GENEZA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH I ICH TEORIA
1. GENEZA I ROZWÓJ STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Słowo „międzynarodowy” zostało po raz pierwszy użyte przez Jeremy'ego Benthama w ostatniej ćwierci XVIII wieku. Wiek wcześniej jego łacińnski odpowiednik intergentes pojawił się u Richarda Zouche. Obaj używali słowa „międzynarodowy”, definiując dziedzinę prawa zwaną prawem narodów lub ius gentium. Rozwijająca się w XVI wieku koncepcja suwerenności zaczęła w wieku XVII określać geograficznie wydzielone społeczności zwane narodami. Rzymskie ius gentium nie wyrażało już rozwoju prawa regulującego stosunki między suwerennymi narodami. Lepiej określaniu stosunków między suwerenami służył termin „międzynarodowy”.
Prócz politycznych istniały między narodami także inne powiązania. Handel i finanse przyczyniały się do rozwoju stosunków ekonomicznych. Migracje ludności, aktywność misyjna, podróże studentów i nauczycieli, rozwój środków przekazu służyły międzynarodowym stosunkom kulturalnym. Aktywność publicznych i prywatnych organizacji we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego ustanawiała międzynarodowe stosunki społeczne, utrwalając określenie „międzynarodowy”.
Stosunki międzynarodowe rodzą się z tych samych powodów co każdy system społeczny lub polityczny. Ludzie wchodzą w stosunki społeczne i tworzą struktury społeczne, dążąc do realizacji swoich politycznych, ekonomicznych i innych interesów. Do 1000 r. p.n.e. nie istniały interakcje o charakterze światowym. Zwrot nastąpił po tej dacie i doprowadził do „zamknięcia eurazjatyckiej ekumeny” w okresie między 500 r. p.n.e. i 200 r. n.e. Dokonały tego rolnicze imperia powstałe w Chinach, Indiach, na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Śródziemnego. Imperia te zainicjowały kontakty międzyregionalne. Chińczycy rozszerzyli swoją kontrolę w Azji Centralnej i około 100 r. p.n.e. otworzyli drogę karawanową ( Szlak Jedwabny) między Chinami i Azją Centralną, stopniowo docierając do Morza Śródziemnego. Żadna z tych dróg nie zachowała jednak swojego znaczenia w następnych wiekach. Dopiero otwarcie bezpośredniej drogi morskiej między Europą, Indiami i Chinami, a także odkrycie Ameryki przekształciło ten system i zdecydowanie zwiększyło intensywność interakcji w jego obrębie.
Polityczny podział Europy, uzależniony w znacznym stopniu od warunków geograficznych, utrudniał ustanowienie zunifikowanej kontroli i minimalizował możliwość zdobycia kontynentu przez siły zewnętrzne. Prawdopodobnym czynnikiem umożliwiającym centralizację władzy byłoby zdobycie zdecydowanego przodownictwa w technologii broni palnej przez jedno państwo. Możliwość taką wykluczy przyspieszony rozwój ekonomiczny i technologiczny XV-wiecznej Europy. Istnienie wielu ekonomicznych i militarnych centrów siły uniemożliwiło zdominowanie kontynentu przez jedno państwo.
Europejski system państw ustanowiony formalnie zawarciem pokoju westfalskiego kończącym wojnę trzydziestoletnią (1648) był zalążkiem obecnego światowego systemu międzynarodowego. Kształt nadały mu rewolucja przemysłowa, rozwój nacjonalizmu w następstwie Rewolucji Francuskiej i zamorska ekspansja.
Handel i kolonialna rywalizacja wpływały na rozwój nauki i technologii. Ekonomiczna aktywność była zdominowana przez ekonomiczną i polityczną doktrynę merkantylizmu.
Zdolność do prowadzenia wojny w XVII-wiecznej Europie zależała w coraz większym stopniu od zysków czerpanych ze świata pozaeuropejskiego. Wśród elit mocarstw europejskich dominował pogląd, że naród może osiągnąć siłę i bogactwo, rujnując rywali. Podstawową ideę merkantylizmu wyrażało hasło: handel rodzi bogactwo, bogactwo można przełożyć na armie i floty zwiększające siłę państwa.
W nowożytnym systemie międzynarodowym pięciokrotne załamywanie się równowagi prowadziło każdorazowo do jego reorganizacji.
Po wojnach włoskich (1494-1516) Portugalia podjęła działania doprowadzające do ustanowienia systemu globalnego sankcjonowanego przez traktat z Tordesillas. Portugalia była obecna na czterech kontynentach i stała się najbogatszym krajem XVI-wiecznego świata.
