OBOWIĄZYWANIE PRAWA.
Kategorię tą rozumie się w trzech podstawowych sensach:
w sensie tetycznym (formalnym lub systemowym) oznacza on, że norma prawna została uchwalona w poprawnej procedurze, została prawidłowo ogłoszona i nie została ani wprost uchylona, ani nie została uchylona przez zastosowanie tzw. reguł derogacyjnych.
Są trzy takie reguły kolizyjne, które stosuje się do norm lub przepisów prawnych nie uchylonych wprost, ani nie zmienionych przez ustawodawcę
reguła chronologiczna, która stanowi, że prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze,
reguła hierarchiczna, która głosi, że prawo wyższego rzędu uchyla prawo niższego rzędu, co wynika z hierarchii aktów normatywnych,
reguła merytoryczna zgodnie, z którą prawo bardziej szczegółowe, specjalne uchyla prawo ogólne
w sensie aksjologicznym prawo obowiązuje wówczas, gdy jest zgodne z regułami systemu moralnego dominującego w danej społeczności, (zatem norma sprzeczna z regułami moralnymi ma charakter prawa obowiązującego tetycznie, ale nie aksjologicznie.
w sensie realistycznym (faktycznym) prawo obowiązuje wówczas, gdy jest stosowane przez jego adresatów. Z tym sensem obowiązywania prawa wiąże się zjawisko „odwyknienia” (desuetudo) polegające na tym, że adresaci normy przez dłuższy okres nie stosujący tej normy przestają ją uznawać za obowiązującą (może, zatem nie obowiązywać faktycznie prawo obowiązujące tetycznie i aksjologicznie).
Z tetycznym obowiązywaniem prawa wiąże się zagadnienie stanowienia norm prawnych jako jednego ze sposobów tworzenia prawa (lub jednego ze źródeł prawa).
ŚCIEŻKA LEGISLACYJNA
W procesie stanowienia prawa realizowanym w oparciu o postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w odniesieniu do norm prawnych zawartych w ustawach zwykłych inicjatywę ustawodawczą posiadają:
-grupa posłów i komisje sejmowe, (ale nie Sejm jako cała izba)
-Senat jako cała izba
-Rada Ministrów
-Prezydent
-grupa, co najmniej 100 tys. Obywateli
Projekt opracowany przez któryś z tych podmiotów trafia do Marszałka Sejmu, który decyduje o jego wprowadzeniu na ścieżkę legislacyjną. Ścieżkę tą początkuje Sejm jako Izba niższa Parlamentu, który zwykle w trzech czytaniach uchwala ten projekt jako swoją ustawę. Ustawa sejmowa trafia następnie do Izby wyższej - Senatu, który ustawę tą może:
-przyjąć w całości,
-nie zająć wobec niej stanowiska (oznacza jej przyjęcie w całości),
-wprowadzić do niej poprawki
-odrzucić ją w całości
W dwóch ostatnich przypadkach ustawa wraca do Sejmu, który może obalić sprzeciw Senatu bezwzględną większością głosów.
Gdy Senat przyjmie któreś z dwóch pierwszych rozwiązań, albo, gdy Sejm odrzuci sprzeciw Senatu ustawa uchwalona przez Sejm i Senat trafia do Prezydenta, który może:
-ustawę podpisać,
-skierować ją z umotywowanym wnioskiem do Sejmu (tj. zastosować veto zawieszające lub względne, które Sejm może jednak obalić kwalifikowaną większością głosów, zmuszając tym samym Prezydenta do podpisania ustawy, w tym przypadku Prezydent nie może już skierować ustawy do Trybunału Konstytucyjnego),
-skierować ustawę do TK by ten orzekł czy jest ona zgodna z konstytucją, (jeśli TK uzna ustawę za zgodną z konstytucją Prezydent musi ją podpisać i nie może już stosować veta zw.) Obok stanowienia norm wśród sposobów tworzenia prawa (lub źródeł prawa) wyróżnia się dwa systemy prawne: common law i civil law.
