2.4.1. Czynności człowieka

W życiu każdego człowieka istotną rolę odgrywają jego reakcje na różne bodźce, zachowania się, ruchy i czynności. Przez reakcję w psychologii rozu­mie się najczęściej odpowiedź na podnietę. Zależnie jednak od stopnia udzia­łu świadomości i od złożoności podniety reakcje bywają różne. W wypadku zupełnego braku świadomości mamy do czynienia z reakcjami wyłącznie fizjologicznymi (wrodzonymi), z kolei reakcje w pełni świadome nazywa się zwykle poczynaniami, czynami, działaniami itp.

Zastosowane rozróżnienie prowadzi nas do teorii odruchów bezwarunk­owych i warunkowych, w myśl której:

• odruch jest elementarną czynnością układu nerwowego,

• odruch jest stereotypową reakcją na bodźce, zachodzące na podłożu określo­nego odcinka układu nerwowego,

• wszystkie odruchy dzieli się na wrodzone (bezwarunkowe) i nabyte (warun­kowe)⁴⁰.

Na określenie reakcji bardziej złożonych używa się terminu „zachowanie się", odpowiednie zaś bodźce złożone nazywa się sytuacją. Można mówić o za­chowaniu się reaktywnym, przebiegającym według schematu S-R (bodziec--reakcja) oraz o zachowaniu się celowym, tj. ukierunkowanym na osiąganie określonego stanu końcowego. Tadeusz Tomaszewski wyraża co formułą Z-W, w której Z oznacza wyjściową sytuację zadaniową, zaś W - wynik czyn­ności lub sytuację końcową⁴¹.

Dla pedagogiki pracy szczególnie ważne, nawet podstawowe, okazuje się pojęcie ruchu, które prowadzi nas do działalności ruchowej człowieka, ej. do motoryki. Chodzi głównie o ruchy proste, stanowiące składowe działania mięśniowo-motorycznego i wyrażające istotę czynności motorycznych. Zęby jed­nak nie zawężać sprawy, stwierdzić należy, iż: czynnością człowieka przy­jęło się nazywać zachowanie się ukierunkowane na realizację okre­ślonego stanu rzeczy lub na osiągnięcie określonego wyniku.

W nauce utrwaliły się różne klasyfikacje ogółu czynności. I tak:

I. Ze względu na strukturę czynności wyróżnia się:

1. Czynności wegetatywne, gwarantujące przystosowanie się organizmu do środowiska.

2. Czynności ruchowe (motoryczne), w tym;

• czynności lokomocyjne, umożliwiające przemieszczanie się osobników w przestrzeni;

• czynności manipulacyjne, polegające na ruchowym oddziaływaniu na oto­czenie zewnętrzne, na przemieszczaniu przedmiotów i ich przekształcaniu;

• -czynności sygnalizacyjne, związane z porozumiewaniem się ludzi ze sobą (w tym czynności werbalne).

3. Czynności umysłowe, w tym głównie czynności myślenia. Niekiedy mówi się też o czynnościach świadomych, chociaż to sprawa kontrowersyjna, bowiem już czynności ruchowe są czynnościami świadomymi

II. Ze względu na ukierunkowanie czynności wyróżnić można:

l. Czynności, których bezpośrednim celem jest oddziaływanie na material­ny świat zewnętrzny; struktura takich czynności obejmuje przyjmowanie in­formacji, podejmowanie decyzji oraz ich wykonanie.

2. Czynności, których celem jest społeczne przekształcanie świata; związane są one z działalnością społeczna, polityczną, w głównej mierze pedagogi­czną; prowadzą do kształtowania nawyków, postaw i światopoglądu.

3. Czynności, których celem jest oddziaływanie na sam podmiot: w szcze­gólności będą to czynności uczenia się i rozwiązywania problemów.

4. Czynności bezkierunkowe, zbędne, towarzyszące czynnościom ukierun­kowanym, np. czynności spowodowane zaburzeniami układu nerwowego, czynności zautomatyzowane i inne.

'!'. Tomaszcwski podkreśla, że podstawowym kryterium podziału czyn­ności powinien być sam wynik czynności, tj. stan końcowy, do którego ona zmierza; dodaje przy tym, że czynności skierowane na otoczenie, na podmiot, n;> doskonalenie cech samej czynności i na bezpośrednią regulację stosunków podmiotu z otoczeniem stanowią główny przedmiot rozważań psychologii. Nazywane są one często czynnościami wyższymi lub psychicznymi, jako ze ich istota polega na regulacji stosunku: „organizm-świat". Struktura tak poję­tych czynności może być różna. Autor wyróżnia strukturę szeregową, łańcu­chową, hierarchiczną, rozgałęzioną, cykliczną, spiralną, sieciową i inne⁴².

