Foreign bodies in the nose, ear, throat, larynx, bronchi and esophagus constitute a significant medical problem in children. The most common among children aged 1-3, they occur less often in newborn and school children. The larynx and bronchi of a newborn baby and an infant show numerous differences in comparison with the anatomical structure of the same organs in an older child or an adult. Pictorial diagnostics constitutes an indispensable or, in the majority of cases, the ultimate step taken in order to diagnose a foreign body in the airways. The suspicion of acute aspiration of a foreign body into the airways is always followed by directoscope and bronchoscope examinations.
Keywords: airways, esophagus, ear, nose, throat, foreign body, children, endoscopy.
Słowa kluczowe: drogi oddechowe, przełyk, ucho, nos, gardło, ciało obce, dzieci, endoskopia.
Dr hab. n. med. Beata Zielnik-Jurkiewicz, lek. Małgorzata Pysz-Kuć
Oddział Otolaryngologiczny Szpitala Dziecięcego im. prof. J. Bogdanowicza w Warszawie
Ordynator: dr hab. n. med.Beata Zielnik-Jurkiewicz
Podejrzenie, iż ciała obce przez otwory naturalne dostały się do organizmu dziecka, jest jedną z częstszych przyczyn zgłaszania się do laryngologa w trybie pilnym. Większość ciał obcych rozpoznawanych jest w drogach oddechowych (20%) i układzie pokarmowym (80%), najczęściej u dzieci do 5. roku życia (3). Ciała obce mogą być egzogenne, czyli pochodzące z zewnątrz organizmu (organiczne nasiona, orzechy, ziarna, fragmenty roślin i nieorganiczne przedmioty pastikowe, metalowe) oraz endogenne, czyli wytworzone przez organizm człowieka. U dzieci spotykamy się ze znaczną przewagą ciał obcych egzogennych.
Ciała obce w uchu u dziecka występują głównie w obrębie ucha zewnętrznego. Stwierdza się je częściej niż u dorosłych. Bardzo często spotykanym endogennym ciałem obcym jest czop woskowinowy przewodu słuchowego zewnętrznego. Woskowina jest żółtobrązową masą złożoną z wydzieliny gruczołów łojowych i woskowinowych, złuszczonego naskórka i cząsteczek kurzu. Przy całkowitym zamknięciu światła przewodu słuchowego zewnętrznego przez czop woskowinowy, występuje niedosłuch przewodzeniowy, może pojawić się szum w uchu i sporadycznie zawroty głowy. Długo zalegający czop woskowinowy może wywołać stan zapalny przewodu słuchowego zewnętrznego i dolegliwości bólowe (2). Egzogenne ciała obce przewodu słuchowego zewnętrznego mogą być żywe i nieożywione. Ciała obce żywe to wnikające z otoczenia muszki, komary, małe chrząszcze i pająki. Przy ukąszeniu skóry małżowiny usznej może wystąpić odczyn zapalny skóry, ból i swędzenie. Owady poruszające się po błonie bębenkowej powodują bardzo burzliwe objawy: silny ból i odczucie hałasu. Przed przystąpieniem do usuwania owada, w celu unieruchomienia go, należy zalać przewód słuchowy zewnętrzny ciekłą parafiną. Ciałami obcymi nieożywionymi są najczęściej włożone przez dzieci koraliki, drobne części zabawek, kamyki, pestki itp. Objawami obecności ciała obcego w przewodzie słuchowym są: pogorszenie słuchu, uczucie zatkania ucha, ucisk, ból, szum. Ciała obce twarde i o ostrych krawędziach mogą spowodować uszkodzenie skóry przewodu słuchowego lub błony bębenkowej i krwawienie z przewodu słuchowego zewnętrznego (4,16,12). Ciało obce rozpoznaje się dzięki starannej otoskopii. Bardzo istotny jest prawidłowo zebrany wywiad wykluczający obecność ubytku w obrębie błony bębenkowej. Wziernikowanie ucha wymaga dobrego oświetlenia przewodu słuchowego zewnętrznego i błony bębenkowej oraz prawidłowego unieruchomienia dziecka. Jeżeli ciało obce zalegało dłużej, może wywołać stan zapalny przewodu słuchowego zewnętrznego i próba usunięcia spowoduje silny ból. W ponad 90% przypadków ciało obce udaje się usunąć z przewodu słuchowego zewnętrznego bez znieczulenia ogólnego (15). Jednak u dzieci małych, niespokojnych i w przypadku ciał obcych zaklinowanych poza cieśnią przewodu słuchowego zewnętrznego zabieg należy wykonać w znieczuleniu ogólnym. Niewłaściwe