Kształtowanie wydań różnego typu
(działalność praktyczna, należąca do techniki edytorskiej)
Tekst poprawny to wymóg, obowiązujący edytora w każdym wydaniu. Tekst taki może być jednak podany w różny sposób. Owo przystosowanie się do celu praktycznego, jakiemu ma służyć dany typ edycji prowadzi do wyróżnienia najczęściej wyodrębnianych trzech rodzajów wydań, które tradycyjnie są w edytorstwie naukowym tekstów literackich oznaczane jako wydania typu A, B i C.
Wydanie typu A - wydanie naukowe.
Jest to wydanie przystosowane do potrzeb wszechstronnego badania naukowego bez prób podsuwania czytelnikowi (odbiorcy) historyczno-literackiej interpretacji. Ma charakter źródła historycznego. Tu wstęp - jest jedynie filologiczny i językowy (jego strukturę przedstawię w dalszym ciągu wywodu). Ponadto:
- tekst jest podany w edycji krytycznej z wszechstronnym aparatem krytycznym
- tekst jest zaopatrzony w notę filologiczną oraz komentarz językowy umożliwiający dokładne zrozumienie sensu językowej warstwy utworu
- w przypadku zabytków piśmiennictwa polskiego tekst zostaje zaopatrzony w indeks użytych w tekście wyrazów (a więc z ich lokalizacją).
Sposób podania tekstu - optymalna jest trojaka realizacja edytorska tekstu: 1. podobizna fototypiczna, 2. transliteracja (z pominięciem bezspornych błędów druku), 3. transkrypcja.
Przykład: seria Biblioteka Pisarzy Polskich (kontynuacja serii Biblioteka Pisarzów Polskich PAU), wydawana przez IBL PAN (od 1953 r.). W tej serii rozmaicie jednak oprac. różne teksty, np. Rozmyślania przemyskie, kazania gnieźnieńskie w oprac. Vrtela-Wierczyńskiego: ww. trojaka realizacja; podobnie w wyd. Krótkiej rozprawy Reja. Niekiedy rezygnowano z transliteracji w zakresie dzieł z XVI i XVII w.
Takie wydanie zapewni udostępnienie tekstu utworu zarówno badaczom - literaturoznawcom, jak i językoznawcom.
Wydanie typu B - ma kilka odmian; owo wydanie jest określane najczęściej jako popularno-naukowe; jednakże zależnie od tego, czy jest przeznaczone przede wszystkim dla celów dydaktycznych, czy też dla badania naukowego w pewnym ograniczonym jednak zakresie (nie tak wszechstronnym, jak w przypadku wydań typu A), powinniśmy nazwę wydania uzależnić od jego celu. Cel ten i przeznaczenie dominujące sygnalizuje 1 człon określenia: wydanie dydaktyczno-naukowe, czy wydanie naukowo-dydaktyczne.
Najlepszym przykładem, ukazującym jednak odmienność celu są tomiki opracowane w ramach BN: seria I - utwory polskie; seria II - utwory obce; tomiki są pod względem edytorskim zróżnicowane.
Wstęp w wydaniach typu B ma część filologiczną, lecz zawiera również informacje historyczno-literackie (a nawet o charakterze teoretyczno-literackim) z wyborem zagadnień, mających na uwadze cel wydania.
Sposób podania tekstu - zróżnicowany:
edycja krytyczna z pełnym aparatem krytycznym
tylko wybór wariantów w aparacie krytycznym
krytyczne podanie tekstu, lecz bez dokumentacji uzasadniającej jego postać.
Komentarz obejmuje szerszy krąg zagadnień niż w wydaniach typu A.
Indeksu - brak.
Wydania typu C - obiegowo określane jako szkolne lub popularne. Wydania te występują też w kilku odmianach, zależnie od tego, czy są przeznaczone dla szerszej publiczności, czy do nauczania szkolnego.
Przykłady: Biblioteka Poetów PIW („żółta seryjka”)
Biblioteka Poetów Ludowej Spółdzielni Wydawniczej (Exlibris z Pegazem). Obejmuje utwory poetów polskich i obcych; seria ta jest zalecana, o czym informują w metryczce: „Pismem Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z dnia ......”; ponadto „seria zalecana do działów nauczycielskich bibliotek szkół średnich”.