Niderlandy są inicjatorem systemu państw narodowych. Reformacja zniszczyła unifikujący potencjał średniowiecznego chrześcijaństwa. Walka o panowanie dominowała nad kwestiami religijnymi. Hobbesowska rewolucja w poglądach na prawo natury została uzupełniona przez Barucha Spinozę. Aczkolwiek Hobbes wprowadzał utylitaryzm, jednak wiązał prawo naturalne z moralnymi konotacjami. Religia odgrywała coraz mniejszą rolę w stosunkach międzynarodowych. Czas wojen religijnych został zastąpiony przez politykę siły, a raczej politykę racji stanu. Uczestnikami stosunków międzynarodowych w końcu XVII wieku nie były ani religijne sekty, ani dynastie królewskie, ale świeckie państwa terytorialne. Czynnikiem ułatwiającym Zjednoczonym Prowincjom pełnienie głównej roli w systemie międzynarodowym było ogniskowanie wysiłków innych mocarstw przeciwko Hiszpanii. Upadek Hiszpanii osłabił potrzebę współdziałania i otworzył okres międzynarodowej rywalizacji dotychczasowych sojuszników. Postępowała konsolidacja Francji pod panowaniem Ludwika XIV. Przywództwo Olivera Cromwella stworzyło warunki rozwoju Anglii. Oba państwa zdecydowanie dążyły do przejęcia roli przywódcy w systemie międzynarodowym. Rozstrzygająca walka o przywództwo między Anglią i Francją toczyła się w latach 1688-1713, zwycięstwo przypadło Anglii. Cechami operacyjnymi przywództwa brytyjskiego były: panowanie na morzach, utrzymanie równowagi sił w Europie oraz merkantylistyczny handel i polityka kolonialna.
Pozycje utracone w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku Wielka Brytania odzyskała w wyniku Rewolucji Francuskiej i wojen napoleońskich. Elementami nowego porządku międzynarodowego były: przekształcenie Londynu w finansowe centrum świata, industrialna i technologiczna przewaga Wielkiej Brytanii oraz jej polityczne i ekonomiczne doktryny wolnego handlu jako legitymizacja nowego systemu ekonomicznego.
Dominującą rolę w stosunkach międzynarodowych można było zdobyć dzięki produkcji. Liczne państwa zachodniej Europy akceptowały doktrynę wolnego handlu. Sprzyjało to jego rozwojowi, którego obroty tylko w latach pięćdziesiątych XIX wieku wzrosły o 80 %.
Rezultatem rewolucji przemysłowej i nowej teorii ekonomicznej był spadek zainteresowania zdobyczami kolonialnym. Państwa rywalizowały jednak o panowanie nad kluczowymi regionami gwarantującymi kontrolę szlaków komunikacyjnych.
W ostatniej ćwierci XIX wieku transfer przemysłowej technologii do Stanów Zjednoczonych i Niemiec, później Rosji i Japonii, stworzył nowe centra ekonomicznej i strategicznej siły.
Na kontynencie europejskim gwałtowny rozwój Niemiec zburzył tradycyjne kalkulacje równowagi sił. Po II wojnie światowej ekonomiczna i militarna przewaga Stanów Zjednoczonych nad innymi państwami była tak znaczna, że ekonomiści i politycy postrzegali jako problem zabezpieczenie wystarczającego przepływu zasobów finansowych ze Stanów Zjednoczonych do innych krajów w celu utrzymania równowagi ekonomii międzynarodowej. Podczas dyskusji o powojennej odbudowie Europy, Stany Zjednoczone wpływały na wszystkich swoich aliantów, aby przyjęli zasady wolnego handlu po jej zakończeniu. Po II wojnie światowej bilateralne porozumienia zawierające klauzule najwyższego uprzywilejowania stały się podstawą do
Liberalizacji handlu światowego. W 1947 roku 23 państwa stworzyły w Genewie GATT (Układ Ogólny o Cłach i Handlu ), na który złożyły się 123 bilateralne porozumienia handlowe.
W końcu lat pięćdziesiątych utworzenie EWG i EFTA doprowadziło do zastosowania barier taryfowych i kwotowych przeciwko Stanom Zjednoczonym.
2. STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE JAKO DYSCYPLINA
Atrakcyjność stosunków międzynarodowych dla badaczy i polityków leży w zajmowaniu się zjawiskiem podstawowym z punktu widzenia istnienia i rozwoju ludzkości. Potrzeby bezpieczeństwa i rozwoju, pokoju i wojny, porządku i sprawiedliwości zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania badających stosunki międzynarodowe.
