EPOKI LITERACKIE
** STAROŻYTNOŚĆ (ANTYK)
2000 lat p.n.e. - do upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r. n.e. Antyk jest podstawą pózniejszych odwołań; wieki podczas których powstawały i utrwalały się klasyczne wzorce i wartości. Myśl i dorobek artystyczny twórców antyku jest odwiecznym autorytetem. Wykrystalizowały się gatunki literackie i normy tworzenia sztuki. Ideały antyku to : harmonia, ład, spokój, umiar, „złoty wiek”, wiedza, materia, rozum. Gatunki : carmina (pieśni), tragedia, komedia, historia, satyra. Dzieła i twórcy : Mitologia, Biblia, Homer (Odyseja, Iliada), liryka grecka (Tyrtajos, Safona, Anakreont, Simonides), Sofokles (Antygona), Horacy (Ody).
** ŚREDNIOWIECZE
W Europie V - XV w. od upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r. - do upadku Konstantynopola w 1453 r. (lub 1450-wynalezienie druku; 1492- odkrycie Ameryki). W Polsce od XI w. Epoka długa trwająca 1000 lat!!! Średniowiecze charakteryzują: uniwersalizm, teocentryzm (Bóg w centrum wszechświata), dwujęzyczność i anonimowość literatury, mistycyzm. Jest to epoka religijna, uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu, pozaziemskim wartościom. Głównym tematem śmierć ( danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb, wymowę znaków natury. Dualizm wartości (podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało). Postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego, przemijalnego, pełnego cierpień, rozdartego między wartościami niebiańskimi a ziemskimi (św. Augustyn). Dwa główne style architektoniczne: romański i gotycki. W charakterystyce wstępnej wyróżnić można kilka ulubionych tematów: motyw śmierci, nurt rycerski, wątek parenetyczny, hagiografia i historiografia. Gatunki: kazanie, żywoty świętych, księgi liturgiczne, akta sądowe, ustawy, roczniki, kroniki historyczne, dramaty religijne (misteria, dramat liturgiczny, moralitet), wiersz średniowieczny.Dzieła i twórcy : Gall Anonim XII w., Wincenty Kadłubek XIII w., Jan Długosz XV w.; pieśń „Bogurodzica”, „Legenda o św. Aleksym”, „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Satyra na leniwych chłopów”, „O zachowaniu się przy stole”, „Kronika Polski”, „Kazania Świętokrzyskie”, „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Wielki testament”.
** ODRODZENIE (RENESANS)
W Europie XIV - XVI w., od ok. 1492, XVI, nawet po lata 30-te XVII w. W Polsce XVI w. Odrodzenie ideałów antyku, harmonia i umiar. Przewrót umysłowy w nauce (Kopernik, Kolumb, Leonardo da Vinci); filozofii : humanizm - antropocentryzm (człowiek w centrum zainteresowań); religii : reformacja (rozbicie uniwersalizmu jednej religii w Europie) - M. Luter, J. Kalwin, arianie; twórczość w językach narodowych, rozwój drukarstwa, wzrost zamożności ludzi - zwrot ku wartościom doczesnym (kult pieniądza). Ideał człowieka wszechstronnie wykształconego: uczonego - artysty. Celem sztuki - oddanie urody i ładu świata. Gatunki klasyczne: pieśń , tren, fraszka, sonet, psalm, tragedia, sielanka. Dzieła i twórcy: Dante Alighieri („Boska komedia”), G. Boccaccio („Dekameron”, „Sokół”), M. de Cervantes („Don Kichot”), W. Szekspir („Romeo i Julia”, „Makbet”, „Otello”, „Król Lear”, „Hamlet”), Mikołaj Rej („Krótka rozprawa…”, „Żywot człowieka poczciwego”, „Zwierzyniec”, „Figliki”), Jan Kochanowski (Fraszki, Pieśni, Treny, Psałterz, „Odprawa posłów greckich”), Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej”), Szymon Szymonowic („Żeńcy”), Piotr Skarga („Kazania sejmowe”), Mikołaj Sęp Szarzyński, Walenty Roździeński.