Wydanie takie może mieć wstęp (tak jak np. w Bibliotece Poetów PIW, nb. pisany przez wybitnych znawców zagadnienia, lecz pozbawiony przypisów), może mieć komentarz (jak w niektórych tomikach poezji przeznaczonych dla uczniów; ale tylko niektórych; niektóre ograniczają się do umieszczenia na końcu słowniczka trudniejszych wyrazów, bez lokalizacji). Wydanie takie wreszcie może ograniczyć się tylko do poprawnego podania tekstu. Nieraz występują pewne składniki dokumentacji krytycznej, ale przeważnie rezygnuje się z tego. Wydania typu C nie są bowiem wydaniami krytycznymi.
Wydania typu A muszą być edycjami krytycznymi.
Wydania typu B mogą nimi być w pewnych przypadkach; co zależy od indywidualnego opracowania, np. zależy od profilu serii; często - od decyzji wydawcy.
Bliższa prezentacja wydań typu A
Wstęp: I część
zawiera dokumentację uzasadniającą taki czy inny wybór źródeł jako podst. wyd. tekstu oraz dokładny opis wszystkich uwzględnianych przez edytora w mniejszym czy większym stopniu źródeł; np.:
w sytuacji edytorskiej 1: opis bibliograficzny tego jedynego drukowanego przekazu, opis egzemplarza, z którego wydawca korzysta, z podaniem biblioteki i sygnatury. Tak dokładny opis jest potrzebny, bo często za tą sama karta tytułowa kryje się inne oprac. danego tekstu literackiego (przykład z czasów renesansu: wydania Pieśni Kochanowskiego opatrzone tą sama datą, a zawierające inną postać niektórych utworów; to zdarza się nawet w Wydaniu Narodowym Mickiewicza, ponieważ redaktorzy nanosili zauważane poprawki w późniejszych dodrukach, nakładach);
w sytuacji edytorskiej 2: opis bibliograficzny różnych druków, z których korzystamy i uzasadnienie wyboru podst. wyd.;
w sytuacji, gdy są autografy: ich opis, wskazanie ich chronologii, omówienie przydatności dla edycji. Jeśli autografy sa podst. wyd., wówczas jeszcze dokładniejszy ich opis i przedstawienie formatu, rodzaju papieru, ilości kart lub stronic, rodzaju pisma, ewentualnych uszkodzeń, braków;
w sytuacji kopii nieautentycznych: ich wzajemne związki, pochodzenie, filiacje, uzasadnienie wyboru przekazu (przekazów), na którym (na których) tekst w edycji został oparty.
II część wstępu zawiera: opis cech językowych dzieła (wszak w wyd. typu A publikowane są tylko sklasycyzowane dzieła, o dużęj randze oraz zabytki języka); tutaj opis języka epoki winien być też uwzględniony i w tym kontekście zasygnalizować, czy język edytowanego utworu zawiera jakieś odchylenia od normy, np. regionalne, indywidualne (neologizmy, wyrazy obce, korzystanie z różnych pokładów, warstw języka w jednym tekście) itp.
III część wstępu: zasady opracowania danej edycji; ponadto wszystkie wprowadzone przez wydawcę odstępstwa od przekazu tradycyjnego (emendacje, koniektury, inna kolejność fragmentów - jak np. w różnych edycjach Pana Tadeusza; chodzi tu o wiersz zwany Epilogiem, którego tekst jest różny w różnych wydaniach, zwłaszcza jeśli idzie o kolejność wersów). W tej części wstępu jest zawarta również charakterystyka komentarza i uzasadnienie wyboru takiego, a nie innego typu komentarza.