III. Inni autorzy, nawiązując do schematu cybernetycznego, wyróżniają czyn­ności:

1) orientacyjne

2) decyzyjne,

3) wykonawcze,

4) kontrolne.

Wreszcie potocznie mówi się o czynnościach teoretycznych i prakty­cznych.

Jak z powyższego wynika, podejście do określenia i klasyfikowania czyn­ności może być różne. Ważne jest to, że za każdym rodzajem czynności kryją się odpowiednie układy reakcji, zachowań się i ruchów.

W pedagogice pracy analiza czynności stanowi m.in. podstawę do określe­nia wymagań psychofizycznych, niezbędnych na danym stanowisku pracy, a szerzej mówiąc - do opracowywania charakterystyk zawodowych, określania prawidłowości procesu kształcenia zawodowego oraz badania przydatności zawodowej pracowników na stanowiskach pracy. Zagadnienie to stanowiło domenę d/.iałalności naukowo-badawczej Kazimiery Korabiowskicj-Nowackicj. Interesującebadania i rozważania autorki, przedstawione m.m. w Metodologii pedagogiki pracy^, mogą stanowić przykład podejścia do analizy czynnościowej na stanowisku pracy. W świetle badań K. Korabiowskiej-No-wackiej, a także innych reprezentantów pedagogiki pracy, jak również w świe­tle przemyśleń własnych można ustalić swoistą dla pedagogiki pracy klasy­fikację czynności zawodowych, w której, w przypadku procesu wytwarzania, na plan pierwszy wysuwają się:

1. Czynności planowania, charakterystyczne dla każdego świadomego dzia­łania, szczególnie w układach daleko posuniętego podziału pracy ludzkiej.

2. Czynności konstrukcyjne, których celem jest określenie kierunku i wa­runków działania zawodowego bądź wytyczenie kształtów materialnej całości i elementów składowych tej całości; są to czynności wykonywane najczęściej przez działy przygotowania produkcji.

3. Czynności przygotowawcze, dotyczące przygotowania samego procesu pracy i jego elementów składowych, w tym: przygotowania stanowiska pracy, przedmiotów i środków pracy oraz czynności związane z przygotowaniem sa­mego pracownika do rozpoczęcia pracy.

4. Czynności wykonawcze, prowadzące do pomyślnego wykonania zada­nia zawodowego, w tym:

1. czynności technologiczne, gwarantujące przekształcenie tworzywa i uzyski­wanie założonych produktów;

2. - czynności organizacyjne, polegające na ustalaniu optymalnych warunków działania.

5. Czynności interpersonalne, zakładające współpracę między pracow­nikami dla pomyślnej realizacji zadań głównych, złożonych.

6. Czynności kontrolno-pomiarowe i oceniające przebieg oraz wynik pro­cesu produkcyjnego.

7. Czynności zakończeniowe, związane z zakończeniem procesu pracy. Tak określona struktura czynności zawodowych na stanowisku pracy sta­nowi zorganizowany układ intelektualno-ruchowy, odpowiadający typowym zadaniom właściwym temu stanowisku. Do powyższego należy dodać, że:

• kryteria wyodrębniania czynności w zawodach wytwórczych można bu­dować na podstawie charakterystyk zawodowych i taryfikatorów kwalifika­cyjnych;

• - układy czynności związane z określonym stanowiskiem pracy winny być przedmiotem ciągłych analiz i punktem wyjścia przy opracowywaniu pro­gramów kształcenia i doskonalenia zawodowego;

- w analizie czynnościowej, prowadzącej m.in. do tworzenia układów porów­nawczych, dobrze jest kierować się wymaganiami technologicznymi, organi­zacyjnymi, współdziałania, intelektualnymi, cybernetycznymi i pedagogi­cznymi.

Wydaje się, że w zbliżony sposób można rozpatrywać wszystkie inne ukła­dy czynnościowe, a więc odpowiadające podstawowym formom działalności ludzkiej. Ważne jest, aby w każdym działaniu człowieka widzieć czynności dla tego działania podstawowe oraz pomocnicze, jak również proste i złożone. Konkretyzacja taka jest możliwa i konieczna zarazem, bowiem od tego zależą wyniki naszego działania.