Do systemów common law zaliczamy systemy prawne krajów anglosaskich (USA i WB). Do charakterystycznych cech tego systemu zaliczyć możemy:
-zasada prymatu ustawy
-brak rozdziału tworzenia od stanowienia prawa
-sądy mają tworzyć prawo
-brak recepcji prawa rzymskiego
W krajach systemu common law ustawa jest najwyższym źródłem prawa, jednak nie rozdziela się ściśle
stanowienia od stosowania prawa - dopuszczalne jest zatem tworzenie prawa precedensowego, tzn. że sądy nie tylko prawo stosują, ale w określonych okolicznościach mogą je również tworzyć, nie korzysta się z prawa rzymskiego.
Do systemów civil law (zwany kontynentalnym lub romańsko-germańskim) zaliczamy systemy prawne państw Europy kontynentalnej). Do charakterystycznych cech systemów civil law możemy zaliczyć:
-zasada prymatu ustawy
-oddzielenie tworzenia i stosowania prawa
-zakaz tworzenia prawa przez sądy
-historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie
W krajach civil law ustawa jest najwyższym źródłem prawa, wprowadzono zasadę rozdziału tworzenia i stosowania prawa, tj. tworzenie prawo wino być zastrzeżone dla parlamentów, natomiast jego stosowanie dla sądów, wszystkie kraje civil law recypowały prawo rzymskie.
NORMY PRAWNE I PRZEPISY PRAWNE
Przepis prawny to jednostka redakcyjna tekstu prawnego.
Norma prawna to materialna składowa prawa przedmiotowego
Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:
koncepcja trójczłonowa, która głosi, że istnieją trzy części w normie prawnej:
hipoteza - tj. część określająca adresata normy prawnej i opisuje pewną sytuację lub zdarzenie prawne
dyspozycja - tj. część zawierająca regułę postępowania obowiązującą w sytuacji opisanej w hipotezie (np. to dłużnik zobowiązany jest zwrócić dług wierzycielowi)
sankcja - tj. część, która zawiera spis dolegliwości dotykających zobowiązanego do respektowania reguły opisanej w dyspozycji, gdy reguły tej jednak nie honoruje
koncepcja dwuczłonowa, której zwolennicy znajdują w normie prawnej jakby dwie normy nazywane normą sankcjonowaną i normą sankcjonującą.
Norma sankcjonowana obejmowała by hipotezę i dyspozycję pokazując jak w sytuacji opisanej w hipotezie miałby się zachować zobowiązany (np. normą tą był by zapis: jeśli dłużnik pożycza od wierzyciela to zobowiązany jest dług zwrócić).
Norma sankcjonująca miała by obejmować zaprzeczenie reguły opisanej w dyspozycji oraz sankcję (normą taką był by zapis: jeśli dłużnik nie zwraca długu wierzycielowi, zatem nie realizuje reguły zawartej w normie sankcjonowanej wówczas znajduje zastosowanie norma sankcjonująca i dłużnik jest narażony na dolegliwości przewidziane w sankcji).
