Marta Panek, referat z 27.03.2008r. (na podstawie: Jonathan H. Turner, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania, rozdz. Symbole i kultura)

Koncepcja kultury jako systemu symboli

1. Informacje kierujące większością działań człowieka mają naturę bardziej symboliczną niż genetyczną. W przeciwieństwie do owadów społecznych, ludzie sami tworzą kody kierujące ich zachowaniami, interakcjami i wzorami społecznej organizacji.

Ludzie, a także do pewnego stopnia niektóre zwierzęta, potrafią przedstawiać świat, swoje doświadczenia, właściwie wszystko za pomocą arbitralnych znaków. Znaki te nazywa się symbolami, kiedy zostanie uzgodnione, jaka jest zawartość znaczeniowa znaku, co on przedstawia: flagi, krzyże, zaciśnięte pięści, zmarszczone brwi, książki, święte księgi, programy komputerowe - to wszystko znaki, zawierające w sobie wspólne ustalone znaczenie. Zazwyczaj należą one do systemów symboli, ponieważ odwołują się do innych związanych z nimi symboli i znaczeń. Bez zdolności przedstawiania doświadczeń i świata za pomocą symboli, tkwilibyśmy z wiecznym tu i teraz, nasze życie polegałoby na odbieraniu wrażeń i odczuwaniu. Nie byłoby matematyki, muzyki, nie dałoby się mówić o przeszłości.

Jak ważne są dla nas systemu symboli, możemy zrozumieć, obserwując owady społeczne, np. pszczoły, termity. Nazywa się je społecznymi, ponieważ charakterystyczna jest dla nich organizacja. Jednak te owady organizują się dlatego, że mają w genach zapisaną informację o tym, jaką rolę mają w owadzim społeczeństwie zająć. Człowiek nie posiada w genach zapisanej informacji o swojej roli w społeczeństwie.

2. Kultura jest systemem symboli, które dana populacja tworzy i wykorzystuje do organizowania się, do ułatwienia interakcji oraz do kierowania zachowaniami.

Wszystkie symbole i ich systemy są stworzone i modyfikowane przez ludzi, nie jesteśmy genetycznie zaprogramowani na pełnienie jakiejś konkretnej roli w społeczeństwie. Niemniej, te tworzone przez ludzi symbole są funkcjonalnymi odpowiednikami kodów genetycznych występujących u owadów społecznych, gdyż kształtują nasze działania, a także kształtują nasze wzory organizacji społecznej. Suma owych symboli w całej ludzkiej populacji to kultura.

J. H. Turner wyłącza z pojęcia „kultura” materialne przedmioty. Krem do rąk, kontener na śmieci - to wg niego WYTWORY KULTURY, „MATERIALNE WYTWORY DZIAŁAŃ STEROWANYCH PRZEZ KULTURĘ”, rzeczy stworzone dzięki wykorzystaniu symboli. Jednak one same mogą stać się symbolami kulturowymi - np. podanie dobrego wina zamiast nalewki za 5,2zł jest rodzajem komunikatu, który w pewien sposób kształtuje nasz stosunek do innych ludzi.

A zatem przedstawiony tutaj punkt widzenia kładzie nacisk na fakt, że NASZ ŚWIAT SKONSTRUOWANY JEST I ZAPOŚREDNICZONY PRZEZ SYMBOLE.

3. W każdej populacji istnieje wiele systemów symboli,

Na pewnym poziomie kultura i jej wytwory są środkami, które umożliwiają nam działanie. Bez języka trudno byłoby się

nam porozumiewać. Bez technologii nie mielibyśmy gdzie mieszkać. Symbole stanowią więc środek, za pomocą którego dostosowujemy się do środowiska, wchodzimy w interakcje z innymi, interpretujemy nasze doświadczenia, organizujemy się w grupy.

Jednak symbole to więcej, niż tylko wygodne narzędzia. Mówią nam o tym, co robić, co myśleć, co postrzegać. Parafrazując M. McCluhana, nasze symboliczne narzędzia same są przekazem, zbiorem instrukcji. Nawet neutralne, zdawałoby się, narzędzie, jakim jest język, niesie ze sobą ukryty przekaz. W języku Indian Hopi wyraz „czas” to czasownik, w polskim, angielskim i wielu innych „czas” to rzeczownik. Polak może czas: marnować, spędzać, tracić, oszczędzać, wypełniać. Indianin Hopi nic nie może z czasem zrobić, ponieważ dla niego czasem jest to, co ciągle płynie, do czego muszą dostosować się ludzie. Świadczy to o innych poglądach, innych zachowaniach, innych wzorcach organizacji społecznej, innych wartościach.