wyjmowanie ciała obcego u niespokojnego dziecka może doprowadzić do przesunięcia ciała w głąb przewodu poza cieśń, skaleczenie przewodu słuchowego zewnętrznego, urazu błony bębenkowej, zwichnięcia kosteczek słuchowych, uszkodzenia n. twarzowego i ostrego ropnego zapalenia ucha środkowego (4,16,18). Ciało obce usuwa się przepłukując strzykawką przewód słuchowy zewnętrzny wodą o temperaturze 38oC. U pacjenta z podejrzeniem perforacji błony bębenkowej nie należy płukać ucha wodą, gdyż przedostanie się wody do jamy bębenkowej może spowodować zapalenie ucha środkowego. Ciała obce z przewodu słuchowego usuwa się również przy użyciu odpowiednich narzędzi (tępy haczyk uszny, kleszczyki, ssak, uszne narzędzia chirurgiczne z użyciem mikroskopu). Do usuwania ciał obcych, szczególnie okrągłych, gładkich, śliskich nie wolno używać pęsety ze względu na duże ryzyko wepchnięcie ciała obcego głębiej (2,12).
Ciała obce w drogach oddechowych
Najistotniejszym objawem obecności ciała obcego w drogach oddechowych jest utrudnienie oddychania prowadzące do duszności. Stopień nasilenia duszności zależy od takich czynników, jak: rodzaj, wielkość, kształt, konsystencja, miejsce i czas zalegania ciała obcego. Znaczne upośledzenie drożności dróg oddechowych jest stanem zagrożenia życia i wymaga szybkiego postawienia rozpoznania oraz wdrożenia właściwego leczenia (7).
Ciała obce w nosie są najczęściej spotykane u małych dzieci między 1.-4. r.ż., sporadycznie u niemowląt. Do jamy nosa dziecko może włożyć każdy przedmiot, którego średnica pozwala na przeprowadzenie go przez nozdrza przednie i zastawkę nosa. Ciałami obcymi znajdowanymi w jamach nosa są przypadkowo włożone fragmenty zabawek, zwitki papieru, gąbki, kawałki jedzenia, orzeszki, nasiona itp. Ostatnio duże zagrożenie stanowią małe bateryjki, wprowadzone do jam nosa, które już po kilku godzinach zalegania powodują martwicę tkanek. Podejrzenie zalegania tego typu ciała obcego jest wskazaniem do natychmiastowego usunięcia (7). Objawy ciała obcego w nosie zależą od czasu jego zalegania. Początkowo są mało uchwytne, występuje jednostronne pogorszenie drożności nosa, może pojawić się ból, a przy uszkodzeniu błony śluzowej nosa - krwawienie. Dopiero po kilku dniach występuje charakterystyczna jednostronna wydzielina śluzowa lub śluzowo-ropna i znaczna jednostronna niedrożność nosa, cuchnięcie z nosa, objawy nieżytu trąbki słuchowej i często zapalenie ucha środkowego. Ciała obce organiczne, pęczniejące np. fasola, w wilgotnym środowisku jamy nosa zwiększają swoją objętość i powodują nasilenie dolegliwości. Zaleganie ciała obcego w jamie nosa przez wiele miesięcy, a nawet lat powoduje odkładanie warstw soli wapnia i magnezu tworzących kamień nosowy (12). Pacjenta z podejrzeniem ciała obcego w nosie należy dokładnie zbadać. W rynoskopii przedniej najczęściej stwierdza się obrzęk błony śluzowej nosa i zaleganie wydzieliny śluzowej lub ropnej. Konieczne jest odessanie zalegającej wydzieliny i obkurczenie oraz znieczulenie błony śluzowej nosa. Do obkurczenia błony śluzowej używamy stosownego do wieku dziecka roztworu chlorowodorku ksylometazoliny, do znieczulenia chlorowodorku lidokainy lub lidokainy (12). Usunięcie ciała obcego z nosa odbywa się przy użyciu tępego haczyka, pod kontrolą wzroku w dobrym oświetleniu. Zabieg u dzieci małych i niespokojnych oraz w przypadku kamienia nosowego wykonuje się w znieczuleniu ogólnym. Po usunięciu ciała obcego z nosa zawsze należy przeprowadzić kontrolną rynoskopię, by sprawdzić czy ciało obce zostało usunięte w całości lub czy nie ma ich więcej. Powikłania zależą od rodzaju i czasu zalegania ciała obcego w jamach nosa. Najczęstszym powikłaniem jest krwawienie i zapalenie błony śluzowej przedsionka nosa (6). Małe ciało obce może zostać zaaspirowane przez nozdrza tylne do dolnych dróg oddechowych. Bateryjki powodują w krótkim czasie martwicę błony śluzowej nosa i mogą doprowadzić do perforacji w części chrzęstnej przegrody nosa (7).