W latach dwudziestych XX wieku refleksja nad stosunkami międzynarodowymi jest zdominowana przez liberalny, legalistyczny i moralizujący punkt widzenia. Autorzy w niewielkim stopniu zajmują się zmiennymi lub warunkami wpływającymi na zachowania państw w stosunkach międzynarodowych. Postulują racjonalny i moralny porządek polityczny opierający się na uniwersalnie prawomocnych zasadach. Można go zbudować dzięki edukacji, reformie instytucji społecznych i ograniczeniu użycia przemocy na poziomie działania policyjnego. Norman Angell (1872-1967) głosi idee bezsensowności wojny i możliwości jej uniknięcia. Krytykuje postanowienia Traktatu Wersalskiego i postuluje stworzenie rządu światowego opierającego się na organizacjach międzynarodowych i kooperacjach między suwerennymi państwami.
Ramsaly Muir, Francis Delaisi, Charles E. Merriam i David Mitrany głoszą idee wiary w postęp ludzkości interpretowany w ramach klasycznego liberalizmu. Akcentują rolę wzrostu ekonomicznego, ekspansjonizmu i zachodnich wartości. Optymizm tych poglądów rozbijają wydarzenia historyczne: narodziny totalitaryzmu w Europie, wielki kryzys ekonomiczny, porażki Ligi Narodów i ostatecznie II wojna światowa. Zimna wojna dopełniła upadku idealizmu, skazując na częściowe zapomnienie teoretyzacje i badania okresu międzywojennego. W latach pięćdziesiątych i I połowie lat sześćdziesiątych dominują w stosunkach międzynarodowych badania konfliktów i interakcji o charakterze strategicznym. Prócz badań nad przyczynami konfliktów podejmowane są próby określenia środków zapobiegania i ograniczania wojen oraz rozszerzenia badań psychosocjologicznych w dziedzinie psychologii jednostki i grup na sferę konfliktów międzynarodowych. Zapożyczeń takich dokonuje się m. in. od badaczy skupionych wokół J. Dollarda (teoria: frustracja - agresja), teorii obrazu opracowanej przez U. Bronfenbrennera, a w nauce o stosunkach międzynarodowych wiązanej z pracami K. Bouldinga. Pod wpływem teorii obrazu prowadzono badania stereotypów narodowych jako przyczyny konfliktów, roli systemów transformacji wartości społecznych, instytucji i socjalizacji, w szczególności systemów edukacyjnych, środków masowego przekazu, a także percepcji i mispercepcji w stosunkach międzynarodowych.
Postęp osiągany w naukach przyrodniczych służył często jako argument dla podkreślania braku porównywalnego postępu w naukach społecznych, a w nauce o stosunkach międzynarodowych. Badania zapoczątkowane w latach pięćdziesiątych można podzielić na trzy kategorie. W pierwszej mieszczą się badania poświęcone gromadzeniu i opracowywaniu informacji związanych z kluczowymi pojęciami nauki o stosunkach międzynarodowych. Gromadzono dane ilościowe i budowano definicje operacyjne takich pojęć jak wojna, alianse, siła, organizacje międzynarodowe. Druga kategoria badań obejmowała konstruowanie i testowa- nie hipotez ustalających zależności między zmiennymi i pojęciami. Liczne projekty badawcze obejmowały zależności między aliansami a wojną, konfliktami wewnętrznymi i międzynarodowymi oraz imperializmem a rozwojem narodowym. Budowanie modeli stanowiło trzecią kategorię badań nad konfliktami i stosunkami międzynarodowymi.
Lokalne konflikty po II wojnie światowej wymusiły porzucenie schematycznych badań nad zimną wojną. Powojenne kryzysy, szczególnie te wzbudzające największe obawy międzynarodowe, skierowały uwagę badaczy ku ogólnym badaniom zjawiska kryzysu. Nowo powstałe państwa broniły się przed automatycznym włączaniem ich do systemu światowego. Próbą przeciwstawienia się temu procesowi było dążenie do rozwoju regionalnej kooperacji i związane z tym naukowe badania regionalizmu. Powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1958) dostarczyło bodźca do konstruowania neofunkcjonalnych teorii integracji ekonomicznej i politycznej. W latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych dominującym tematem w nauce o stosunkach międzynarodowych stała się kategoria „ zmiany”. Wskazuje się wydarzenia i procesy, które dostarczyły bodźców temu zainteresowaniu: arabskie embargo naftowe z lat 1973 - 1974 i kryzys energetyczny, procesy detente, rozpad sztywnego dwublokowego systemu Wschód - Zachód, zmniejszenie amerykańskiej i upadek radzieckiej dominacji w ich strefach wpływów, żądanie nowego ładu ekonomicznego i powstanie pentagonalnego świata. Uzasadnia się w ten sposób konieczność zajęcia się problemem zmiany. Powszechne stało się traktowanie tych zmian jako zapowiedzi, że relatywnie stabilny system międzynarodowy ukształtowany po II wojnie światowej wszedł w okres istotnych zmian.