2.4.2. Umiejętności ogólne i zawodowe

Umiejętność określa się najczęściej jako gotowość do świadomego dzia­łania, opartą na odpowiedniej wiedzy oraz na ruchowym opanowaniu elemen­tów czynności, przy czym uwzględniającą możliwość dostosowywania tego działania do zmieniających się warunków.

Za T. Nowackim można powiedzieć, że umiejętność to możność wykona­nia odpowiednich czynności w określonych warunkach, to sprawdzona możli­wość celowego działania w określonej sytuacji [132, 135].

Umiejętność to po prostu gotowość i możność celowego działania z wyborem i zastosowaniem najbardziej odpowiednich sposobów oraz z uwzględnieniem określonych warunków, gwarantujących właściwe rezultaty tego działania, to sprawdzona możliwość celowego wykona­nia pewnego określonego rodzaju działań.

Zgodnie z wcześniej omówionymi rodzajami i układami czynności można wyróżnić umiejętności:

- umysłowe,

- praktyczne.

Podział ten odpowiada ogólniejszemu podziałowi działalności człowieka -na umysłową i praktyczną.

Często wyróżnia się też umiejętności organizacyjne, które łączą w sobie elementy umiejętności umysłowych i praktycznych. Do typowych, a przy tym najogólniejszych umiejętności umysłowych, zalicza się: porównywanie przed­miotów i zjawisk, mające na celu określanie różnic i podobieństw, abstrahowa­nie, tworzenie pojęć, formułowanie sądów, wnioskowanie, dowodzenie i sprawdzanie. Można też mówić o umiejętnościach planowania, modelowania, ucze­nia się, rozwiązywania problemów teoretycznych czy też o umiejętnościach twórczych.

Tak np. w przypadku pracy naukowej Stanisław Kaczor⁴⁴ wyróżnia umie­jętności:

• formułowania pytań naukowych i hipotez,

• spostrzegania istotnych faktów,

• opisu i klasyfikacji faktów,

• wyjaśniania i uogólniania,

• odnajdywania istotnych związków między faktami oraz formułowania praw,

• przedstawiania na piśmie wyników pracy naukowej,

• organizowania badań naukowych.

W przypadku umiejętności umysłowych ważne jest to, że nie prowadzą one bezpośrednio do zmian w rzeczywistości, lecz jedynie pozwalają określić tę rzeczywistość i tworzyć we własnej świadomości albo jej obraz, albo obraz zmian tej rzeczywistości.

Umiejętność oddziaływania na przedmioty i zmieniania rzeczywis­tości przyjęto nazywać umiejętnościami praktycznymi.

W tych zaś istotną rolę odgrywają ruchy i czynności praktyczne. Charakte­rystyczna jest wypowiedź T. Nowackiego, w myśl której „umiejętność wyko­nania pewnej czynności może się pojawić dopiero wówczas, gdy istnieje umiejętność składających się na tę czynność elementów ruchowych, które nazwano ruchami prostymi" [135, s. 204].

Ze względu na liczbę ruchów pojedynczych i złożoność czynności prakty­cznych wchodzących w skład umiejętności, wszystkie umiejętności prakty­czne dzieli się na trzy rodzaje. Są to:

1) elementarne, polegające na wykonywaniu ruchów prostych;

2) czynnościowe, polegające na wykonywaniu prostych czynności;

3) złożone, polegające na wykonywaniu zespołów czynności tworzących okre­śloną całość [135, s. 205].

Prawidłowością jest przechodzenie od umiejętności elementarnych, poprzez czynnościowe, do złożonych. Tym samym umiejętności złożone stanowią zwielokrotnioną wypadkową umiejętności czynnościowych, te zaś - zwielo­krotnioną wypadkową umiejętności elementarnych. Rozpatrzmy co zagadnie­nie na konkretnym przykładzie.

W przypadku zawodu ślusarza umiejętności elementarne dotyczyć będą:

układu rąk na pilniku, chwytu pilnika, przesuwania pilnika po metalu; umie­jętności czynnościowe odnoszone będą do piłowania, z uwzględnieniem róż­nych metali i różnych rodzajów pilników; wreszcie umiejętności złożone doty­czyć będą wykonywania różnych czynności, najczęściej montażowych i napraw­czych, a więc czynności piłowania, cięcia, łączenia, wiercenia i inne. Posze­rzoną interpretację wymienionych trzech rodzajów czynności praktycznych znajdzie Czytelnik w Podstawach dydaktyki zawodowej.