** BAROK
W Europie wiek XVI, XVII, nawet po 30-te lata XVIII w., w Polsce od końca XVI w. do połowy XVIII w. Epoka uduchowiona, mistyczna, u podłoża filozofii leży poczucie przemijalności życia i kruchości istoty ludzkiej. Zwrot ku Bogu i religii, myśl o życiu pozaziemskim. Niepokój i ozdobność w sztuce (również słowa), celem wyrażenie uczuć i zaszokowanie odbiorcy pomysłem. Typowe motywy sztuki : szatan, piekło, śmierć. Upadek nauki, edukacji, młodzieży, rozwoju wiedzy. W Polsce - epoka wojen, buntów społecznych, anarchii szlacheckiej, kontrreformacji (reakcja Kościoła wobec ruchów reformacji), wygnanie arian, rozszerzenia kręgów społecznych aktywnych literacko, lecz często obniżenia wymogów artystycznych. 3 podstawowe nurty baroku: dworski (arystokracja), sarmacki (szlachta ziemiańska) i mieszczańsko - ludowy (plebejski). Dzieła i twórcy: Szekspir, T. Tasso („Jerozolima wyzwolona”), Molier („Świętoszek”, „Skąpiec”), Jan Andrzej Morsztyn („Do trupa”, „Niestatek”), Daniel Naborowski („Marność”, „Krótkość żywota”), Wacław Potocki („Wojna chocimska”), Jan Chryzostom Pasek („Pamiętniki”).
** OŚWIECENIE
W Europie XVIII w. do 1822 r., w Polsce II połowa do około 1820 r. Wiek oświecony - rozumu, powrotu do ideałów klasycznych. Wszechstronny rozwój nauk ścisłych i przyrodniczych, prasy, szkolnictwa, norm klasycznych w sztuce, wiara w postęp społeczny, humanitaryzm. Racjonalizm, empiryzm i sensualizm w ideologii - a zatem metody rozumowego i doświadczalnego pojmowania i badania zjawisk. Wśród innowacji wyznaniowych deizm i ateizm. We Francji działalność encyklopedystów i Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce reformy ustrojowe ( Sejm Wielki, Konstytucja 3 maja), gospodarcze, edukacyjne - w końcu kolejne rozbiory. Powstanie Collegium Nobilium , Szkoły Rycerskiej, Komisji Edukacji Narodowej, Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Działalność Teatru Publicznego, rozwój czasopism i publicystyki „Monitor”, „Zabawy przyjemne i pożyteczne”. Gatunki klasyczne: bajka, satyra, poemat heroikomiczny itp. Dzieła i twórcy: Wolter („Kandyd”), J. J. Rousseau („Nowa Heloiza”), D. Diderot („Kubuś Fatalista i jego pan”), St. Leszczyński i St. Konarski - reformatorzy, Ignacy Krasicki („Monachomachia”, „Antymonachomachia”, „Myszeida”, bajki, satyry, powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”), St. Trembecki („Sofijówka”), Adam Naruszewicz („Chudy literat”), Franciszek Zabłocki („Sarmatyzm”, „Fircyk w zalotach”), Jan Ursyn Niemcewicz („Powrót posła”), St. Staszic i Hugo Kołłątaj - publicyści, Franciszek Karpiński („Laura i Filon”).
**ROMANTYZM
W Europie koniec XVIII w. do początku XIX w., w Polsce od ok. 1820 do 1863 (Powstanie styczniowe). Zainteresowanie historią, postępem społecznym i narodowym (ruchy wolnościowe), irracjonalizm, ludowość, indywidualizm. Drogowskazami romantyzmu było: uczucie, serce, wiara, intuicja, wyobraznia, wrażliwość duszy, kontakt ze światem nierealnym. Rozczarowanie i nieufność wobec rozumu i wiedzy. Wśród wiodących pojęć: fantastyka, mesjanizm, mistycyzm, fantazja, tajemniczość. Wśród tematów: miłość wbrew konwencji, walka o wolność choćby wbrew realiom, duchowa postać natury, egzotyka orientu, tajemniczość romantycznego i samotnego bohatera. Odrzucenie kanonów klasycznych - powrót do wartości średniowiecza i baroku. Epoka poezji i ekspresji uczucia - mit wyobcowanego poety ponad tłumem. Nowe gatunki: dramat romantyczny, powieść poetycka, ballada, poemat dygresyjny. Dzieła i twórcy: G. Byron („Giaur”), W. Scott, J.W. Goethe („Faust”, „Cierpienia Młodego Wertera”, „Król Olch”), F. Schiller („Zbójcy”, „Rękawiczka”), W. Hugo („Nędznicy”, „Hernani”), Adam Mickiewicz („Oda do młodości”, „Ballady i romanse”, „Grażyna”, „Dziady”, „Sonety Krymskie”, „Konrad Wallenrod”, „Pan Tadeusz”), Juliusz Słowacki („Balladyna”, „Fantazy”, „Kordian”, „Beniowski”), Zygmunt Krasiński („Nie - Boska komedia”, „Irydion”), Cyprian Kamil Norwid ( liryki, dramaty, poematy), Aleksander Fredro („Śluby panieńskie”, „Zemsta”, „Damy i Huzary”), Józef Ignacy Kraszewski („Stara baśń”, „Hrabina Cosel”, „Ulana”, „Chata za wsią”).
