Pilichowska Iwona
PRiS, rok III
DEMOGRAFICZNE I EKONOMICZNE SKUTKI STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA
Jak podaje Główny Urząd Statystyczny, najbardziej prawdopodobny scenariusz wydarzeń przewiduje, że po 2020 roku proces starzenia się społeczeństwa będzie gwałtownie postępował.
Niekorzystne procesy demograficzne będą miały szczególnie istotny wpływ na dwie sfery życia Polaków: system ochrony zdrowia i sytuację finansową ubezpieczeń społecznych.
Większa liczba osób potrzebujących opieki medycznej, konieczność zamykania niektórych szkół wyższych z powodu braku studentów, niewydolny system ubezpieczeń społecznych - to potencjalne konsekwencje starzenia się społeczeństwa.
WSKAŹNIKI STARZENIA SIĘ I STAROŚCI W POLSCE I NA ŚWIECIE
Odpowiedzi na pytanie dotyczące tempa przekształceń demograficznych, ich przyczyn i skutków można szukać m.in. w naukowych teoriach socjologicznych. Jedna z nich - teoria drugiego przejścia demograficznego wyjaśnia, że zmiany zachodzące w strukturze ludności mają swój początek w latach 60tych XX wieku. Wtedy właśnie w krajach uprzemysłowionych nastąpiło osłabienie wartości związanych z tradycyjnym modelem rodziny. Skutkiem tego jest popularność alternatywnych form życia małżeńskiego, a co za tym idzie spadek liczby urodzeń. Utrwala się tzw. „model odwróconej piramidy demograficznej”.
Starość demograficzna jest stanem, który wyznacza proporcja ludzi starych w społeczeństwie. Najczęściej stosowaną w badaniach demograficznych miarą starzenia się ludności jest % udział osób po sześćdziesiątym roku życia w ogólnej strukturze społeczeństwa.
Możemy wymienić 5 faz w procesie starzenia się ludności:
brak oznak starości demograficznej - osoby po 60 r.ż. stanowią mniej niż 8% społeczeństwa
wczesna faza przejściowa - ludzie po 60 r.ż. stanowią 8-10 % ludności
późna faza przejściowa - osoby po 60 r.ż. stanowią 10-12 % społeczeństwa
starość demograficzna - osoby po 60 r.ż. stanowią ponad 12 % społeczeństwa
zaawansowana starość demograficzna - osoby po 60 r.ż. stanowią ponad 15 % społeczeństwa
Wyróżniamy zatem 3 typy struktury ludności:
progresywny - 40% to dzieci, 50% dorośli, 10% ludzie starsi. Jest to społeczeństwo młode, o silnej dynamice.
stacjonarny - 30% dzieci, 50% dorosłych, 20% ludzie starsi. Społeczeństwo jest w równowadze , brak dynamiki rozwojowej.
regresywny - 20% dzieci, 50% dorośli, 30% seniorzy.
ONZ za próg starości przyjmuje 65 r.ż. i wyróżnia na tej podstawie 4 fazy rozwojowe społeczeństwa:
młoda - mniej niż 4% osób powyżej 65 r.ż. w społeczeństwie
dojrzała - 4-7% osób powyżej 65 r.ż. w społeczeństwie
stara - więcej niż 7% osób powyżej 65 r.ż. w społeczeństwie
zaawansowana starość demograficzna - więcej niż 10% osób powyżej 65 r.ż. w społeczeństwie
Proces starzenia się społeczeństw jest obserwowany we wszystkich krajach rozwiniętych.
Do krajów o zaawansowanej starości demograficznej należą m.in. Irlandia, Polska, Portugalia, Norwegia, Wielka Brytania, Włochy, Szwecja, Szwajcaria.
Krajami, które jako pierwsze przekroczyły próg starości demograficznej były Szwecja i Francja 1850-1870, a w latach 1920-1940 miało to miejsce w USA, Grecji, Japonii, Argentynie.
W Europie ludzie starsi żyją najdłużej w Szwajcarii, Szwecji, Francji i Hiszpanii. Osoby w wieku 60 lat żyją tam średnio o 4 lata dłużej niż w Polsce. W innych krajach Europy Zachodniej osoby sześćdziesięcioletnie żyją 2-3 lata dłużej. Prognozy demograficzne tych krajów na następne półwiecze przewidują dalszy wzrost długości życia, na ogół w tempie takim samym jak dotychczas.