W wyd. typu A ważna jest konsekwencja, jeśli idzie o strukturę Aparatu krytycznego; chodzi m.in. o jasny, logiczny zapis i układ odmian tekstu (wariantów stylistycznych - krótszych, obejmujących jeden wyraz lub kilka wyrazów, oraz wariantów tzw. redakcyjnych, stanowiących przejaw zmian głębszych w zakresie nie tylko leksyki, lecz pomysłu artystycznego, obrazu, idei). W zakresie techniki zewnętrznej podawania wariantów kolejność następująca jest wskazana: liczba wersu, tekst ustalony krytycznie i przyjęty w wydaniu, kreska pozioma lub pionowa, wariant, skrótowe oznaczenie przekazu, będącego źródłem wariantu (to już było szczegółowo omówione, bo i w zalecanych do badań naukowych wydaniach tzw. hybrydalnych, łączących cechy typu A i B, jest to zalecane). Jeśli wariantów danego miejsca w tekście jest więcej - podajemy je w kolejności wyznaczanej przez chronologię przekazów.
Miejsce Aparatu krytycznego - tu różne „szkoły”; niektórzy edytorzy w innym miejscu (u dołu strony) umieszczają drobne odmiany, tj. warianty stylistyczne (obejmujące zwykle jeden wyraz lub 2-3 wyrazy), a w innym (po tekście) warianty redakcyjne (obejmujące np. zdanie, a nawet większe fragmenty tekstu; świadczące o głębszych przemianach artystycznych i ideowych tekstu). Ostatnio się zarzuca takie oddzielanie wariantów (inne ich traktowanie poprzez miejsce w edycji).
Aparat krytyczny winien być w tego typu wydaniach pod danym tekstem (to nie znaczy, ze u dołu stronicy!) lub na końcu edycji (po wszystkich tekstach), w wydzielonym miejscu.
Indeks - zasady opracowywania indeksów, wskazówki: W. Kuraszkiewicz, Z badań nad literaturą staropolską, Wrocław 1952. Nowszych tekstów nie zaopatruje się w indeks użytych w tekście utworu wyrazów (ale to nie znaczy, że rezygnujemy z innego typu indeksów, np. indeksu trudniejszych wyrazów, indeksu nazw geograf., nazwisk itp.).
Bliższa prezentacja wydań typu B i C
Wydania naukowo-dydaktyczne (dydaktyczno-naukowe) typ B
Cele wydania: zróżnicowane, dlatego: brak jednolitych postulatów edytorskich.
Indeksu wyrazów brak.
Cechy właściwe dla wszystkich wydań tego typu:
Wstęp: pewna część (filolog.) dotyczy źródeł, na których edytor oparł krytykę tekstu, ale bez szczegółów, najważniejsze informacje; jest to zwykle końcowa część wstępu poprzedzająca teksty.
Główny charakter wstępu: historyczno-literacki, a dobór zagadnień dostosowany do celu edycji i do tekstu/tekstów.
Skrótowo ujęte zasady transkrypcji.
Cel: dydaktyczny (na poziomie uniwersyteckim) - obowiązuje następujący optymalny schemat:
geneza utworu (hist., społ., osobista);
powiązania utworu w zakresie literatury polskiej i powszechnej;
ewentualne źródła pozaliterackie (np. stosunek fabuły do historii, polityki itp.);
analiza artystyczna (kompozycja, forma artystyczna (metaforyka), forma językowa (styl, wersyfikacja, strofika));
oddziaływanie dzieła (recepcja): sądy współczesne i późniejsze, echa w innych tekstach literackich, echa w innych sztukach; jeśli to dramatyczny - znaczenie utworu w dziejach teatru, ciekawsze inscenizacje.
Cel: naukowy; edycja ma służyć badaniom hist.-lit:
Wstęp ma dać sumę wiedzy koniecznej jako podstawy do dalszych badań. Należy omówić pokrótce dotychczasowy stan badań; wskazać najwartościowsze materiały, pozycje ważne dla dotychczasowej interpretacji; co w badaniach dominowało, co traktowano marginalnie.
Jest to przygotowanie do dalszej samodzielnej analizy badawczej różnych aspektów dzieła.