** POZYTYWIZM
*W Europie od 1850 do 1880 r. Nazwa epoki pochodzi od kierunku filozoficznego zapoczątkowanego przez A. Comte'a , autora „Wykładu filozofii pozytywnej”, pojmującego naukę jako badanie faktów oparte na metodach nauk przyrodniczych, głoszący hasła usunięcia z myślenia naukowego wszelkiej metafizyki. W różnych krajach europejskich nosił nazwę realizm lub naturalizm. Główni filozofowie: A. Comte, E. Littre, H. Taine, J. S. Mill, H. Spencer, H. T. Buckel, K. Darwin. Hasła programowe: ewolucjonizm, agnostycyzm, sceptyzm, determinizm, utylitaryzm, liberalizm, idealizm, scjentyzm, empiryzm, realizm, naturalizm. Dzieła i twórcy: H. Balzak („Ojciec Goriot”, „Komedia ludzka”), Stendhal („Czerwone i czarne”), K. Dickens („Klub Pickwicka”), L. Tołstoj („Wojna i pokój”, „Anna Karenina”), F. Dostojewski („Zbrodnia i kara”).
*W Polsce od 1863 r. (po powstaniu styczniowym) do ok. 1890 - 95 r. Cechuje go przeciwieństwo walki zbrojnej oraz dążenie do rozwoju kraju i konieczność upowszechniania oświaty, rozwoju nauki i techniki. Rozczarowanie entuzjazmem i romantycznym hasłem „mierz siły na zamiary”. Wiara w naukę, postulaty scjentyzmu. Główne hasła : praca u podstaw, praca organiczna (czyli reformy społeczeństwa, podnoszenie gospodarki, kultury i edukacji warstw niższych), emancypacja kobiet, asymilacja Żydów (czyli likwidacja konfliktów społecznych i narodowościowych). Wśród pojęć budujących ideologię: scjentyzm, utylitaryzm, agnostycyzm, organicyzm. Postulaty stawiania i realizowania realnych i praktycznych celów. Rozwój prasy i publicystyki - Aleksander Świętochowski „My i wy”. Czasy pozytywizmu określa się mianem „czasów niepoetyckich” - liryka zostaje zepchnięta na margines. Powstaje literatura tendencyjna - postulująca zmiany w życiu społecznym i kult rozumu. Dominujące gatunki prozatorskie: nowele, opowiadania, powieść. Dzieła i twórcy: Adam Asnyk (liryka, wiersze), Maria Konopnicka („Rota”, „Pan Balcerek w Brazylii”, nowele, wiersze i opowiadania dla dzieci), Eliza Orzeszkowa („Nad Niemnem”, „Dziurdziowie”, „Marta”, nowele i opowiadania), Bolesław Prus („Lalka”, „Faraon”, „Emancypantki”, nowele), Henryk Sienkiewicz („Quo vadis”- nobel 1905, „Krzyżacy”, „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, „Rodzina Połanieckich”, „Bez dogmatu”, „W pustyni i w puszczy”, nowele).
