Kalkulacje rolnicze
Kalkulacje rolnicze są to rachunki umożliwiające określenie efektów, jaki mogą dać poszczególne działalności produkcyjne w gospodarstwie rolniczym, w zależności od tego jak są prowadzone. Odpowiadają one na pytanie: co będzie jeżeli?, lub co by było gdyby? Na przykład, co będzie jeżeli zamiast chowu bydła mlecznego przejdziemy na chów bydła opasowego, lub jeżeli zamiast żywienia tuczników pasami własnymi wprowadzimy żywienie paszami pełnoporcjowymi, albo zamiast tuczyć świnie do masy 115 kg, zakończymy tucz na 105 kg wagi żywej. W odróżnieniu od rachunku kosztów, gdzie wykorzystujemy dane z przeszłości dla danego gospodarstwa, w kalkulacjach część parametrów rachunku może być ustalona na podstawie przewidywań lub kalkulowana, czy też pochodzić z literatury. W zależności od przedmiotu kalkulacji, czyli tego czego dotyczą, można wyróżnić kalkulacje kosztów, opłacalności i kalkulacje zmian w gospodarstwie rolniczym.
Kalkulacje kosztów związane są z kalkulowaniem różnego rodzaju kosztów w przedsiębiorstwie. Kalkulacje kosztów, zależnie od ich celu, kompletności i szczegółowości posiadanych materiałów mogą być pełne (obejmujące wszystkie składniki kosztów) oraz niepełne (dotyczące tylko kosztów bezpośrednich lub i niektórych kosztów pośrednich).
Kalkulacje opłacalności przeprowadzane są wtedy, gdy mamy odpowiedzieć na pytanie: które produkty w konkretnym gospodarstwie są bardziej opłacalne od innych, np. czy rolnikowi bardziej opłaca się produkować mleko, czy żywiec wołowy lub żywiec wieprzowy?
Kalkulacje skutków zmian w gospodarstwie rolniczym dotyczą najczęściej zmian organizacyjnych: zmniejszenia, czy zwiększenia liczby utrzymywanych zwierząt, zwiększenia powierzchni gospodarstwa (przez dokupienie ziemi lub dzierżawę), uruchomienia nowej działalności produkcyjnej.
W kalkulacjach można uwzględniać wszystkie elementy kosztów i efektów lub tylko niektóre z nich. W zależności od sposobu podejścia wyróżniamy kalkulacje pełne i niepełne.
Kalkulacje pełne obejmują wszystkie składniki kosztów i prowadzą do ustalenia pełnych kosztów produkcji. Przydatność tych kalkulacji w praktyce jest ograniczona, z uwagi na to, że wiele elementów ma charakter umowny, np. sposób ustalenia kosztów pośrednich. Najczęściej koszty pośrednie dolicza się na zasadzie procentowego narzutu na koszty bezpośrednie. Ustalenie wielkości tego narzutu nie jest łatwe i zawsze wzbudza dyskusję. Stąd do kalkulacji pełnych odnoszą się podobne uwagi krytyczne, jak do rachunku kosztów opartych na pełnych kosztach produkcji. Mniej problemów napotykamy wykorzystując kalkulacje niepełne, a w szczególności kalkulacje różnicowe.
Charakterystyczną cechą kalkulacji pełnych jest to, że uwzględnia się w nich wszystkie elementy kosztów. Mówimy w takim przypadku o kompletności kosztów. Kalkulacje pełne obejmują wszystkie grupy kosztów bezpośrednich i pośrednich lub zmiennych i stałych. Prowadzą do obliczania (ustalania) pełnych kosztów produkcji w przeliczeniu na jednostkę produktu, czyli odnoszą się do przyszłości. W zamierzeniu autorów miary doprowadzić do udzielenia odpowiedzi na pytanie: jaka była opłacalność poszczególnych produktów?