Dokonany i najczęściej stosowany podział umiejętności na umysłowe i praktyczne nie wyczerpuje absolutnie możliwości klasyfikacyjnych. Można np. mówić o umiejętnościach ogólnych, ogólnozawodowych i specjalisty­cznych.

Niekiedy akcentowany jest podział ogółu umiejętności na:

- planowania,

- wykonawcze (technologiczne),

- kontroli i oceny czy też na:

- konstrukcyjno-techniczne,

- organizacyjno-techniczne,

- operacyjno-kontrolne.

W przypadku konkretnych zawodów, specjalności lub stanowisk pracy interesujące nas układy czynnościowe i umiejętnościowe będą się jeszcze bardziej różnicowały. Tak np. w odniesieniu do nauczyciela teoretycznych przedmiotów zawodowych wyróżnić można:

- czynności związane z przygotowaniem zajęć teoretycznych,

- czynności związane z organizacją i przebiegiem lekcji realizowanej syste­mem klasowo-lekcyjnym lub gabinetowo-pracowniczym,

- czynności związane z przeprowadzaniem kontroli i oceny wyników pracy umysłowej uczniów,

- czynności wychowawcze,

- czynności i zabiegi gwarantujące prawidłowy kontakt z domem rodzinnym, zakładem pracy i ze środowiskiem ucznia,

- umiejętność strukturalnego ujmowania treści nauczania,

- umiejętność posługiwania się wiedzą ogólną i zawodową w konkretnych sytuacjach praktycznych,

- umiejętność wiązania teorii z praktyką,

- umiejętność wiązania nauki z techniką i z gospodarką,

• umiejętność wiązania poznania z działaniem,

• - umiejętność myślenia technicznego i ekonomicznego,

- umiejętność projektowania i modelowania stosownie do warunków i po­trzeb, wyznaczonych właściwościami zawodu,

- umiejętność pozytywnego oddziaływania na zespoły uczniowskie i pozyski­wania ich dla pełnej realizacji zadań szkolnych. W odniesieniu do nauczyciela zajęć praktycznych będą to:

- czynności związane z przygotowaniem uczniowskich stanowisk pracy,

- czynności instruktażowe, dotyczące instruktażu wstępnego, bieżącego i koń­cowego,

- czynności technologiczne, związane z realizacją zadań uczniowskich i warsz­tatowych,

- czynności związane z procesem kontroli oraz oceny wyników pracy uczniów,

- czynności związane z zakończeniem dnia pracy przez ucznia,

- czynności organizacyjne, zapewniające ład i porządek w działalności szko-leniowo-produkcyjnej,

- umiejętności pedagogiczne, gwarantujące prawidłowe ułożenie współpracy z uczniami oraz kierowanie ich działalnością warsztatową,

- umiejętności technologiczne, związane z realizacją zadań warsztatowych,

- umiejętności praktyczne, związane z wykonawstwem konkretnych zadań szkoleniowo-produkcyjnych,

- umiejętności organizacyjne, zapewniające prawidłowy i skuteczny udział uczniów w procesie szkoleniowo-produkcyjnym.

Jest to oczywiście nadal uogólnione podejście do czynności i umiejętno­ści nauczycielskich, bowiem w poszczególnych specjalnościach nauczyciel­skich podany wyżej wykaz ulegać będzie dalszej konkretyzacji. Dano temu wyraz przy opracowywaniu charakterystyk zawodowych wybranych grup specjalnościowych nauczycieli szkół zawodowych⁴''. Szczegółowe wykazy czynności l umiejętności zawodowych podane są w charakterystykach zawodowych oraz w taryfikatorach kwalifikacyjnych, stąd odwoływanie się do wzmiankowanych dokumentów staje się nieodzowne tak w procesie przygo­towania zawodowego, jak i w określaniu przydatności pracownika na stanowisku pracy.

⁴⁵ Z. Wiacrowski, Model nauczyciela szkoły zawodów], Bydgoszcz 1978. Jest to opracowanie zawierające wyniki badań prowadzonych pod kierownictwem niżej podpisanego, w ra­mach XI problemu węzłowego, na zlecenie Instytutu Kształcenia Nauczycieli w War-

Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy”, Bydgoszcz 2005

1

---