** MŁODA EUROPA
W Europie od 1880 do 1918 r. Ten nowy prąd w poglądach, literaturze i sztuce zaistniał pod wieloma nazwami. Najwcześniej określany był mianem „modernizm”(nowoczesny, współczesny). Tak jak u nas nazwano Młoda Polska, tak w Europie analogicznie Młode Niemcy, Młode Włochy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia. Koniec wieku XIX przyniósł bunt przeciw pozytywistom i materializmowi ich epoki. Inna nazwa tej epoki to dekadentyzm (koniec, schyłek). Odpowiednikiem tego jest fin de siecle (koniec wieku). Występowały nastroje zwątpienia, znużenia, przeświadczenia o kryzysowym charakterze kultury europejskiej końca XIX w. Podstawę światopoglądu stanowił pesymizm, negacja, zanik woli życia. Nowe kierunki artystyczne to : impresjonizm, symbolizm, secesja. Hasło epoki to „sztuka dla sztuki”. Główni filozofowie epoki: *Artur Schopenhauer („Świat jako wola i wyobrażenie”)- jego filozofia była głęboko pesymistyczna. Mówiła, że życie ludzkie jest męką i ciągłym cierpieniem; człowiek pragnie szczęścia, lecz jest ono nieosiągalne, a jego życie zmierza ku katastrofie i egzystencja staje się męczarnią. Aby temu w pewien sposób zaradzić należy wyzbyć się pożądań i potrzeb, oderwać się od świata i cierpienia. Należy wejść w stan nirwany (niebyt, zanik woli życia). Wg Schopenhauera sztuka jest wartością samą w sobie, bez praktycznego celu, jest bezinteresowną kontemplacją.
*Fryderyk Nietzsche („Tako rzecze Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”) - głosił zupełnie odmienne tezy. Pogardzał wizją człowieka jako słabej, pesymistycznej jednostki, głosił kult życia, siły, tężyzny biologicznej i „woli mocy” człowieka. Utworzył koncepcję nadczłowieka - jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do „rasy panów”, która powinna tworzyć „państwo nadludzi”(koncepcję tą wykorzystał póżniej Hitler dla swojej ideologii). Stworzył kontrowersyjny kodeks moralny i hasło „przewartościowania wszystkich wartości”.
*Henryk Bergson („Ewolucja twórcza”) - twórca intuicjonizmu i koncepcji „elane vitale”. Jego zdaniem tylko intuicja umożliwiała całościowy, indywidualny ogląd rzeczywistości. Za jej zalety uważał dynamizm, zmienność, elastyczność, ciągłą ewolucję. Świat i człowiek ciągle się rozwijają, ten rozwój jest samorzutny, twórczy, wypływa z ich sił wewnętrznych. Siły te to „elane vitale”, czyli pęd życiowy. A zatem bergsonizm to filozofia życia, wolności i intuicji. Świat jest dynamiczny, a człowiek w nim aktywny.
Dzieła i twórcy : Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Jean Artur Rimbaud, Henryk Ibsen („Dzika kaczka”), Gustaw Flaubert („Pani Bovary”), Emil Zola („Nana”, „Historia rodziny Rougon - Macquartów”, „Paryż”, „Rzym”, „Lourdes”), Fiodor Dostojewski („Bracia Karamazow”, „Idiota”, „Biesy”), Tomasz Mann („Czarodziejska góra”, „Buddenbrookowie”), Joseph Conrad („Lord Jim”, „Tajfun”), Oskar Wilde („Portret Doriana Graya”).
**MŁODA POLSKA
W Polsce od 1890 do 1918 r. Początkiem epoki jest debiut młodego pokolenia poetów polskich - koniec odzyskaniem niepodległości przez Polskę. Nazwę Młoda Polska przyjęto analogicznie od innych krajów europejskich, po cyklu programowych artykułów A. Górskiego pt. „Młoda Polska”. Tak samo w Polsce jak i w Europie funkcjonowały też inne nazwy : dekadentyzm, neoromantyzm, modernizm. Idea „sztuka dla sztuki” odrzucająca jakikolwiek praktyczny wymiar twórczości. Metodą badania świata była intuicja, a sposobem wyrażania treści wewnętrznych - symbol. Wśród tematów sztuki i literatury: śmierć, szatan, koniec wieku, spleen. Pogarda dla mieszczańskiego stylu życia. Epoka poezji i wielkiego dramatu na wzór romantyków. Głównymi teoretykami Młodej Polski byli:
*Zenon Przesmycki (Miriam)- odkrywca i propagator C. K. Norwida. Redagował gazetę „Chimera” i czasopismo „Życie”. Propagował hasło „sztuka dla sztuki” i postulował autonomiczność literatury. Uważał, że sztukę należy wyzwolić od tendencyjności i „użyteczności”, aby stała się uniwersalna. Poetów uważał za elitę kulturalną. Wydał zbiór artykułów programowych „Pro atre”.
