny, idee lub instytucję, przedmiot rzeczywisty czy wyimaginowany, w stosunku, do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują i m ważna role w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia od czuwają jako przymus. Wartościami s te przedmioty, które zapewniają jednostce wewnętrzna równowagę i dążenie do nich daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku,, lub te, które dla grupy są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności.
Pojecie wartości przedmiotu dla różnych grup może być względne i najwyższe wartości mogą mieć dla nich różne przedmioty.
Dla jednych będą to przedmioty kultu, wiedza naukowa lub doskonałość moralna dla innych cele polityczne, pieniądze lub dzieła sztuki,, a jeszcze innych zdrowe czy honor. Wartości są wiec ważnym wyznacznikiem postępowania jednostek. Są one regulatorami ludzkich dążeń i postępowania pozwalają na ocenę postępowania innych, służą jako podstawa oceny społecznej przydatności członków grup. Wyznaczają zasady hierarchii społecznej i określają zasady współzycia zbiorowego. Wartości są zasadniczą częścią składowa kultury każdej jednostki i zbiorowości.. W kulturze każdej zbiorowości przyjęte są pewne systemy wartości i pewna hierarchia.
3) System wartości wyznacza wybór środków zaspokajania potrzeb i interesów, wyznacza perfekcje w dążeniach. Natomiast o tym, jak jednostka zachowuje się w określonych sytuacjach, jak rozwiązuje poszczególne sytuacje tak, by nie popaść w konflikt z innymi, jak rozwiązuje konflikty, gdy jej interesy zostały naruszone, o tym decydują „wzory” działania lub szerzej „wzory” postępowania
Ustalane w ramach poszczególnej kultury.
Mówiąc w uproszczeniu wzory postępowania są pewnymi schematami stosowanymi w określonych sytuacjach. Życie społeczne można rozpatrywać jako ciągły szereg sytuacji, w których ludzie się spotykają oddziaływają na siebie, komunikują sobie coś, żądają czegoś od siebie starają się wywrzeć jakiś wpływ na postępowanie innych, uzyskać cos od nich.
Każde spotkanie z innymi ludźmi jest nowa sytuacją. Zanim w tej sytuacji cos zrobimy, musimy ja najpierw określić: czy jest to np. narada, czy przyjacielska pogawędka.
Zdefiniowanie sytuacji jest konieczne dla zastosowania odpowiedniego wzoru działania i postępowania. Wzór jest to sposób zachowania się uznany za „normalny” lub dopuszczalny w danej sytuacji. Wzory zachowania określone w danej kulturze umożliwiają porozumiewanie się, czynią zrozumiałe zachowania innych i pozwalają oddziaływać skutecznie na innych ludzi.
4) Kultura wpływa na przebieg życia społecznego przez ustalanie modeli zachowań się, instytucji, przedmiotów, dzieł sztuki itp. Wzór wyraża pewną ustaloną i przyjętą w danej kulturze regularność przebiegu zjawisk, jest ustalonym schematem, który pozwala „odczytać” i zrozumieć zachowania. Model natomiast jest pewnym obrazem czy symbolicznym przedstawieniem stanu rzeczy pożądanego, ocenianego pozytywnie, służącego do oceny rzeczywistego stanu rzeczy. Model jest wiec schematem pożądanym, z którym związane są wartości, który należy naśladować i powtarzać.