W wielu krajach obok wydłużania się przeciętnego trwania życia obserwuje się także zmniejszanie się liczby urodzeń. Znajduje to odzwierciedlenie w zmianie proporcji między osobami w wieku 65 lat i więcej, a dziećmi (osobami w wieku 0-14 lat). W Polsce na 100 dzieci przypada 52 osób starszych. Niższy wskaźnik od polskiego ma jedynie 5 krajów europejskich: Turcja (16), Bośnia i Hercegowina (29), Macedonia (34), Irlandia (48) i Słowacja (51). Najwyższy wskaźnik w Europie mają Włochy - na 100 dzieci przypada 116 osób starszych, natomiast w Belgii, Grecji, Hiszpanii, Niemczech i Szwecji na 100 dzieci przypada ponad 90 osób starszych. Dane te wskazują na różnice struktur demograficznych poszczególnych społeczeństw, świadczące o młodości lub starości demograficznej.
Polska próg starości przekroczyła w 1968 r. W 2000r Polaków w wieku podeszłym było 6,4 mln co daje 16.6% ogółu społeczeństwa.
Przyczyny starzenia się ludności związane są m.in. z postępem cywilizacyjnym, medycznym, niższą śmiertelnością oraz znikomym przyrostem naturalnym. W Polsce przyrost naturalny w 1993r. wynosił 100 tys., w 1997r już tylko 32.5 tys., natomiast w roku 2000 - 10.3 tys. Największy ujemny przyrost naturalny występuje w miastach.
W wielu państwach pojawia się problem systemu emerytalnego i opieki społecznej. We wszystkich państwach UE przeprowadzono reformy mające na celu wprowadzenie oszczędności do systemów emerytalnych i cięcie kosztów poprzez obniżenie podstawowego poziomu świadczeń lub też otwarcie na sektor prywatny. W niektórych państwach wprowadzono rozwiązania wspierające systemy oszczędzania z przeznaczeniem na emeryturę oraz zachęcające do kontynuacji aktywności zawodowej po przekroczeniu ustawowego wieku
emerytalnego.
Cechy demograficzne najstarszych Polaków:
W Polsce ludność w wieku powyżej 65 r.ż. zwiększyła się z 10.2% w 1990r. do 12.3% w 2000r
mężczyźni żyją w Polsce przeciętnie 70.4 lat, a kobiety 78.8 lat.
w miastach mieszka więcej osób starszych niż na wsi
mieszkańcy miast są również lepiej wykształceni (wykształcenie niepełne podstawowe ma 2 razy mniej osób, natomiast wykształcenie wyższe ma 6 razy więcej osób)
mężczyźni - zarówno na wsi jak i w mieście są zdecydowanie lepiej wykształceni niż kobiety
owdowiałe kobiety przewyższają liczbą wdowców, wiąże się to z wcześniejszą umieralnością mężczyzn
owdowiali seniorzy z miast częściej zawierają nowe związki małżeńskie niż ci ze wsi
kobiety pobierają mniejsze świadczenia emerytalne, gdyż przechodzą na emeryturę 5 lat wcześniej niż mężczyźni( kobiety w wieku 60 lat, mężczyźni 65 lat)
Niemal wszystkie osoby starsze w naszym kraju mają własne źródło utrzymania: emeryturę, rentę rodzinną lub za przekazane gospodarstwo rolne. O takiej samodzielności ekonomicznej można mówić w przypadku 97% osób starszych. Aż 74 proc. osób utrzymuje się z emerytury. Tylko kilka procent żyje na koszt społeczny. Nieco ponad 6 proc. pracuje zawodowo. Nie zawsze jednak otrzymywana kwota świadczeń wystarcza na godne życie i zaspokojenie specyficznych potrzeb tej grupy ludności - leczenia, rehabilitacji, obsługi. Dzieje się tak nie tylko w naszym kraju, ale także w krajach wysoko rozwiniętych, w których “obciążenie” ludności pracującej ludnością niepracującą (dziećmi i osobami starszymi) jest coraz wyższe. Jednak komfort życia osób starszych jest gorszy niż w innych krajach. W Polsce świadczenia społeczne nie są wysokie. Prawie 84 proc. osób otrzymuje świadczenia na pograniczu czy poniżej przeciętnej płacy w gospodarce narodowej.
SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I PRAWNE SKUTKI STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTW
W kategorii skutków demograficznych warto zwrócić uwagę na fakt, że potrzeby ludzi w starszym wieku różnią się w obrębie przynajmniej trzech faz starości. Każda faza wiąże się z zapotrzebowaniem na usługi określonych instytucji, optymalne warunki dostępu do dóbr, struktury, na profesjonalną opiekę i pomoc w szeroko rozumianym środowisku życia. Od potrzeb gwarancji aktywności społecznej, nierzadko także zawodowej, uczestnictwa w kulturze, oświacie, rekreacji; przez zapotrzebowanie na opiekę, pomoc medyczną i rehabilitację; aż po oczekiwanie stałej opieki z zewnątrz, wsparcia medycznego, nierzadko opieki klinicznej, paliatywnej lub hospicyjnej.
W kategorii skutków ekonomicznych za podstawę analiz należy przyjąć, że globalizacja zjawiska wpływa na wydatki budżetowe, zwiększa koszty pracy i zmusza do redukcji wydatków socjalnych. Wpływa też na wysokość świadczeń emerytalnych. Zasada subsydiarności i sprawiedliwości społecznej w praktyce oznaczają obciążenie kosztami funkcjonowania systemów wszystkich aktywnych zawodowo, może zyskać społeczną akceptację tylko w okresach przejściowych. Nie może natomiast stanowić trwałej postawy zabezpieczenia społecznego, czego najlepszym dowodem jest obecny kryzys w starzejącej się pod względem demograficznym i „przesocjalizowanej” Unii Europejskiej. Każdy wzrost obciążeń podatkowych deformuje rynki pracy, generuje bezrobocie, konfliktuje, w konsekwencji prowadząc do poszerzania obszarów biedy i wykluczenia społecznego.
Pozostałe skutki demograficznego starzenia się społeczeństw można sklasyfikować jako:
społeczne - rywalizacja pokoleń o miejsce na rynku pracy i w dostępie do świadczeń, zakłócenia międzypokoleniowej solidarności na skutek wzrostu kosztów zabezpieczenia społecznego, przesuwanie odpowiedzialności za system z sektora publicznego na pozarządowy, wpływ wolnego rynku na osłabienie funkcji opiekuńczych rodziny, niewykorzystany kapitał ludzki( doświadczenia, tradycje, wartości);
kulturowe - kult przedsiębiorczości, mobilności degraduje starość, sprzyjając utrwalaniu negatywnego stereotypu starości, zarówno przygotowanie do starości jak i kumulacja kapitału stanowią ważny, choć niedoceniony element pokoleniowego przekazu;
prawne - konieczność regulacji wysokości składek ubezpieczeniowych, progu emerytalnego, zasad funkcjonowania podmiotów odpowiedzialnych za ubezpieczenia( w Polsce ZUS, KRUS), waloryzacji świadczeń emerytalnych, alimentacji nadania odpowiedniego statusu naukom o starości;
instytucjonalno - polityczne - narastające zapotrzebowanie osób starszych na dostęp do informacji, mediów, infrastruktury społecznej, usług, opieki medycznej, leków, edukacji, kultury, profesjonalnej opieki i pomocy socjalnej.
Odrębną grupę skutków zjawiska stanowią odczucia, potrzeby i problemy analizowane w kategoriach jednostkowych, ludzkich, osobniczych. Najważniejsze z nich to: zachowanie tożsamości pokolenia ludzi starych, pauperyzacja, brak poczucia bezpieczeństwa socjalnego, medycznego, brak edukacji odpowiednich postaw wobec starości, nierzadko brak poczucia odpowiedzialności za siebie, bezradność wobec postępu technicznego, poczucia bezużyteczności, osamotnienia, wycofania się z życia społecznego, brak oparcia w rodzinie, słabnące więzi towarzyskie i z krewnymi, deficyty ekonomiczne i psychiczne powodują wielochorobowość, przyśpieszające procesy starzenia.