*Stanisław Przybyszewski - propagator modernistycznego estetyzmu, wyznawca hasła „sztuka dla sztuki”. Jego poglądy zostały uformowane w słynnym manifeście „Confiteor”. Uważał, że sztuka jest celem sama w sobie, dlatego musi być wolna od wszelkich obowiązków moralnych i społecznych. Artysta jest kapłanem i stoi ponad tłumem. Sztuka, aby stać się uniwersalną, musi odrzucić sprawy narodowościowe, polityczne i społeczne.
* Artur Górski - najbardziej umiarkowany publicysta epoki. Pisał, że literatura powinna wrócić do ideałów etycznych zawartych w twórczości polskich romantyków. Wg niego, sięgając do dorobku romantyzmu, można dokonać duchowego odrodzenia narodu polskiego. Był także wyrazicielem kultu sztuki i artysty, odrzucenia utylitaryzmu i tendencyjności literatury.
Dzieła i twórcy : Kazimierz Przerwa - Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Bolesław Leśmian, Andrzej Niemojewski, Bogusław Butrymowicz, Stanisław Przybyszewski („Confiteor”), Władysław Reymont („Chłopi”, „Komediantka”, „Ziemia obiecana”), Stefan Żeromski (opowiadania, „Ludzie bezdomni”, „Przedwiośnie”, „Wierna rzeka”, „Popioły”, „Syzyfowe prace”), Stanisław Wyspiański („Wesele”), Gabriela Zapolska („Moralność pani Dulskiej”).
** DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
*Świat
Jest to okres pomiędzy I a II wojną światową - czyli od 1918 do 1939 roku. Nastąpiły zmiany historyczne, gwałtowny rozwój wiedzy i techniki i obyczajów. Tendencje w filozofii europejskiej: behawioryzm, freudyzm (czyli psychoanaliza), egzystencjalizm, pragmatyzm, katastrofizm. Nowe cele w sztuce: *nie naśladować świata, lecz czerpać z bogactwa jego elementów i konstruować go na nowo; *sztuką jest wszystko, co wyraża uczucie lub widzenie świata; *nie ma jedynego, ustalonego raz na zawsze kanonu piękna; *konstrukcja i montaż. Główne innowacje sztuki: abstrakcjonizm, kubizm (Pablo Picasso), surrealizm. Nowe tendencje w poezji: do tematów poezji wkroczyły technika, miasto, maszyny, tłum. Nowe kierunki, propagujące nowe formy: ekspresjonizm, awangarda poetycka, futuryzm, dadaizm, nadrealizm i neoklasycyzm. Nowy typ powieści: Andre Gide („Dzienniki”, „Lochy Watykanu”, „Fałszerze”) wprowadził do powieści głąb psychiki ludzkiej, postulował bezwzględną szczerość i ujawnianie instynktów w literaturze, a religię, moralność i obyczaj uznawał za normy względne, które tylko krępują obyczaj człowieka. Dzieła i twórcy: Marcel Proust („W poszukiwaniu straconego czasu”), James Joyce („Ulisses”), Franc Kafka („Proces”, „Zamek”), Galsworthy („Saga rodu Forsythe'ów”), Tomasz Mann („Czarodziejska góra”), E. M. Remarque („Na zachodzie bez zmian”, „Droga powrotna”), V. B. Ibanez („Czterech jeźdźców Apokalipsy”), B. Brecht, Scott Fitzgerald, John Dos Passos („Trzej żołnierze”), Ernest Hemingway („Pożegnanie z bronią”), John Steinbeck, Michaił Bułhakow („Mistrz i Małgorzata”), Antonie de Saint - Exupery („Nocny lot”, „Ziemia, planeta ludzi”, „Mały Książe”), Jarosław Hasek („Przygody dobrego wojaka Szwejka”).