Tego typu kalkulacje obarczone są pewnymi "słabościami". Ich podstawę stanowi bowiem podział kosztów na bezpośrednie i pośrednie. Koszty bezpośrednie, zgodnie ze swoim charakterem, mogą być bezpośrednio przypisane poszczególnym działalnościom i są dzięki temu kosztami rzeczywistymi. Inaczej przedstawia się sytuacja z kosztami pośrednimi. Ich rozdział na poszczególne działalności odbywa się przy pomocy odpowiednich kluczy podziałowych. Problem polega na tym, że dotychczas nie znaleziono odpowiedniego klucza podziałowego. Stosowane dotychczas klucze podziałowe w postaci: produkcji globalnej w jednostkach zbożowych lub złotych, kosztów bezpośrednich z uwzględnieniem lub wyłączeniem obrotu wewnętrznego, bezpośrednich nakładów robocizny, prowadzą każdorazowo do różnych wyników. Niemożność właściwego podziału kosztów pośrednich powoduje względność tego rachunku. Kolejną przyczyną powodującą wzrost względności kalkulacji pełnych jest umowna wycena obrotu wewnętrznego, pracy rolnika i członków jego rodziny w gospodarstwach rodzinnych.
Istnieje tylko jeden przypadek, gdy pełne koszty produkcji odzwierciedlają rzeczywisty ich poziom w przeliczeniu na jednostkę produkcji. Występuje on w gospodarstwach wyspecjalizowanych, gdy wytwarza się jeden produkt towarowy. Wykorzystanie kalkulacji pełnych do planowania budzi jeszcze więcej wątpliwości, zwłaszcza gdy w oparciu o kalkulacje pełne chcemy dokonać wyboru kierunku produkcji. Stąd też przydatność pełnych kalkulacji kosztów jest ograniczona.
Kalkulacje niepełne uwzględniają tylko niektóre rodzaje kosztów, np. koszty bezpośrednie, czy koszty zmienne. Wśród kalkulacji niepełnych wyróżniamy tzw. Kalkulacje różnicowe, w których bierzemy pod uwagę tylko te rodzaje kosztów, które są różne dla porównywanych działalności produkcyjnych. Przykładowo w uprawie kukurydzy, czy mieszanki zbożowej na paszę uwzględniamy koszty nasion, nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, siły pociągowej, ponieważ te kształtują się różnie w przypadku obu działalności, natomiast pomijamy w obliczeniach koszty podstawowej uprawy roli, czy koszty funkcjonowania gospodarstwa jako całości (np. koszty pośrednie), ponieważ te w przeliczeniu na 1 ha, a zatem i dla porównywanych upraw, są takie same. Kalkulacje różnicowe, pozwalają ustalić względną opłacalność porównywanych działalności produkcyjnych, sposobów wykonania prac, systemów żywienia zwierząt, czy poziomów intensywności produkcji. Nie dają one informacji na temat tego, czy coś w ogóle się opłaca czy nie, ale informują o tym, która działalność lub które rozwiązanie jest bardziej opłacalne, a które mniej, dając tym samym możliwość wyboru rozwiązania korzystniejszego.
Istotne jest tu założenie, że rolnik prowadząc gospodarstwo musi coś uprawiać i/lub hodować, musi stosować jakieś technologie, wybierać jakieś poziomy intensywności produkcji. W związku z tym, powinien wybierać rozwiązania korzystniejsze, a zatem takie, które zapewniają większą różnicę między przychodami a ponoszonymi kosztami bezpośrednimi (zmiennymi), to jest większą nadwyżkę bezpośrednią. Ma tu zastosowanie ta sama zasada, co opisana przy omawianiu rachunku kosztów opartego na kosztach niepełnych. Miarą względnej opłacalności w kalkulacjach różnicowych jest nadwyżka bezpośrednia. W tabeli 1 przedstawiono schemat obliczania nadwyżki bezpośredniej dla działalności w produkcji roślinnej i działalności w produkcji zwierzęcej.
W nawiązaniu do przedstawionego sposobu obliczania nadwyżki bezpośredniej w tabeli 2 podano przykład obliczenia nadwyżki bezpośredniej dla uprawy pszenicy ozimej, a w tabeli 3 dla działalności chów bydła mlecznego.
Nadwyżkę bezpośrednią w produkcji zwierzęcej obliczamy w przeliczeniu na 1 sztukę fizyczną lub tzw. strukturalną (zwierzę dorosłe płci żeńskiej z odpowiednim przychówkiem innych grup zwierząt), na 1 hektar głównej powierzchni paszowej (główna powierzchnia paszowa oznacza powierzchnię roślin uprawianych na paszę w plonie głównym), na godzinę nakładów pracy, czy na 1 zł kosztów zmiennych.