Sposób podania tekstu: rezygnacja z historycznej wierności przekazu podstawowego na rzecz zbliżenia edytowanego tekstu do czytelnika. Nie podobizna fototypiczna czy transliteracja, lecz transkrypcja, z czym łączy się modernizacja pisowni, lecz przeprowadzona do pewnych granic: konieczność zachowania historycznej postaci języka w dziele, np. y pełniące funkcję i; ale tez y pełniące funkcję grupy: yj lub ij (Maryja, bijać).
Zasady transkrypcji są wciąż udoskonalane i uzupełniane, dąży się do ujednolicenia, zwłaszcza w zakresie tekstów literatury dawnej (szczególnie od XVI do poł. XVIII w.). W odniesieniu do utworów literatury od poł. XVIII w. nie zostało to ujednolicone; istnieje wzorzec, a w jego obrębie są indywidualne ujęcia, odchylenia, dostosowane to jest do języka pisarza.
Uświadamiają to zasady stosowane przez różnych edytorów, w różnych seriach oraz w tomach Archiwum Literackiego: Miscellanea z epoki...
Kolejne zagadnienie: poprawne oddanie interpunkcji, co jest ważne dla poprawnego oddania strony mentalnej dzieła oraz strony artystycznej (indywidualnych metod ekspresji artystycznej właściwych danemu pisarzowi czy nawet gatunkowi literackiemu). Zadbać o zachowanie oryginalnej melodii i rytmiki, będącej wynikiem np. stosowania zdań wielokrotnie złożonych czy zastosowania myślnika w funkcji pauzy między rytmicznie odpowiadającymi sobie, równoległymi zdaniami (jak w Nieboskiej Komedii Z. Krasińskiego).
Modernizacja interpunkcji ma być dokonywana w ograniczonym zakresie. Należy pamiętać, ze interpunkcja ma za zadanie nie tylko podkreślenie logicznego rozczłonkowania tekstu, lecz oddanie rytmiki, melodii, retorycznego rozczłonkowania zdań jako sposobu wydobywania pauz i akcentów.
Co do tekstów starszych - należy kierować się znaczeniem znaków interpunkcyjnych; na razie było . i , potem: i ? (ok. połowy XVI w.), a więc w tekstach staropolskich unikać wielokropka, wykrzyknika, znaków, które narzucałyby tekstowi akcenty uczuciowe oparte na naszym subiektywnym odbiorze treści edytowanego przez nas utworu. Te formy ekspresji uczuciowej sygnalizowane za pomocą interpunkcji nie były w dobie Kochanowskiego znane. Wprowadzamy je jednakże, ale - z ograniczeniem.
Emendacje i koniektury - w wyd. typu B dozwolone jest ich wprowadzanie bezpośrednio do tekstu, nie zaś drogą pośrednią, a więc tylko przez aparat krytyczny. Bo student polonistyki, badacz literaturoznawca chce dysponować tekstem poprawnym, gotowym do estetycznego oddziaływania i do naukowego poznania. Nie interesuje go zwykle historia filologicznej pracy nad ustaleniem tego tekstu (krytyka tekstu). Tylko w wydaniach B aspirujących do naukowości i w wydaniach hybrydalnych dodatkowo wprowadzamy aparat krytyczny.
Niekiedy w wyd. typu B pojawia się aparat krytyczny oparty nie na pełnym materiale wariantów, lecz na ich wyborze, co ma oczywiście ograniczona wartość naukową.
Komentarz do wydań typu B - zróżnicowany, zindywidualizowany: bardzo szeroki i ograniczony aż do „ascetycznego”.
Ogólnie: W typie B spotykamy rozmaitość licznych odmian edycji.
Wydania szkolne i popularne - typ C
Rozmaitość odmian edycji w tej klasie wydań oczywiście jeszcze większa. Wskazania ogólne więc jeszcze bardziej płynne.
UWAGA: edycje tekstów literackich do nauczania szkolnego musza być przystosowane do obowiązującego w danym czasie programu i do panujących wówczas metod dydaktycznych. Z tego wynika, ze tego typu edycje utworów literackich szybko się dezaktualizują, np. w latach 30-tych była cenna seria wydawnicza „Wielka Biblioteka”, lecz gdy zmienił się program i metody nauczania - straciła swa aktualność.