Do krtani ciała obce dostają się poprzez aspirację podczas spożywania posiłków; są to najczęściej orzeszki, drobne cukierki, kości. Również w czasie zabawy dzieci biorą do ust różne drobne przedmioty: koraliki, małe klocki, elementy zabawek. Gdy dziecko jednocześnie krzyczy, śmieje się lub śpiewa, powstają warunki do przedostania się tych ciał z jamy ustnej do krtani (4). Podczas zachłyśnięcia ciałem obcym w wyniku podrażnienia błony śluzowej krtani występuje silny kaszel, krztuszenie się, świst wdechowy, uczucie bólu. Duża duszność i spowodowane nią niedotlenienie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) może doprowadzić do utraty przytomności. Kaszel może spowodować wykrztuszenie ciała obcego na zewnątrz. Ciało obce, które nie zostało wykrztuszone najczęściej przedostaje się niżej do dolnych dróg oddechowych. W krtani zatrzymują się tylko nieliczne ciała obce. Według różnych statystyk 3-5% ciał obcych usuwanych z dróg oddechowych zlokalizowanych było w krtani. Zazwyczaj są to przedmioty duże lub ostre, które wbijają się w błonę śluzową krtani (1). Najbardziej niebezpieczne są ciała obce w krtani, które mogą spowodować:
całkowite zamknięcie światła krtani
odruchowe zamknięcie światła krtani
odruchowe zatrzymanie czynności serca
zachłystowe zapalenie płuc (zespół Mendelsona), rozwijające się po dostaniu się do płuc treści żołądka chorego
Jeśli główna masa ciała obcego znajduje się w części nadgłośniowej, można uratować życie dziecku, "wyklepując" je w pozycji na brzuchu z głową w dół lub stosując rękoczyn Heimlicha (1974). Manewr ten określa technikę pomocy przedlekarskiej stosowaną przy zadławieniach. Polega ona na wywarciu nacisku na przeponę, w celu sprężenia powietrza znajdującego się w drogach oddechowych i "wypchnięcia" przedmiotu znajdującego się w tchawicy. Ciało obce w krtani wymaga szybkiej interwencji i usunięcia w laryngoskopii bezpośredniej (7).
Ciało obce w tchawicy stanowi duże niebezpieczeństwo dla życia pacjenta, szczególnie gdy ogranicza w znacznym stopniu drożność tchawicy. Wyjątkowo groźne są ciała obce pęczniejące, które w ciągu kilku godzin zwiększają swoją objętość nieraz dwukrotnie. W świetle tchawicy zatrzymują się ciała obce ostro zakończone, które wbijają się w ściany tchawicy oraz ciała obce o dużym przekroju. Niektóre z nich, tzw. balotujące, mogą przemieszczać się w zależności od ułożenia dziecka, dlatego w czasie transportu zalecana jest pozycja półsiedząca, aby ciało obce nie drażniło okolicy podgłośniowej krtani. Głównymi objawami są napady kaszlu, okresowa lub stała duszność, okresowo chrypka (2). W badaniu przedmiotowym przy osłuchiwaniu stwierdza się świst, który jest nieco wyższy niż w astmie oskrzelowej, dobrze słyszalny przy otwartych ustach dziecka. Postępowaniem z wyboru jest pilne wykonanie tracheobronchoskopii. Jeśli ciało obce zaklinuje się w górnej części tchawicy i stawia opór na poziomie głośni, należy wykonać tracheotomię i usunąć je przez otwór tracheotomijny (7,16).