ROLA POLITYKI SPOŁECZNEJ W KREOWANIU NOWEGO MODELU STAROŚCI
Znaczenie polityki społecznej wobec osób starszych wynika ze zmian demograficznych, jakie następują w ostatnim półwieczu w większości krajów europejskich. Nie ma jednej uznanej definicji polityki społecznej wobec osób starszych. Najogólniej polityka społeczna wobec osób starszych określana jest jako polityka realizacji interesów osób starszych. Ponadto dotyczy potrzeb i warunków bytu ludzi starszych i ma na celu te działania, które w sposób planowy i celowy wpłyną na poprawę sytuacji życiowej osób starszych. Służy temu system świadczeń związanych z zabezpieczeniem społecznym.
Polityka społeczna zakłada działania na rzecz praw tej kategorii ludzi. Dotyczy to oświaty, kultury, pracy, organizacji czasu wolnego oraz ochrony pracy osób starszych. Polityka społeczna obejmuje takie zagadnienia jak: ochrona zdrowia seniorów, zatrudnienie osób starszych, równouprawnienie pod względem dochodów starszych kobiet, pomoc osobom obłożnie chorym, praca socjalna z osobami starszymi, kształtowanie odpowiednich warunków mieszkaniowych, pomoc instytucjonalna oraz warunki materialne seniorów.
W tym kontekście zwraca się uwagę na ubóstwo jako problem towarzyszący często starości.
W szczególności powinny być podjęte działania:
- rozbudowa infrastruktury socjalnej, kulturalnej, oświatowej i rekreacyjnej dostosowanej do potrzeb tej grupy wiekowej: placówek służby zdrowia, domów różnorodnej opieki, klubów seniora itp.
- powinny być poszerzane formy wsparcia dla rodziny, i dla żyjących w niej osób starszych
- w większym stopniu należy umożliwić podejmowanie pracy zgodnej z możliwościami w podeszłym wieku
- niezbędne jest aktywizowanie osób starszych do działań samopomocowych, a także zapobieganiu ich izolowaniu się
- należy przygotować więcej osób do pracy z tą grupą
- zwiększyć liczbę i różnorodność spędzania czasu wolnego
- należy poświęcić więcej uwagi edukacji o starości, obejmując całe społeczeństwo i wszystkie pokolenia
- należy uwzględnić zmieniająca się strukturę demograficzną społeczeństwa w szeroko rozumianej polityce społecznej
- wzmocnienie aktywności osób trzeciego wieku, włączeni ich w aktywne życie społeczne, by mogły funkcjonować we własnym miejscu zamieszkania
- przygotowanie człowieka współczesnego do własnej starości, które polega nie tylko na zdobyciu racjonalnej refleksji nad starością i uznania jej naturalności oraz wypracowaniu psychicznej akceptacji i gotowości do pełnienia zmieniających się ról społecznych, zdrowotnych, rodzinnych w miarę starzenia się, ale również na wykształceniu umiejętności akceptowania osób starszych z ich sposobem bycia, systemem wartości i przekonań.
Można wskazać generalnie dwa cele polityki społecznej wobec starszych osób. Są to: po pierwsze prawo do samostanowienia i decydowania o swojej przyszłości i kształtowania hierarchii własnych potrzeb, a po drugie - współodpowiedzialność za swoje losy. Od niedawna podkreśla się działania przeciwdziałające marginalizacji tej grupy.
Wymienione działania stanowią w istocie zaledwie zarys obszernego katalogu kwestii tak natury demograficznej, ekonomicznej, politycznej, prawnej, jak i społecznej oraz kulturowej; tak w kwestii o charakterze globalnym, jak i środowiskowym, lokalnym, oraz jednostkowym. Ich uwzględnienie jest niezbędne w kreowaniu nowej polityki społecznej wobec starości, a podejmowanie i rozstrzyganie musi korelować z potencjałem ekonomicznym finansów publicznych państwa. Musi też uwzględniać potencjalną chłonność określonych środowisk na zmiany, mentalność społeczną, a w sytuacji dążenia do unifikacji ze strukturami międzynarodowymi - także i standardy światowe. To nie łatwe, ale konieczne zadania, których natychmiastowe podjęcie stanowi wyzwanie czasu.
Bibliografia:
1. Trafiałek E., Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej Wszechnica
Świętokrzyska, Kielce 2007
2. Komisja Europejska, Rocznik Statystyczny Regionów, 2004 r., s. 22