Pewne stałe cechy tego typu wydań:
Wstęp: historyczno-literacki, dostosowany do poziomu umysłowego odbiorców, jasny, przystępny, bez uczonej pedanterii.
Rezygnacja z informacji filologicznych dotyczących pochodzenia tekstu (podstawy wydania) czy jego krytyki [ale np. w Bibliotece Poetów Ludowej Spółdzielni Wydawniczej - takie informacje można spotkać].
Zbędny jest tu aparat krytyczny.
Tekst: poprawny, transkrypcja, ale w szerszym zakresie stosowana jest modernizacja (z wyjątkiem rymów, które - jak pamiętamy - zawsze są wyjątkiem).
Komentarz - objaśnienia. Ogromna rozpiętość zróżnicowania wydań typu C pod tym względem. Generalnie: objaśnienia pod tekstem, na poziomie podstawowym, przystosowane do potrzeb odbiorcy, chcącego poznać utwór, jego treść.
Niekiedy brak objaśnień. Niekiedy słowniczek trudniejszych wyrazów na końcu edycji.
Jeśli wydanie szkolne przeznaczone dla młodzieży licealnej - ostatnio obserwujemy w różnych seriach, ze komentarz się rozrasta, umieszczane streszczenia kolejnych partii tekstu umieszczane z boku tekstu (jak niegdyś - w staropolskich wydaniach tzw. argumenty).
Bliższa prezentacja wydań zbiorowych
Ważne tu zagadnienia, wyodrębniane w podręcznikach edytorstwa, to:
charakter wydania (A, B, czy C);
zawartość wydania (całkowite lub częściowe: najczęściej jest to wybór, antologia);
układ wydania (np. chronologiczny - tu pamiętać o cyklach, że omijają tę zasadę; podział na utwory wyd. za życia i po śmierci; wg gat. literackich);
sprawa wyposażenia technicznego wydania.
Ad 1) Typ A rzadko tu podejmowany, bo edycja zbiorowa jest obliczona przeważnie na szeroki krąg czytelniczy; tak więc B i C lub hybryda miedzy tymi typami wydań - stosowana w praktyce wydawniczej, przy czym tu akurat granice miedzy tymi typami są płynne; nieraz trudno rozróżnić.
Ad 2) Częstsze są tu wybory znaczących, ważniejszych, cenionych, najwartościowszych dzieł niż edycje całkowite. Gdy edycje są zamierzone jako całkowite, towarzyszą temu trudne pytania, wybory, zwłaszcza w odniesieniu do materiałów quasiliterackich, paraliterackich lub dokumentów, np. listów, pamiętników, dzienników, wariantów tekstów ostatecznie niezaakceptowanych przez autora, bruliony, szkicowe ujęcia, teksty, których autor nie przeznaczył ostatecznie do druku, np. młodzieńcze próby literackie, np. Mickiewicza, które nb. ukazały się dopiero w Wydaniu Narodowym (1948 - Pigoń). Na te trudne pytania próbuje odpowiedzieć J. Kleiner we wzmiankowanym na wykładzie wielokrotnie wstępie do t. I swej edycji Dzieł wszystkich J. Słowackiego: wyraża tu opinię, że nie powinniśmy tego rodzaju materiałów publikować.
K. Górski natomiast wielokrotnie (np. w swym podręczniku edytorstwa) podkreśla, że interes poznawczy każe ignorować decyzje autora i niekiedy należy dla celów naukowych publikować wszystko.
Ad 3) Układ wydań zbiorowych - ważny. Funkcjonują w edytorstwie naukowym utworów literackich 4 zasady, niekiedy nie do pogodzenia, więc są uwzględniane częściowo, z zachowaniem kompromisu. Tak więc, zaleca się:
stosować ścisłe chronologiczne następstwo utworów (wg daty publikacji utworu lub daty jego powstania)
wyodrębniać utwory ogłoszone za życia autora i po jego śmierci (ze spuścizny rękopiśmiennej)
oprzeć edycję na wyróżnieniu gatunków literackich i dopiero w obrębie gatunków stosować kolejność chronologiczną
cykle to nienaruszalne całości - liczy się, nie czas powstania wchodz. w skład utworów, lecz czas skomponowania danego cyklu (a nawet znaczącego zbioru, posiadającego pewne tylko cechy cykliczności, a w każdym razie - układu stworzonego przez autora z tekstów powstałych i wydrukowanych wcześniej w innej kolejności niż w tym zbiorze).