*Polska
W początkach niepodległości Polski - odwrót od sentymentów i ideałów romantycznych - „zrzucenie poezji z piedestałów” oraz idea poety „ultimus inter pares” - ostatniego wśród równych, zatopionego w tłumie. Grupy poetyckie: *Skamander - warszawskie ugrupowanie; program: bezprogramowość, młodość, radość, poeta - zwykły człowiek wciśnięty w tłum, poezja - pole wszystkich tematów (A. Słonimski, J. Iwaszkiewicz, J. Lechoń, J. Tuwim, K. Wierzyński oraz M. Pawlikowska - Jasnorzewska, K. Iłłakowiczówna, M. Jastrun, J. Liebert); *Awangarda krakowska - główne tematy: 3M- miasto, masa, maszyna; główne założenia techniczne: „precz z watą słów!”, skrót i metafora jako najistotniejsze chwyty poetyckie; konieczna aktywność intelektualna odbiorcy (T. Peiper, J. Przyboś, J. Kurek, J. Brzękowski, A. Ważyk);*Awangarda lubelska - zamiłowanie do metafory, tradycyjne tematy takie jak wieś, pejzaże, uczucia (J. Czechowicz); *Futuryzm- zerwanie z przeszłością i tradycją narodową, wiara w maszynę i GGA gąsiora, wyrzucenie „mumii mickiewiczów”, skończenie z ortografią (B. Jasieński, A. Stern, A. Wat, W. Młodożeniec); *Żagary - grupa poetycka w Wilnie, głosząca katastrofizm, powrót do romantyzmu i symbolizmu (T. Bujnicki, S. Jędrychowski, A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Miłosz); *Kwadryga - 11 członków Koła Literackiego (m.in. Dobrowolski, Gałczyński, Szenwald). Poezja rewolucyjna - Wł. Broniewski. Dramat: (Żeromski, ST. I. Witkiewicz -Witkacy, J. Szaniawski). Krytyka literacka: T. Boy - Żeleński, K. Irzykowski. Powieściopisarze: S. Żeromski („Wisła”, „Wiatr od morza”, „Międzymorze”, „Przedwiośnie”), Z. Nałkowska („Romans Teresy Hennert”, „Granica”), W. Dąbrowicz („Ferdydurke”), B. Schulz („Sklepy cynamonowe”, „Sanatorium pod klepsydrą”).
** LITERATURA WOJNY I OKUPACJI
Od 1939 do 1945. W tym czasie na rozwój literatury i treści w niej zawartych decydujący wpływ ma historia i polityka. Pisarze podejmują problematykę moralną i określają swój stosunek do panujących systemów totalitarnych- faszystowskiego i komunistycznego. Istnieje cenzura, która krępuje swobodę rozwoju literatury i nie odpuszcza do publikacji dzieł niezgodnych z oficjalna ideologią. Lata 1939-45 to okres rozproszenia środowisk twórczych. Rozwija się podziemne życie kulturalne. Najczęściej przyjmowanym podziałem jest podział pokoleniowy. Pokolenie Kolumbów to tragiczna grupa pisarzy urodzonych około roku 1920, debiutujących w okresie wojny, żołnierzy AK, wielu zginęło w Powstaniu Warszawskim. Tragizm życia nadaje ich poezji specyficznego, nastrojowego, wzbudzającego szacunek blasku. To: K. K. Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Stroiński, Andrzej Trzebiński, Wacław Bojarski, Tadeusz Borowski, Tadeusz Różewicz. Dzieła i twórcy literatury wojennej: Leopold Staff („Pierwsza przechadzka”), Julian Tuwim („Kwiaty polskie”), A. Słonimski („Alarm”), Wł. Broniewski („Żołnierz polski”, „Ballady i romanse”), K. I. Gałczyński („Pieśń o żołnierzach z Westerplatte”), J. Przyboś („Póki my żyjemy”), Cz. Miłosz („Campo di Fiori”), K. K. Baczyński („Pokolenie”, „Z głową na karabinie”, „Rodzicom”, „Elegia o chłopcu polskim”), Tadeusz Gajcy, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski („Pieśń”, „Noc nad Birkenau”), Proza: Tadeusz Borowski („Pożegnanie z Marią”, opow. obozowe „U nas w Auschwitzu”, „Proszę państwa do gazu” - portret człowieka „złagrowanego”, pogodzonego z losem), Zofia Nałkowska („Medaliony” - cykl opow. o obozach koncentrat. i faszystowskim ludobójstwie), lit. łagrowa - Gustaw Herling - Gruziński („Inny świat” - pogłębiony psychologicznie obraz martyrologii ofiar totalitaryzmu stalinowskiego), A. Kamiński („Kamienie na szaniec”, „Zośka i parasol”), A. Szczypiorski („Początek”), M. Wańkowicz („Ziele na kraterze”), J. Iwaszkiewicz („Ikar”), K. Brandys („Miasto niepokonane”), H. Krall („Zdążyć przed Panem Bogiem”), K. Moczarski („Rozmowy z katem”), R. Bratny („Kolumbowie rocznik 20”).