Normy prawne mogą mieć nie tylko różną strukturę, ale i formę, norma może mieć bowiem:
formę zakazu, który wyklucza możliwość pewnych działań,
formę nakazu, który wskazuje na jednej lub więcej (jak w przypadku tzw. upoważnienia przemiennego) sposobów zachowań,
formę dozwolenia
Normy prawne stanowiące źródła praw podmiotowych przewidują różne rodzaje uprawnień, niekiedy wyczerpujących treść prawa podmiotowego kiedy indziej jednak składających się na treść prawa podmiotowego obok innych uprawnień. Wyróżnia się trzy główne rodzaje uprawnień:
wolności prawnie chronione to ten rodzaj uprawnienia, które ujmując w normie prawnej świadczy o braku zainteresowania ustawodawcy co do sposobów korzystania z niego przez uprawnionego (np. możność rozporządzania rzeczą, jako jedno z uprawnień składających się na prawo podmiotowe własności). Daje możność uprawnionemu do wolnego - zatem bez ingerencji prawodawcy i innych podmiotów - prawa rozporządzania jego rzeczą
uprawnienie zwane prawem upoważnieniem, to ten rodzaj uprawnienia, które określa wybór przewidziany w nakazie sformułowanym jako zobowiązanie przemienne (na podstawie takiego prawa - upoważnienia uprawniony może dokonać wyboru między dwoma dopuszczonymi przez ustawodawcę sposobami zachowań)
prawo w sensie ścisłym lub upoważnienie sensu strikto, jest to możność żądania pewnego zachowania od innych podmiotów prawa, zatem jedyny rodzaj uprawnienia korzystając z którego uprawniony wybiera nie swoje zachowania lecz wskazuje na zachowania zobowiązanego (zawarta w prawie podmiotowym własności możność żądania od każdego innego podmiotu nie przeszkadzania uprawnionemu w korzystaniu z rzeczy i rozporządzaniu nią ma charakter uprawnienia w sensie ścisłym). Podmiotami stosunków prawnych są osoby fizyczne, osoby prawne i tzw. quasi - osoby prawne (jakby osoby prawne).
Osobą fizyczną jest człowiek posiadający bezwarunkową zdolność prawną tj. zdolność bierną do bycia podmiotem praw i obowiązków cywilno prawnych. Zdolność taką posiada każdy człowiek od momentu narodzin aż do śmierci fizycznej stwierdzanej przez lekarza lub sąd albo do momentu uznania za zmarłego wskazywanego przez sąd. Zdolność ta trwa bez względu na wiek i ingerencję sądu inne niż uznanie za zmarłego w trakcie życia danego człowieka.
Warunkową zdolność prawną posiada tzw. nasciturus (tj. człowiek poczęty, ale nie urodzony), który choć nie jest osobą fizyczną może dziedziczyć po zmarłym rodzicu i uzyskać odszkodowanie z tytułu czynu niedozwolonego, tylko wówczas, gdy spełni warunek - urodzi się żywy, a chodź by nie zdolny do życia.
Osoba fizyczna może mieć drugą jeszcze zdolność tzw. zdolność do czynności prawnych. Jest to zdolność aktywna do nabywania praw lub obowiązków cywilno prawnych własnymi działaniami. Niektóre osoby fizyczne nie posiadają jednak tej zdolności. Są dwie grupy takich osób:
-te, które nie skończyły 13 roku życia
-te, które po ukończeniu 13 lat zostały całkowicie ubezwłasnowolnione przez sąd, wyznaczający dla nich opiekuna
Są również trzy grupy osób fizycznych mających ograniczoną zdolność do czynności prawnych:
-te, które ukończyły 13 lat, a nie ukończyły 18 lat (z wyjątkiem kobiet, które po ukończeniu 16 roku życia zawarły za zezwoleniem sądu związek małżeński, choć by następnie rozwiązany lub unieważniony)
-te, które zostały częściowo ubezwłasnowolnione przez sąd wyznaczający dla nich kuratora
-te, dla których na czas prowadzonego postępowania o ubezwłasnowolnienia sąd wyznaczył, tzw. doradcę tymczasowego.
Pozostałe osoby fizyczne mają pełną zdolność do czynności prawnych.
Osobą prawną jest każda jednostka organizacyjna, której przepisy prawne przyznają zdolność prawną. Może ona, zatem nabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu, niezależnie od osób, które wchodzą w jej skład. Do tej kategorii należą między innymi: Skarb Państwa, KSW, partie polityczne, powiat samorządowy. Osoby prawne w tym dwie spółki S.A. i Sp. Z o.o. działają za pośrednictwem organów. W niektórych osobach prawnych istnieją dwa rodzaje organów (np. w powiecie samorządowym organ stanowiąco - kontrolny i zarządzający), w innych jednak, aż trzy rodzaje organów: stanowiący (np. walne zgromadzenie członków spółdzielni), kontrolny i zarządzający. Quasi osobami prawnymi są np. spółki nie mające osobowości prawnej.