Dwie trzecie pacjentów z ciałem obcym w oskrzelach to dzieci do 10. r.ż., a z nich 85% przypadków stanowią dzieci do 5. r.ż. (18). Większość zaaspirowanych ciał obcych wpada do oskrzeli, zazwyczaj do głównego i płatowych po stronie prawej, co uwarunkowane jest budową anatomiczną. U dzieci około 55% ciał obcych lokalizuje się w oskrzelu prawym, a 30-39% w lewym (9,17,18). Rozpoznanie ciała obcego oskrzeli nie zawsze jest łatwe. Bardzo istotny jest dokładnie zebrany wywiad, gdyż zaaspirowanie ciała obcego często łączy się z posiłkiem, płaczem lub śmiechem, obecnością w jamie ustnej drobnych przedmiotów. Wywiad sugerujący możliwość zachłyśnięcia jest niekiedy jedyną wskazówką do właściwego rozpoznania (1). Po okresie gwałtownego kaszlu uspokaja się on po ustabilizowaniu ciała obcego i może nasilać przy zmianie pozycji ciała. Nasilenie duszności zależy od wielkości ciała obcego i bywa zróżnicowane (14). Około 30% dzieci nie demonstruje żadnych objawów zachłyśnięcia ani zmian w badaniu radiologicznym (rtg) klatki piersiowej. Okres niemy klinicznie może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy (17,18). W obrazie klinicznym dominuje kaszel, w późniejszym okresie z naprzemiennym odkrztuszaniem wydzieliny śluzowej i ropnej. W badaniu przedmiotowym stwierdza się zmiany osłuchowe nad polami płucnymi, objawy niedodmy lub rozedmy. W przypadku ciał obcych zalegających wysoko w tchawicy i oskrzelach głównych obserwować można stały dyskomfort i nawracające napady kaszlu przy zmianie pozycji ciała. W przypadku ciał obcych znajdujących się niżej rozpoznanie bywa bardzo trudne, a najbardziej charakterystyczne są nawracające infekcje dolnych dróg oddechowych w tej samej lokalizacji. Ważna jest diagnostyka radiologiczna, mimo iż około 40% wyników rtg klatki piersiowej u dzieci z ciałem obcym może być w granicach normy (19). Przy podejrzeniu zalegania ciała obcego w oskrzelach należy wykonać badanie przeglądowe klatki piersiowej w czasie wdechu i wydechu. Należy zwracać uwagę na objawy rozedmy, niedodmy, przesunięcie śródpiersia z tchawicą, wysokie ustawienie przepony (14). W przypadku dzieci małych i niewspółpracujących wykonuje się badanie na bokach poziomym promieniem (4). Negatywny wywiad i badanie kliniczne oraz rtg klatki piersiowej nie wykluczają obecności ciała obcego w oskrzelach i może być ono zdiagnozowane dopiero podczas bronchoskopii, dlatego należy wykonywać zabieg endoskopowy we wszystkich wątpliwych przypadkach (1,7,16). Bronchoskopia jest metodą diagnostyczną i leczniczą wprowadzoną do medycyny na przełomie XIX i XX w. Twórcami i propagatorami klasycznej bronchoskopii, współcześnie określanej jako bronchoskopia sztywna, byli tacy badacze, jak Pieniążek, Killian czy Chevalier-Jackson. Usunięcie ciała obcego z oskrzeli jest zabiegiem trudnym i wymaga dużego doświadczenia ze strony operatora. Pierwszego usunięcia ciała obcego z drzewa tchawiczo-oskrzelowego drogą naturalną dokonał Killian w 1897 roku. Pionierem nowoczesnej techniki usuwania ciał obcych jest Chevalier-Jackson, zgodnie z którego zasadą ciało obce usuwa