** LITERATURA WSPÓŁCZESNA
Literatura współczesna zaczyna się od 1945 roku, od zakończenia II wojny światowej. Pojawiają się następujące nurty w poezji : *lingwistyczna, *trupistyczna, *neoklasyczna. Można podzielić literaturę na kilka faz, które decydują o jej profilu :
*1945 - 1948 - nastąpiły trzy lata względnej swobody twórczej, powojennego oddechu. Dominował w literaturze nurt wojenny, przedstawiający tragizm wojny, eksterminacje, mord, grabieże. Funkcjonował także „nurt rozrachunków inteligenckich” - czyli krytyka i pożegnanie dawnych sposobów myślenia. Pojawił się nawet nurt polityczny - powieści o władzy, jak np. „Mury Jerycha” T. Brezy. Lecz rok 1949 przyniósł temu kres.
*1949 - 1956 - okres socrealizmu. W grudniu 1948 r. zorganizowano Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich. Wbrew pozorom było to ważne wydarzenie w historii literatury. Zjazd bowiem przyjął i narzucił program socjalistycznego realizmu w literaturze. Od r. 1949 będzie obowiązywała powieść socrealistyczna, która obrazuje iluzoryczny świat budów i fabryk, „złego” szpiega socrealizmu i „dobrego” działacza Partii. Pisarz ma być „inżynierem dusz”. Nie ma innej literatury. Prawie każdy z ówczesnych pisarzy „popełnia dzieła socrealistyczne” - np. Konwicki powieść „Przy budowie”, Zalewski „Traktory zdobędą wiosnę”, Kowalewski „Kampania znaczy walka” …itd.
*1956 - 1968 - Pokolenie „Współczesności”. Słynny październik 1956 oznaczał wybuch kryzysu politycznego, nasilającego się po śmierci Stalina. Przyniósł odwilż nie tylko w życiu kraju - także w literaturze. Tzw. epoka popażdziernikowa odznaczała się falą debiutów w poezji. Pojawił się Białoszewski, Herbert, Grochowiak, Bryll, Rymkiewicz. W prozie zabłysnął: Hłasko, Nowakowski, Brycht. Młodzi poeci skupiali się wokół pisma „Współczesność” (stąd nazwa pokolenia). Już w 1955 Adam Ważyk napisał „Poemat dla dorosłych” - krytykę zniewolonej mentalności. 1957 - Andrzejewski wydał „Ciemności kryją ziemię”. Lata 60-te to rozwój prozy Konwickiego a także teatru Mrożka. Okres ten cechuje też kontakt ze sztuką światową, odrzucenie zasad socrealizmu i spojrzenie na człowieka jak na indywidualną istotę.
*1968 - 1970 - Można wyróżnić tę dwuletnią fazę, bo po studenckim wybuchu w marcu 1968, po słynnych „Dziadach” Dejmka pokazało się nowe pokolenie pisarzy - tzw. Nowa Fala - czyli S. Barańczak, R. Krynicki, E. Lipska, J. Kornhauser, A. Zagajewski.
*1970 - 1980 - Po grudniu 1970 (strajki w Gdańsku) część twórców pisała za granicą, rozpoczynał się tzw. „drugi obieg” (czyli nieoficjalny, poza cenzura).
*1980 - 1989 - od strajków w Stoczni Gdańskiej 1980, przez stan wojenny po Okrągły Stół, doświadczyliśmy: chwalebnego rozkwitu i zastopowania a potem znów rozwoju literatury. Stan wojenny oznaczał zastój, lecz bardzo mocno funkcjonowała wówczas literatura II obiegu, zdominowana przez nurt polityczny.
*1989 - aż do dziś - trudno jest zdefiniować lata współczesne. Nie ma cenzury, jest pełna swoboda twórcza i pełne księgarnie. Czas oceni naszą literaturę.
4