WYKŁADNIA PRAWA - to proces zmierzający do ustalenia zakresu znaczenia budzącego wątpliwości wyrażenia użytego w akcie normatywnym (np. „niebezpieczne narzędzie” użyte w kodeksie karnym). Są trzy główne teorie wykładni:
statyczna - wskazująca na to, że wyrażenie należy tłumaczyć, interpretować niezależnie od zmieniających się stosunków społecznych,
dynamiczna - wskazująca na potrzebę interpretowania wyrażenia we wciąż nowym, zmieniającym się kontekście społecznym,
teoria „aktualnego prawodawcy” - zwracająca uwagę na potrzebę interpretowania wyrażeń zgodnie z nastawieniem przeważającej aktualnie w danym społeczeństwie opcji politycznej.
Wykładnię prawa dzieli się wedle różnych kryteriów. Wyróżnia się, zatem:
wykładnię językową - wymagającą interpretowania wyrażeń tylko przy użyciu reguł semantycznych (językowych),
wykładnię systemową - która wymaga interpretowania wyrażeń z taki sposób by nie przeczyły one analogicznym wyrażeniom użytym w innych aktach normatywnych (o ile,
zatem wykładnia językowa zmierza do uniesprzecznienia znaczenia danego wyrażenia i wyrażeń języka potocznego o tyle wykładnia systemowa do unieprzecznienia tego znaczenia ze znaczeniami innych wyrażeń języka prawnego)
wykładnię funkcjonalną (celowościową) lub teleologiczną - wskazującą na potrzebę uwzględnienia nie tyle kontekstu języka potocznego lub prawnego ile celu, dla którego prawodawca użył wątpliwego wyrażenia.
Z drugiej strony wykładnię dzieli się na:
wykładnię autentyczną - którą ustala organ władzy publicznej będący autorem wątpliwego, a interpretowanego wyrażenia (np. Minister Skarbu dokonujący wykładni wyrażeń użyty w jego rozporządzeniu wykonawczym). Obecnie tylko ta wykładnia ma w polskim systemie prawnym moc bezwzględnie wiążącą (tzn. ustalenie autora normy wiąże wszystkich jej adresatów)
wykładnię legalną - którą ustala organ wskazany w danym systemie prawnym do dokonywania wykładni powszechnie wiążącej ( do 1997 r. Wykładnię taką ustalał TK)
wykładnię operatywną (lub organów stosujących prawo) - ustalają między innymi sądy, lecz ten rodzaj wykładni ma moc względnie wiążącą (np. sąd II instancji, a nawet Sąd Najwyższy w następstwie złożenia skargi kasacyjnej ustala w samym orzeczeniu wykładnię, która wiąże jedynie w danej sprawie i tylko sądy niższego rzędu)
wykładnię doktrynalną - która nie ma mocy wiążącej, a ustalona jest przez autorów podręczników prawniczych lub komentatorów aktów normatywnych tj. dogmatyków i glosatorów prawa.
Konstytucja z 1997 r. ustala hierarchię aktów normatywnych:
-Konstytucja
-ratyfikowane umowy międzynarodowe
-ustawy zwykłe
-rozporządzenia z mocą ustawy zatem nie dekrety tyko rozporządzenia z mocą ustawy wydawane tylko przez Prezydenta z związku ze stanem wojennym
-rozporządzenia wykonawcze wydawane przez Prezydenta, radę Ministrów, jej prezesa lub ministrów
-akty normatywne prawa miejscowego wydawane między innymi przez organy stanowiąco kontrolne jednostek samorządu terytorialnego będących osobami prawnymi