się drogą, którą się do organizmu pacjenta dostało. Do usuwania ciał obcych używa się przede wszystkim sztywnych bronchoskopów wentylacyjnych i zestawu kleszczyków (14). Przełomem w badaniach endoskopowych dróg oddechowych było wprowadzenie przez Shigeto Ikeda w drugiej połowie lat 60. ubiegłego wieku giętkiego, bo wykonanego z włókna szklanego, bronchoskopu pozwalającego na badanie endoskopowe oskrzeli segmentarnych i subsegmentarnych. W bronchofiberoskopii posługujemy się giętkimi fiberoskopami o różnej średnicy. Nie ma przyjętych reguł decydujących o tym, czy posłużyć się bronchoskopem sztywnym czy fiberoskopem. Decyduje rodzaj ciała obcego, kaliber dróg oddechowych i doświadczenie lekarza. Bronchoskop klasyczny jest doskonałym narzędziem do usuwania ciał obcych zalegających wysoko w oskrzelach głównych i płatowych oraz okazuje się niezbędny w sytuacjach ciała obcego o ostrych krawędziach. Zaletą bronchofiberoskopu jest przede wszystkim powiększenie obrazu, bardzo dobre oświetlenie, możliwość jednoczesnego odsysania i manipulacji oraz dostępność szerokiej gamy narzędzi (4,18). Należy dążyć do usunięcia ciała obcego w jak najkrótszym czasie po jego zaaspirowaniu. Wykonanie bronchoskopii w okresie pierwszych 48 godzin jest najbardziej skuteczne, w 90% zapewniając pełne wyleczenie. Zaraz po usunięciu ciała obcego należy wykonać kontrolną bronchoskopię. Po usunięciu ciała obcego długo zalegającego ze zmianami w obrazie bronchoskopowym, należy wykonać odległe kontrolne badanie endoskopowe (7,18). Powikłaniami długo zalegających w oskrzelach ciał obcych są owrzodzenia błony śluzowej oskrzeli, tworzenie się ziarniny, zniszczenie chrząstek i w konsekwencji powstawanie zwężeń. Klinicznie zaleganie ciała obcego może być przyczyną odmy, rozedmy, rozstrzeni oskrzeli, ropnia płuca, a wyjątkowo marskości tkanki płucnej lub przetoki opłucnowej (7,18).
Ciała obce w jamie ustnej i gardle
W jamie ustnej i gardle najczęściej spotyka się ostre ciała obce wbite w błonę śluzową policzka, podniebienia, tylną ścianę gardła lub w tkankę migdałka podniebiennego, nasadę języka, a w obrębie gardła dolnego - okolicę zachyłków gruszkowatych (2). Zdecydowaną większość stanowią rybie ości i drobne, ostre kości, latem zdarzają się fragmenty kłosów zbóż i traw. Dzieci skarżą się na ból nasilający się przy przełykaniu i trudności w przełykaniu. Pojawia się ślinotok, czasami odruchy wymiotne. Przy poszukiwaniu ciała obcego bardzo ważne jest odpowiednie oświetlenie, a do oceny gardła dolnego konieczne jest użycie lusterka krtaniowego. Ciała obce w gardle górnym są wyjątkową rzadkością. Dostają się tam w czasie wymiotów lub zostają przepchnięte z jam nosa. Zalegające w części nosowej gardła ciało obce powoduje upośledzenie drożności nosa oraz miejscowy stan zapalny (4). Ciała obce z gardła usuwamy kleszczykami pod kontrolą wzroku (2). Ciało obce o ostrych krawędziach może spowodować powierzchowne uszkodzenie błony śluzowej gardła. Bardzo rzadko dochodzi do przebicia ściany gardła, ale wówczas mogą wystąpić powikłania w postaci ropnia lub ropowicy gardła (12).
