Alina Kowalczykowa,
Ciemne drogi szaleństwa,
Kraków 1978.
Szaleństwo jako dramat i wyzwanie.
wzrost zainteresowania chorobą psychiczną i romantyzmem, sztuką, zdominowaną przez problematykę konfliktu jednostki z otoczeniem, przez bohaterów przekraczających próg sza-leństwa lub melancholii; bohater romantyczny jawi się jako osobnik z pogranicza patologii.
pisarze romantyczni: czas szaleństwa umysłów i sztuki, czas przejściowy, czas frustracji, winę za to ponosi historia; choroba wieku (Alfred de Musset); po raz pierwszy świadomość związku kryzysu osobowości z kryzysem epoki; obłęd może być znakiem bogactwa wewnę-trznego; szaleństwo jako charakterystyczny symptom rozdarcia całej epoki.
Roland Jaccard: człowiek współczesny jako twór słaby, przytłoczony techniką, ratujący się izolacją od świata.
Michel Foucault: szaleństwo pełni szczególną rolę drastycznego zmuszania świata do samo-analizy.
Nerval - ucieleśnienie biografii romantycznego poety: choroba psychiczna, tajemnicza śmierć (zapewne samobójcza); we sztuce odtworzył własne patologiczne stany.
schizofrenia - ważny element portretu epoki romantycznej.
malarstwo: portret obłąkanego: Studium chorej umysłowo Gericaulta, Obłąkana Katarzyna Füssliego - obłęd kieruje uwagę ku przeżyciom wewnętrznym postaci; brzydota w obrazach Goi i Williama Blake'a.
analogie u romantyków między biografiami twórców i bohaterów literackich; szaleńcy między normalnością a chorobą umysłową, osobowości szarpane namiętnościami, odrzucenie daw-nych wartości moralnych i dawnego porządku świata; zbiorowość kontra jednostki.
do galerii ludzi odrzuconych pisarze romantyczni wtrącają zarówno geniuszy, jak zbrodniarzy, tych niszczonych przez świat i tych świat niszczących, wszyscy, którzy nie mieszczą się w ra-mach powszechnie uznawanego systemu norm; szaleństwo staje się skrajną formą, swoistym punktem dojścia indywidualizmu; Korsarz Byrona i Lambro Słowackiego: istotą szaleństwa jest zaprzeczenie uznanym w świecie wartościom.
konfrontacja człowieka z tajemnicą jego psychiki. Z chwilą gdy przestaje pojmować własne uczucia, gdy zamąceniu ulega motywacja własnych czynów, gdy nie potrafi okiełznać namięt-ności, przed bohaterem otwiera się chaos szaleństwa.
szaleństwo przekształca się w dramat, rozgrywający się między człowiekiem a jego własnym wnętrzem, które okazuje się tajemnicze i niepoznawalne - Søren Kierkegaard, z jego wizją człowieka jako istoty pełnej lęku, rozdarcia.
wielcy bohaterowie polskiej literatury romantycznej miewają trwale „umysł pomieszany” lub ogarnia ich szaleństwo w momentach szczególnie ważnych; jest ono istotnym elementem ich przeżyć psychicznych.
polski stereotyp patrioty: lekceważenie śmierci, brawura odwagi łączy się z pogardliwym potę-pieniem wszelkich rozsądkowych kalkulacji; motyw choroby umysłowej służył jako środek po-głębienia portretu psychologicznego bohatera, z reguły był podporządkowany głównej idei utworu; szaleństwo ukazuje świat w zupełnie innym niż normalne zwierciadle, obnaża jego prawdziwą twarz spod fałszu konwenansu i hipokryzji; szaleńcy to indywidua, które przekro-czyły pewną uznawaną miarę namiętności lub rozpaczy, znalazły się poza dopuszczalną oby-czajem granicą. Poza światem normalnych ludzi.
idee rodzące się w umysłach romantycznych szaleńców są niezwykłe, szokujące, w tekście nie dopowiadane - lecz zrozumiałe. Bo sposób ich rozumowania nie odbiega zasadniczo od toku myślenia ludzi normalnych (patrz: konstrukcja wypowiedzi szaleńców).
połączenie tragizmu i bufonady.
szaleniec musi ponieść klęskę, przegrywa w samotnym zmaganiu ze światem; temat indywi-dualizmu, samotnictwa, temat frustracji, zniechęcenia, ucieczki od świata, zakończonej aktem rozpaczliwej zemsty lub rezygnacją, śmiercią samobójczą - Edmund Witwickiego; jeśli sza-leństwem pokieruje wiara, nie będzie to już szaleństwo, może w ten sposób być włączone w kanon patriotycznych powinności; bohaterowie, przez swe szaleństwo wyobcowani, z niezwy-kłą ostrością postrzegają wady narodowe.
bohaterowie romantyczni protestują zawsze w imię jakichś wyższych wartości moralnych.
w śmieszności szaleńca kryje się zawsze tragizm, nie będzie bawił, mimo że dziwacznie się zachowuje…
szaleństwo staje się integralną częścią portretu nowego, romantycznego bohatera, człowieka i patrioty, jednostki wrażliwej moralnie i chłonnej poznawczo, a także ostro, krytycznie nasta-wionej wobec świata współczesnego; ucieczka ku wolności poszukiwanie samotności, ulu-bienie przyrody dzikiej i niedostępnej; ślepota motywem szczególnie uprzywilejowanym; sza-leńcy, odepchnięci przez tłum, nie rozumiani i ponad tłum wyrastający, będą apostołami przy-szłości.