Zasadę nr 2 [wyodrębniać utwory ogłoszone za życia autora i po jego śmierci (ze spuścizny rękopiśmiennej)] bardzo mocno akcentował Juliusz Kleiner i zastosował ją w swym wydaniu Dzieł wszystkich Słowackiego, zastosował ją też Czesław Zgorzelski w wydaniu Wierszy Mickiewicza. Za tą zasadą przemawiają trzy względy:
historyczno-literackie: utwory nie wydane za życia autora nie były faktem życia lit. w epoce, w której tworzył autor;
estetyczne: nie ogłoszone utwory nie uzyskały pełnej aprobaty czy akceptacji autora;
moralne: również faktem biograficznym jest powstrzymanie się autora od wydrukowania pewnych utworów; jakieś sprawy życiowe o tym zadecydowały.
Przykłady: J. Kleiner w wyd. Dzieł wszystkich Słowackiego uczynił podstawą układu zbioru; natomiast J. Krzyżanowski w edycji Dzieł Słowackiego (którą redagował) zastosował układ tego zbiorowego wyd. wg gat. lit. i w obrębie gat. - uwzględnił chronologię.
Zasada nr 3 [oprzeć edycję na wyróżnieniu gatunków literackich i dopiero w obrębie gatunków stosować kolejność chronologiczną] jest to zasada sięgająca tradycji edytorstwa XVIII w. Taki układ daje przejrzyste widzenie całego dorobku twórczego. Tę zasadę można uzgodnić z zasadą prymarną (chronologiczną) i z postulatem nr 2 (czyli utwory za życia i ogłoszone dopiero po śmierci).
Wytworzyła się pewna tradycja edytorska co do układu różnorodnych utworów wchodzących w skład dorobku danego pisarza edytowanego w wydaniu zbiorowym. Pewne optymalne rozwiązania w zakresie kolejności umieszczenia tekstów.
Najpierw 1. liryki (czy tzw. wiersze drobne, jak różnorodne rodzajowo ballady, bajki, satyry, epigramaty); 2. epika; 3. dramaty; 4. proza artystyczna (nowele, opowiadania, powieści); 5. krytyka literacka; 6. proza o tematyce pozaliterackiej (publicyst., filozoficzna, historyczna); 7. listy i przemówienia spisane przez autora; 8. materiały biograficzne różnego rodzaju (listy, przemówienia spisane przez słuchaczy, rozmowy).
Ad 4.) czyli - wyposażenie techniczne edycji; wytworzyła się praktyka następująca: wszelkie dodatki do edycji pochodzące od edytora umieszczać w ostatnim tomie (aparat krytyczny i komentarz); stan optymalny jednak, to: umieszczanie komentarzy i aparatu krytycznego po tekście (wydawnictwa się przed tym bronią, bo to dla nich pewna przeszkodą: utrudnia ostateczne opracowanie techniczne edytorskie wydania; komentarz zwykle drukowany jest inna czcionką; w aparacie krytycznym są rozmaite skróty, znaki, które muszą być dokładnie umiejscowione, a ich miejsce w korekcie sprawdzone).
Sa różnice co do tego, czy Objaśnienia do tekstu w wydaniach zbiorowych powinno się umieszczać przed Aparatem krytycznym, czy dopiero po Aparacie krytycznym. Różne rozwiązania.
Obecnie zwykle te części edycji (zwłaszcza w wydaniach hybrydalnych (między B a A) umieszcza się w wydzielonych, końcowych miejscach danego tomu, obejmującego dany typ czy rodzaj twórczości, np. lirykę, powieści poetyckie, sonety, satyry, utwory epickie itp.