Ciała obce w przełyku stwierdzane u małych dzieci są wynikiem chęci poznawania nowych przedmiotów, natomiast u starszych - brakiem wyobraźni w czasie zabaw lub nawykiem obgryzania różnych przedmiotów. Najczęściej stwierdzane ciała obce to monety, fragmenty zabawek, guziki, baterie, a czasem elementy posiłku - kości i duże, twarde kęsy pożywienia. Miejscami zatrzymania ciał obcych są naturalne przewężenia przełyku. Najczęściej ciała obce zatrzymują się:
w wejściu do przełyku (pierwsza cieśń) - 44,3%
między pierwszą a drugą cieśnią - 28%
w miejscu skrzyżowania aorty z oskrzelem (druga cieśń) - 19%
na odcinku między drugim a trzecim przewężeniem - 6%
na wysokości rozworu przepony (trzecia cieśń) - 2,5% (7)
Objawami obecności ciała obcego w przełyku są trudności lub niemożność połykania, ślinotok, ból w klatce piersiowej, odruchy wymiotne. Mogą występować także trudności w oddychaniu, świst krtaniowy i kaszel. Rozpoznanie ustala się na podstawie danych z wywiadu i diagnostyki radiologicznej. Diagnostykę radiologiczną należy rozpocząć od przeglądowego rtg szyi i klatki piersiowej w pozycji przednio-tylnej i bocznej. Pozwala ono zlokalizować cieniujące ciało obce, a jednocześnie umożliwia rozpoznanie ewentualnej perforacji przełyku (poszerzenie cienia śródpiersia, odma) (13). Wykluczenie perforacji pozwala, w przypadku ciał niecieniujących, na badanie z użyciem papki barytowej. Należy ustalić, jakie ciało obce zalega w przełyku, ponieważ niektóre ostre przedmioty mogą powodować bardzo szybko uszkodzenie ściany przełyku. Szczególnie usuwanie tego typu ciał zaklinowanych w okolicy drugiej cieśni powoduje ryzyko uszkodzenia aorty i może być wskazaniem do ezofagotomii (13). Istotnym problemem jest postępowanie w przypadku podejrzenia połknięcia małej bateryjki, ponieważ zalegając w przełyku może doprowadzić bardzo szybko do uszkodzenia błony śluzowej przełyku i zagrożenia perforacją. Do uszkodzenia błony śluzowej w przypadku baterii dochodzi przez działanie toksycznych substancji chemicznych, które się z niej uwalniają oraz oparzenie w mechanizmie miejscowego zwarcia, jeżeli bateria nie była zużyta (5). Niejasny lub ujemny wynik badania radiologicznego przy jednoznacznym wywiadzie, długo utrzymująca się dysfagia, trudności w przyjmowaniu stałych pokarmów i spadek masy ciała bez incydentu połknięcia ciała obcego w wywiadzie, są wskazaniem do endoskopii (8). Należy pamiętać również, że nie wszystkie ciała obce uznane za metaliczne dają wyraźne zacienienie w rtg, aluminium i niektóre stopy mogą się w badaniu radiologicznym nie ujawnić (11). Metodą z wyboru do usuwania ciał obcych z przełyku jest ezofagoskopia sztywnymi endoskopami, u dzieci zawsze w znieczuleniu ogólnym. Sztywny ezofagoskop daje możliwość odklinowania ciała obcego od ścian przełyku, zmniejsza możliwość ominięcia ciała obcego oraz pozwala na zabezpieczenie ścian przełyku, szczególnie w przypadkach usuwania ostrego ciała obcego, przez wprowadzenie go do światła rury. Wyjątkowo można posłużyć się fiberoskopem, przy usuwaniu niedużych, gładkich przedmiotów, zwłaszcza u dzieci z przeciwwskazaniami do znieczulenia (13). Po usunięciu ciała obcego zawsze należy wykonać kontrolną ezofagoskopię i upewnić się, że zostało ono usunięte w całości i nie doszło do uszkodzenia ścian przełyku, a także aby wykluczyć obecność dodatkowych ciał obcych (7). Przy istniejącym ryzyku powstania perforacji 2-3 godziny po ezofagoskopii wykonuje się ponownie badanie przeglądowe rtg (10). Stwierdzenie wbicia się ciała obcego w ścianę, niemożność usunięcia, unieruchomienie lub krwawienie w trakcie zabiegu endoskopowego są wskazaniem do operacyjnego usunięcia ciała obcego (10). Najczęstszym powikłaniem ciała obcego jest samoistna lub jatrogenna perforacja przełyku. Objawami perforacji są: ból w klatce piersiowej, duszność, tachykardia oraz odma podskórna zwłaszcza w okolicy dołków nadobojczykowych. Gorączka i pogarszający się stan ogólny pacjenta wskazuje na rozwijające się kolejne powikłanie, którym jest zapalenie śródpiersia. Zapalenie śródpiersia wymaga niezwłocznego szybkiego leczenia w oddziale chirurgicznym. Do bardzo rzadkich powikłań należą przetoki przełykowo-tchawicze i śmiertelne krwotoki z aorty (7,13).