Symbole zorganizowane są w systemy, dzięki którym stają się one bardziej złożone. I choć istnieje ogromna różnorodność systemów symboli w ludzkich populacjach, te wymienione poniżej uznawane są za podstawowe:

a) systemy językowe, których ludzie używają do porozumiewania się - podstawowe rodzaje kodów językowych występujących w danej populacji mają ogromny wpływ na to, w jaki sposób jest ona zorganizowana, np. jeśli jakaś populacja posiada tylko język mówiony, to formy jej organizacji będą bardzo ograniczony, a populacja, która wykształciła język pisany, może skuteczniej gromadzić informacje, i w rezultacie wypracować sobie własne, doskonalsze formy organizacji. Powstanie kolejnych języków: matematyki, logiki, języka programowania, oznacza zwiększenie się skali relacji danej populacji ze środowiskiem, w którym funkcjonuje, zmieni się charakter stosunków społecznych, zmienią się formy organizacji w tej populacji.

b) systemy technologii, które zawierają wiedzę, w jaki sposób manipulować środowiskiem - technologia to organizacja informacji w danej populacji. Gdyby zbieranie roślin i polowanie na zwierzęta stanowiło podstawowy zasób informacji, organizacja społeczna oraz adaptacja do środowiska byłyby bardzo ograniczone. W miarę, jak rozwija się technologia, rozwija się społeczeństwo: więcej produkujemy, jest nas więcej, struktury społeczne są coraz bardziej złożone. Technologia jest więc jedną z sił napędowych organizowania się ludzi, a kiedy osiągnie odpowiedni poziom i splecie się z nauką oraz inżynierią, staję się potężną siłą kulturową, zdolną do przekształcania naszego życia, stosunków z innymi, sposobów organizowania się.

c) systemy wartości, które formułują zasady dobra i zła, tego, co słuszne, a co niesłuszne, co właściwie, a co niewłaściwie - ludzie zawsze posiadali wyobrażenie o tym, co jest dobre, a co złe, co istotne, a co nieistotne. Są to wartości, a kiedy tworzą one system standardów, kryteriów, służących ocenie moralnej postępowania oraz jego stosowności, wówczas nazywa się je systemami wartości. Na systemach wartości, czy raczej z systemu wartości, wyrastają sposoby organizowania się, wartości oddziałują na gospodarkę, oświatę, politykę. W społeczeństwie, w którym wartością nadrzędną jest wolność jednostki, występuje zjawisko wolnego rynku, a politycy, którzy, którzy kierują się takimi samymi wartościami, jak ludzie, przez których zostali wybrani, czyli tą przykładową wolnością jednostki, będą uchwalali takie akty prawne, które będą tą wartość chronić.
Podejście funkcjonalne podkreśla znaczenie wartości w kierowaniu działaniami ludzi oraz motywowaniu ich przynależności do społeczeństwa. Zgoda co do wartości ma tu olbrzymie znaczenie. Wartości mogą być bowiem czynnikiem dezintegrującym społeczeństwo. Kiedy jakieś części populacji wyznają odmienne wartości lub różnią się przekonaniami (o nich niżej), prowadzi to do konfliktu. Dobrym tego przykładem, jak sądzę, były wybory parlamentarne i prezydenckie 2005 i związana z nimi kampania wyborcza, podczas której bardzo mocno akcentowano odmienne wartości proponowane przez dwóch najważniejszych rywali, i która doprowadziła do ostrego (i w dużej mierze sztucznego, jak się teraz okazuje) podziału na Polskę „liberalną” i „socjalną”.

d) systemy przekonań, które porządkują ludzkie sądy na temat tego, jak być powinno i jak jest w określonych sytuacjach i dziedzinach - przekonania to wg Tunera „poglądy oraz idee, które odnoszą się do poszczególnych rodzajów sytuacji - staremu kształcenia, pracy, rodziny, przyjaźni, polityki, religii, sąsiedztwa, sportu, rekreacji i wszystkich innych podstawowych rodzajów sytuacji społecznych.(…) Niektóre przekonania odzwierciedlają zastosowanie do konkretnych sytuacji podstawowych wartości. Np. przekonanie: w szkole powinno się otrzymywać dobre stopcie - wartość: sukces, przekonanie: poszerzać swoją wiedzę - wartość: postęp.
Inne przekonania odnoszą się - przynajmniej na pozór - do konkretnych faktów. Są to nasze pojęcia o tym, jak dana sytuacja wygląda. Ta wiedza sprawia, że czujemy się pewniej, działając w jej ramach. Przekonania dotyczą też sytuacji, w których nie uczestniczyliśmy i być może nigdy ich nie doświadczymy, przekonania dotyczyć mogą: małżeństwa, starości, ubóstwa. Zdarza się, że nasze przekonania, nie zawsze poparte empirycznie zdobytą wiedzą, zakrzywiają, zniekształcają obraz rzeczywistości.