Związek między istotnymi wydarzeniami i procesami a programami badawczymi wymaga zwrócenia uwagi na niebezpieczeństwa, jakie rodzi dla rozwoju dyscypliny. Po pierwsze , brak brak stabilnych kategorii można traktować jako wskaźnik braku akceptowanej ogólnej teorii stosunków międzynarodowych i tym samym możliwości dokonania teoretycznego postępu w dyscyplinie. Po drugie, częste zmiany kluczowych kategorii mogą stanowić wyłącznie chwilową reakcję na wydarzenia zachodzące na świecie, w niewielkim stopniu przyczyniając się do faktycznego rozwoju wiedzy.
3. TEORIA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Teoretyczne rozważania nad stosunkami międzynarodowymi można klasyfikować według różnych kryteriów. Do najprostszych należy kryterium chronologii. Możemy zatem mówić o podejściu idealistycznym (okres międzywojenny); teorii realizmu politycznego (po II wojnie światowej ); podejściu behawioralnym (lata sześćdziesiąte) oraz okresie postbehawioralnym (koniec lat siedemdziesiątych).
Hedley Bull wyróżnia podejścia klasyczne i naukowe. Podejście klasyczne oznaczało teoretyzowanie opierające się na filozofii i prawie, i z trudem poddające się naukowym standardom weryfikacji, wyprowadzając swoje ogólne tezy z niedoskonałych procesów percepcji lub intuicji. Podejście naukowe aspirowało do zbudowania teorii stosunków międzynarodowych, której twierdzenia opierałyby się na logicznych i matematycznych dowodach lub empirycznych procedurach weryfikacji. Wskazuje jako istotne próby: teorię systemową, teorię gier, podejście symulacyjne, konstruowanie modeli stosunków międzynarodowych i teoretyzowanie oparte na danych ilościowych.
W latach osiemdziesiątych zarysowało się porozumienie dotyczące akceptowanej klasyfikacji teorii stosunków międzynarodowych. Trzy dominujące perspektywy teoretyczne to realizm, pluralizm i strukturalizm.
Między realizmem, pluralizmem i strukturalizmem można wskazać trzy główne obszary różnic w:
1. kwestii stosunku między całością i elementami w systemie międzynarodowym:
a) realizm: stałe napięcie między interesami państw a dynamiką systemu, które tworzy atmosferę braku bezpieczeństwa i możliwość przemocy w stosunkach międzynarodowych;
b) pluralizm: świat jako pluralistyczny system, w którym zachodzą ciągłe procesy wzajemnej i wielostronnej adaptacji;
c) strukturalizm: istniejąca struktura międzynarodowa warunkuje wszystkie działania polityczne; interesy i działania elementów systemu są odbiciem stosunków w systemie jako całości;
2. uznawaniu możliwości zmiany lub reformy w systemie międzynarodowym:
realizm: makropolityczna zmiana w systemie międzynarodowym jest skutkiem nierównego rozwoju państw lub upadku poszczególnych państw;
b) pluralizm: państwa są zdolne do zmian i reform oraz transformacji; system globalny jest postrzegany jako wymagający efektywnego zarządzania; działania polityczne mogą uczynić istniejący system bardziej efektywnym i zgodnym z potrzebami jego członków;
c) strukturalizm: jedynym mechanizmem fundamentalnej zmiany systemu jest radykalna transformacja;
3. stosunku do wartości i politycznego działania:
realizm: racjonalna kalkulacja interesów i możliwości;
pluralizm: wartości opierają się na możliwości postępu i rozwoju nowych form i zasad zachowania w stosunkach międzynarodowych;
strukturalizm: potrzeba radykalnego politycznego działania prowadzącego do przezwyciężenia sprzeczności systemu systematycznie uciskającego niektórych jego członków.