Adres do korespondencji:
dr hab. Beata Zielnik-Jurkiewicz
Oddział Otolaryngologiczny, SZPZOZ im. prof. J. Bogdanowicza
ul. Niekłańska 4/24, 03-924 Warszawa, tel. 022 617 60 51
Alvarez-Buylla Blanco M., Martinez Moran A., Alvarez Paredes I.: Bronchoscopy in children with foreign body aspiration. Acta Otorrinolaringol. Esp. 2008, 59: 183-9.
Becker W., Naumann H.H., Pfaltz C.R.: Choroby uszu, nosa i gardła. Bell Corp, Warszawa 1999.
Brooks J.W.: Foreign bodies in air and food passages. Ann. Surg. 1972, 175: 720-32.
Chmielik M.: Otorynolaryngologia dziecięca. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.
David T.J., Ferguson A.P.: Management of children who swallowed button batteries. Arch. Dis. Child. 1986,61: 321-2.
Fiqueiredo RR., Azevedo AA., Kós AO., Tomita S.: Nasal foreign bodies: description of types and complications in 420 cases. Braz. J. Otorhinolaryngol. 2006, 72: 18-23.
Gryczyńska D.: Otorynolaryngologia dziecięca. Wydawnictwo a-medica press, Bielsko Biała 2007.
Hiorns M., Patwardhan N., Spitz L.: Dysphagia caused by foreign body. Arch. Dis. Child. 2003, 88: 1017-18.
Hui H., Na L., Zhijun C.J. i wsp.: Therapeutic experience from 1428 patients with pediatric tracheobronchial foreign body. J. Pediatr. Surg. 2008, 43: 718-21.
Janczewski G.: Otolaryngologia praktyczna. Wydawnictwo Medyczne VIA MEDICA, Gdańsk 2005.
Jordan J., Sova J.: Niezwykły przypadek długo zalegającego ciała obcego przełyku (niecieniująca moneta) u dziecka. Otolaryngol. Pol. 2005, 59: 281-3.
Jurkiewicz D.: Leczenie farmakologiczne w otolaryngologii. WIM Klinika Otolaryngologii CSK MON, Warszawa 2005.
Kruk-Zagajewska A.: Ciała obce w przełyku. Otolaryngol. Pol.1993, 53: 283-8.
Kruk-Zagajewska A., Szmeja Z., Wójtowicz J. i wsp.: Problematyka ciał obcych w dolnych drogach oddechowych na podstawie materiału zebranego w Klinice Otolaryngologicznej AM w Poznaniu. Otolaryngol. Pol. 1998, 52: 683-8.
Ologe F.E., Dunmade A.D., Afolabi O.A.: Aural foreign bodies in children. Indian J. Pediatr. 2007, 74: 755-8.
Szmeja Z.: Ciała obce ucha, nosa, gardła, krtani, dolnych dróg oddechowych przełyku. Przew. Lek. 2002, 5: 94-6.
Tomaske M., Gerber AC., Stocker S.: Tracheobronchial foreign body aspiration in children - diagnostic value of symptoms and signs. Swiss Med. Wkly. 2006, 136: 533-8.
Wysocki J.: Ciała obce w laryngologii - istotny problem w praktyce ambulatoryjnej i klinicznej. Służba Zdrowia, 2002, 19-22:3 115-8.
Zerella JT., Dimler M., McGill LC.: Foreign body aspiration in children: value of radiography and complications of bronchoscopy. J. Pediatr. Surg. 1998, 33: 1651-4.
Sładek K.: Postępy diagnostyki chorób płuc. Postęp w diagnostyce i terapii endoskopowej w pulmonologii. Przew. Lek. 2008; 1: 34-36.
Autor: Beata Zielnik-Jurkiewicz, Małgorzata Pysz-Kuć
Data: 2009-09-18
Źródło: "TERAPIA" NR 5, z. 1 (224), MAJ 2009
http://www.esculap.pl/main/pub.html?pub=3657#
|