e) systemy norm, które dostarczają ogólnych i szczegółowych informacji o oczekiwaniach ludzi w różnych sytuacjach - wartości i przekonania są zbyt ogólne, aby kierować konkretnymi zachowaniami, kształtują one raczej poglądy i punkty widzenia, mobilizują nas do postępowania wg pewnych wzorów, ale nie mówią nam dokładnie, co robić. Brak ten uzupełniają normy tworzące kolejny system symboli. Mieszkamy w Polsce, wiemy, jakie obowiązują nas tutaj normy. Plucie na chodnik jest w Polsce niezgodne z normami obyczajowymi, ale w Chinach jest to normą. Rodzajów norm jest wiele, wyróżniamy normy prawne, religijne, moralne, obyczajowe, wszystkie one są regułami zachowania się w danym społeczeństwie.

f) zasoby wiedzy, które zawierają informacje wykorzystywane przez ludzi często odruchowo, bez udziału świadomości, do odczytywania znaczeń zawartych w określonych sytuacjach. - obok znajomości języka, technologii, wartości, przekonań i systemów norm, ludzie magazynują w pamięci, choć w sposób znacznie mniej uporządkowany, najrozmaitsze informacje. Socjolog niemiecki, Alfred Schultz, użył określenia „podręczne zasoby wiedzy”, aby opisać zbiory odpowiednich informacji, które dana osoba wykorzystuje, chcąc dostosować si do konkretnej sytuacji. Uczeń w szkole ma zasób użytecznej wiedzy na temat szkół, sal lekcyjnych, hierarchii stanowisk, zachowania się na zajęciach.
Tak więc ukryte w nas bogactwo wiedzy, po którą sięgamy nieustannie, aby dostosować się nawzajem do siebie, do norm, oraz różnego rodzaju sytuacji, jest immanentną częścią kultury. Gdybyśmy jedynie katalogowali wartości, przekonania i normy, bylibyśmy w zachowaniu podobni do maszyn, a gdyby pojawiło się „coś”, do czego nie zostalibyśmy zaprogramowani, nie wiedzielibyśmy, co robić.

WNIOSEK

SYMBOLE KULTUROWE:
1) UŁATWIAJĄ SPOŁECZEŃSTWOM ORGANIZOWANIE SIĘ,
2) POWSTAJĄ, SĄ UTRWALANE LUB ZMIENIANE W TOKU ZACHODZĄCYCH MIĘDZY LUDŹMI INTERAKCJI
3) BEZ NICH NIEMOŻLIWA BYŁABY INTEGRACJA SPOŁECZEŃSTWA, KULTURA (SYSTEM SYMBOLI) ZAPEWNIA WIĘC PODSTAWOWĄ FUNKCJĘ SPOŁECZNĄ.

4. Istnieją zróżnicowania kulturowe zarówno wewnątrz społeczeństw, jak i pomiędzy nimi, a to często doprowadza do konfliktu tych, którzy wyznają odmienne wartości, przekonania i normy. Niektóre konflikty kultur pozostają na szczeblu symbolicznym, często jednak przeradzają się społeczeństwach otwartą walkę pomiędzy stronami społeczeństwach różnych przekonaniach. - Zwolennicy teorii konfliktu zauważają, że zróżnicowania kulturowe są źródłem nieustających napięć w społeczeństwie. Tak, jak różnią się języki, podobnie rzecz ma się z innymi systemami kulturowymi - technologią, wartościami, przekonaniami, zasobami wiedzy. Fakt ten ma bardzo poważne następstwa. „Systemy kulturowe, takie jak wartości czy przekonania, są czymś społeczeństwach rodzaju okularów czy kolorowych pryzmatów, przez które patrzymy na świat. Kultura ma wpływ na nasz sposób postrzegania w tym znaczeniu, że jedna rzeczy widzimy, natomiast nie zdajemy sobie sprawy społeczeństwach istnienia innych. ” Dlatego też powstała nauka jako świadome dążenie do zredukowania tendencyjności związanej z faktem, że wykorzystujemy kulturę do organizowania codziennego życia. Początkowo przekonania dotyczące nauki, a następnie rozwój norm określających, jak uczeni powinni postępować (przekonanie, że wiedza rozwija się dzięki teoriom, które są weryfikowane dzięki systematycznie gromadzonym danym), napotykały wielki opór ze strony innych systemów przekonań np. religii. Fundamentaliści religijni kwestionują naukę wówczas, gdy jej wnioski zaprzeczają dogmatom religijnym. Kiedy różnice w przekonaniach stają się podstawą politycznych działań i organizacji, konflikty kulturowe jeszcze bardziej się nasilają.