Dla celów porównania atrakcyjności ekonomicznej działalności z produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej nadwyżkę bezpośrednią w produkcji zwierzęcej możemy odnieść do 1 ha głównej powierzchni paszowej, na godzinę nakładów pracy, czy na 1 zł kosztów zmiennych. Wybór podstawy odniesienia nadwyżki bezpośredniej zależy od kryterium oceny opłacalności i sytuacji gospodarstwa. Na przykład, w gospodarstwie o niedoborach zasobów pracy kryterium oceny opłacalności działalności produkcyjnej może być nadwyżka bezpośrednia na godzinę pracy, z kolei w gospodarstwach o małych zasobach ziemi nadwyżka bezpośrednia na 1 ha. Oznacza to, że przy wyborze kryterium odniesienia nadwyżki bezpośredniej należy kierować się tym czynnikiem, który występuje w gospodarstwie w niedoborze. Może to być ziemia, praca, czy kapitał.
Kalkulacje niepełne charakteryzują się tym, że nie uwzględnia się w nich wszystkich elementów całkowitych kosztów produkcji, a tylko ich część. Są one szczególnie przydatne przy rozważaniach dotyczących przyszłości. Podstawę ich stosowania stanowi podział całkowitych kosztów w gospodarstwie na koszty stałe i koszty zmienne.
W pierwszym etapie tych kalkulacji należy wydzielić koszty, które w przyjętym zakresie planowania będą miały charakter kosztów stałych. Należy zatem rozstrzygnąć, które z trwałych zasobów gospodarstwa (ziemi, środków trwałych, pracowników) nie będą ulegały zmianom. Najbardziej charakterystyczne są kalkulacje niepełne wykorzystywane przy wyborze działalności produkcyjnych. Dla każdej z rozpatrywanych działalności roślinnych sporządza się kalkulacje w odniesieniu do 1 ha. Kryterium wyboru stanowi, różnica między wartością produkcji a kosztami zmiennymi. Różnica ta dotychczas nazywana była zyskiem brutto (w gospodarstwach państwowych, gdzie w kosztach zmiennych uwzględniano koszty robocizny) lub dochodem bezpośrednim (w gospodarstwach rodzinnych, bez kosztów robocizny). Wobec wprowadzenia kategorii zysku brutto, na szczeblu całego przedsiębiorstwa, jako różnicy między przychodami przedsiębiorstwa a kosztami uzyskania przychodu i stratami lub zyskami nadzwyczajnymi, proponuję różnicę tę określić mianem nadwyżki bezpośredniej.
Rozstrzygnięcia wymaga przyjęcie odpowiedniej kategorii produkcji, jako podstawy obliczania przychodów z danej działalności. Wątpliwość dotyczy zaliczania do tych przychodów oprócz produktu głównego (nasion, korzeni, bulw) także produktów dodatkowych np. słomy, liści buraczanych. Tę wątpliwość należy rozstrzygać na miejscu w konkretnych warunkach. Jeżeli w danych warunkach istnieje rynek na słomę i liście buraczane i te produkty zamierza się i można sprzedawać wówczas należy je zaliczyć do przychodów z danej działalności.
Ostatecznie formuła obliczania nadwyżki bezpośredniej z poszczególnych działalności roślinnych przyjmie następującą postać:
Nadwyżka bezpośrednia = wartość produkcji potencjalnie towarowej - koszty zmienne
W produkcji zwierzęcej podstawę odniesienia stanowić może jedna sztuka fizyczna lub tzw. sztuka strukturalna obejmująca sztukę dorosłą płci żeńskiej (krowa, maciora, matka owca, klacz) z odpowiednim przychówkiem wg stanu średniorocznego. Podstawę ustalenia współczynników stanu średniego danych grup wiekowych stanowi modelowy obrót stada.
W celu porównania działalności produkcji zwierzęcej z działalnościami roślinnymi uzyskaną nadwyżkę bezpośrednią od jednej sztuki strukturalnej należy przeliczyć na 1 ha głównej powierzchni paszowej, obejmującą powierzchnię roślin pastewnych uprawianych w plonie głównym. W kosztach zmiennych działalności zwierzęcej należy uwzględnić koszty zmienne produkcji własnych pasz objętościowych.
5