Agaj-Han Krasińskiego: niewiarygodna wprost egzaltacja, frenezja oraz euforia zmierza zdecydowanie ku gloryfikacji i tych bohaterów, których zbrodnicze pasje i czyny wybuchają zazwyczaj jako skutek urażonej dumy narodowej.
improwizacje, wizje, niezwykłe namiętności i wzniosłości - wszędzie tu szaleństwo stapia się z poezją; szaleństwo to wzniosłość tragiczna; wszyscy szaleńcy ponoszą klęską. Torują dro-gę przyszłości - ale sami, samotni w swych zmaganiach i w cierpieniu, muszą przegrać w nierównej walce.
malarstwo: Morowe powietrze Gierdziejewskiego, Farys Januarego Suchodolskiego - motywy z pogranicza szaleństwa.
polski szaleniec: Michał Płoński: w 1812 roku zakończył życie w autentycznym zakładzie dla obłąkanych, w warszawskim szpitalu bonifratrów; podobno coś nawet szkicował podczas dwuletniego pobytu w szpitalu.
w polskiej literaturze romantycznej pojęcie szaleństwa łączy się stale z ideą wzniosłości.
romantyków interesuje szaleństwo jako znak wyobcowania, naznaczenia tajemniczą wartoś-cią, odmiennością. Taki bohater prezentuje najwyższe wartości ideowe, moralne i emocjonal-ne, a jego szaleństwo staje się dowodem ich autentyzmu.
idee historiozoficzne Słowackiego wytyczały więc także konkretne wzory postępowania - dro-gę skrajnego rewolucjonizmu, bez oglądania się na opinie i poglądy współczesnych.
ANTOLOGIA
Adam Mickiewicz - Romantyczność.
Anonim - O szpitalu obłąkanych w Warszawie (tak zwanym Bonifraterskim).
miejsce rozpaczy i cierpień.
zwiedzanie szpitala.
Józef Ignacy Kraszewski - Bedlam. Rzecz lekarsko-filozoficzna.
„Gdybym nie był doktorem w Bedlam, to jest doktorem wariatów, chciałbym być wariatem - jest to stan bardzo szczęśliwy”.
Części: Cela pod nr 3 - Sala pierwsza (Dawid); Cela pod nr 5 - Sala pierwsza (Izaal Sevy); Sala trzecia - Cela piąta kobieca (antyfeministyczne nastawienie, Fanny); Cela pod nr 8 (Tymoteus Olaus Godman); Cela pod nr 5 - Sala czwarta (Fipil Rohaut).
Ludwik Sztyrmer - Frenofagiusz i Frenolesty.
Władysław Syrokomla - Melodie z domu obłąkanych.
Józef Szujski - Obłąkani. Ballada z roku 1863.
Juliusz Słowacki - Kordian. (fragment aktu III, sc. VI).
Zygmunt Krasiński - Nie-Boska Komedia. (Dom Obłąkanych).
Cyprian Norwid - Scherzo (II).
Doktor i Wariat.
Szymon Konopacki - Staś obłąkany w Zieleńcach.
tęskni za zmarłą Marylką.
Henryk Cieszkowski - Obłąkany.
„Trup nadzieje, jam umarły, / A serce - wciąż kocha!”.
Seweryn Goszczyński - Uczta zemsty.
Zygmunt Krasiński - Fragment. Młody rycerz…
Karol Brzozowski - Potępieniec. Fantazja.
Stefan Witwicki - Edmund.
Michał Wiszniewski - Charaktery rozmów ludzkich.
Józef Bohdan Dziekoński - Duch jaskini.
Józef Ignacy Kraszewski - Il fanatico per la musica.
„Dzisiejszy Rzym jest popiołem dawnego Rzymu. W stolicy muzyki dziś głucho”.
Józef Dzierzkowski - Wieniec cierniowy.
Narcyza Żmichowska - Poganka.
Aleksander Groza - Obłąkany poeta.
W. J. - Poeta obłąkany.
Henryk S… [Skałkowski] - Poeta-wariat.
Zygmunt Krasiński - Adam szaleniec.
Części: Portret lorda Gram'a; Wspomnienia Rzymu; Boleść; W klasztorze; Męczarnia; Rozpacz.
Juliusz Słowacki - Lambro.
Ludwik Jabłonowski - Obłąkaniec syberyjski.
Edmund Wasilewski - Improwizacja wariata.
Edward Dembowski - Dumanie obłąkanego.
Ryszard Berwiński - Parabaza do Don Juana poznańskiego.
Edward Dembowski - Z notatek wariata.
„Mówią mi, żem obłąkany. O! bo i jak tu nie być obłąkanym? Jak nie szaleć w tym świecie samolubstwa i zwierzęcości, pod tylu męczeństwami, po tylu przecierpianych wiekach?”
Seweryn Goszczyński - Król Zamczyska.
Ludwik Hieronim Kajsiewicz - Do czytelnika.
o polskiej poezji.
Michał Chodźko - Dziesięć obrazów z Wyprawy do Polski.
Adam Mickiewicz - O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych.
3