5. W społeczeństwach złożonych powstają i umacniają się subkultury, z których każda wyróżnia się własnymi systemami symboli. Czasami dochodzi pomiędzy nimi do konfliktu, zwłaszcza, kiedy jedne chcą narzucić innym swoje symbole. - Różne subpopulacje wchodzące systemach skład większego społeczeństwa często mają trochę odmienne przekonania systemach czasami uznają inne wartości. Poprzez interakcje ludzie należący do różnych subkultur rozwijają trochę inne oczekiwania normatywne, wzory mówienia systemach sposoby ekspresji ruchowej. Robotnicy funkcjonują systemach trochę innej rzeczywistości kulturowej niż pracownicy umysłowi, podobnie jak czarni i biali, Latynosi i Anglosasi, bogaci i biedni, dyrektorzy i urzędnicy, profesorowie i studenci. Owe subpopulacje możemy nazwać subkulturami, ponieważ ich członkowie patrzą na świat przez pryzmat odmiennych symboli oraz różnią się zachowaniami. Często te różnice wywołują konflikty. Mimo to w jakimś stopniu możemy się porozumieć, bo wszyscy należymy do tej samej kultury.

6. W systemach symboli często można spotkać sprzeczności i niekonsekwencje, co może wywołać zamęt w głowach poszczególnych ludzi, a całe grupy pchnąć na drogę konfliktu. - nie tylko subpopulacje mają odmienne symbole - w tym przekonania - kulturowe, ale już same części składowe kultury mogą być niespójne i sprzeczne. Często wartości i normy, które posiadamy, są bardzo niespójne - mówi się wówczas, że doświadczamy sprzeczności kulturowych. Biologowie, którzy akceptują darwinizm, prywatnie mogą wierzyć w kreacjonizm, uczniowie mogą być przekonani o wartości uczenia się i jednocześnie ściągać na sprawdzianach, uczeni mogą uważać, że poznawanie prawdy jest procesem bezstronnym i pozbawionym emocji, a zarazem nienawidzić tych, których badania nie zgadzają się z ich własnymi. Ale ta gimnastyka umysłowa ma swoje granice. Nadmierna niezgodność może człowiekowi przysparzać problemów; jeśli w danym społeczeństwie wielu ludzi ma do czynienia z tego rodzaju sprzecznościami kulturowymi, to mogą one rodzić zachowania patologiczne, albo ludzie zaczynają dążyć do przekształcenia się społeczeństwa (tak było np. w czasach wojny secesyjnej w USA, kiedy abolicjoniści przeciwstawiali się przekonaniom ludzi, którzy uważali jednocześnie, ze „wszyscy ludzie są równi”, a zarazem, że należy utrzymać niewolnictwo. Sprzeczności kulturowe mogą skutkować 1) mętlikiem w głowie jednostek lub 2) przemianami i reorganizacją społeczeństwa.
   

7. Etnocentryzm jest nieuniknionym skutkiem ubocznym zróżnicowań kulturowych, które powodują, że ludzie uznają odmienne od swoich symbole kulturowe za gorsze. Tego rodzaju etnocentryzm rodzi uprzedzenia, które często przeradzają się w otwory konflikt. - wszystkie kultury, wszystkie systemy kulturowe rozwijają u ludzi postawy ETNOCENTRYCZNE. Oznacza to, że każdy przedstawiciel danego kręgu kulturowego uważa swój system wartości, przekonać, norm za lepszy od innych. Etnocentryzm prowadzi do nietolerancji, która wywołuje konflikty i napięcia. Etnocentryzm funkcjonuje także wewnątrz danego społeczeństwa: członkowie poszczególnych subkultur mogą uważać ludzi należących do innych subkultur za gorszych, co bywa przyczyną konfliktów.

Interakcje, czyli przebiegające na mikroszeblu wzjamne dostosowanie się ludzi do siebie w sytuacjach bezpośrednich kontaktów

Kultura lub raczej systemy symboli, które służą ludziom do kierowania swoim postępowaniem

Struktura społeczna, czyli względnie trwałe wzory relacji, które służą ludziom do organizowania życia społecznego

(Wzajemne zależności pomiędzy interakcją, kulturą i strukturą społeczną. Symbole ustalają zasady interakcji, ale jest też oddziaływanie z drugiej strony - ludzie tworzą kulturę i ją zmieniają w trakcie codziennych interakcji. Układy stosunków społecznych mogą wpływać na tworzenie się nowych systemów symboli. Gdyby nie ten krąg wzmacniających się nawzajem oddziaływań, społeczeństwo ludzkie nie byłoby zdolne istnieć, a my mielibyśmy ogromne trudności nie wiedząc, jak się zachowywać i jak wchodzić w interakcje. )

---