ROZDZIAŁ 17
ETYKA BIZNESU
Relacje między biznesem i etyką
Psycholog uczestniczy w biznesie na 2 sposoby: własna działalność bądź praca w cudzych firmach biznesowych.
Wedle tradycyjnych poglądów biznes i etyka wykluczają się wzajemnie. Poglądy konserwatywne głoszą, że prowadzenia działalności biznesowej jest niemoralne ponieważ opiera się na chęci zysku i eliminowaniu konkurencji poprzez stosowanie takich nieetycznych praktyk, jak: kłamstwo czy oszustwo (Żylicz i Wolniewicz, 2004).
Wedle poglądów liberalno-demokratycznych każda działalność gospodarcza musi być podporządkowana określonym standardom etycznym i powinien być związek między wynikami finansowymi firmy a jej „wizerunkiem etycznym” jako takiej, która jest firmą uczciwą, odpowiedzialną i prawą. Jest to instrumentalny pogląd na etykę biznesu, wedle którego „etyka się opłaca”, „sprytnie jest być etycznym”, „dobre postępowanie to dobry interes”, a więc, że etyka jest po prostu pewnym narzędziem skuteczności w interesach (Chryssides i Kaler, 1999).
Nieetyczne praktyki biznesowe polegają na tym, że:
firmy wydawnicze obdarowują prezentami nauczycieli i dyrektorów szkół licząc na to, że zamówią u nich podręczniki szkolne;
firmy farmaceutyczne obdarowują lekarzy drobnym sprzętem medycznym i sponsorują im uczestnictwo w tzw. konferencjach naukowych w egzotycznych krajach w zamian za to, że swoim pacjentom będą przepisywać leki produkowane przez określoną firmę;
w reklamie zamieszcza się informacje nieprawdziwe lub półprawdziwe o danym produkcie;
firma biznesowa nie dotrzymuje terminów płatności wobec podwykonawców, kooperantów i własnych pracowników;
w trakcie negocjacji biznesowych proponuje się różnym ważnym osobom długoterminowe „testowanie” rozmaitych produktów, takich jak: garderoba, buty, sprzęt elektroniczny, sprzęt AGD, a nawet samochody, za co otrzymują dodatkowe wynagrodzenie za „pracę”. Propozycja „testowania produktów” to nic innego jak zakamuflowana forma korupcji.
Psycholog pracujący i firmach biznesowych produkujących i sprzedających rozmaite produkty oraz w firmach sprzedających usługi jest uwikłany czy tego chce, czy nie, w:
etyczne problemy sprawiedliwej zapłaty za wykonywaną pracę;
etyczne problemy konkurencji biznesowej;
etyczny lub nieetyczny stosunek do środowiska naturalnego;
postawy etyczne związane z postępowaniem wobec podwładnych, przełożonych, klientów i współpracowników;
etyczne problemy reklamy i promocji firmy, jej produktów i usług;
etyczne problemy zatrudniania i selekcji pracowników.
Ad. (1) Etyczne problemy sprawiedliwej zapłaty za wykonywaną pracę
Kiedy wysokość płacy za wykonywaną pracę jest niesprawiedliwie niska, to można ją określić wyzyskiem, kiedy zapłata za pracę jest tak niska, że utrudnia (lub uniemożliwia) pracownikowi zaspokajanie podstawowych potrzeb i godne życie jemu i jego rodziny. Sprawiedliwe wynagrodzenie może jednak wchodzić w konflikt z wartościami ekonomicznymi firmy takimi jak: minimalizacja kosztów produkcji czy minimalny zysk, który firma mogłaby zainwestować w jej rozwój i stworzenie owych miejsc pracy. Gospodarka rynkowa działa najlepiej, kiedy występuje stosunkowo umiarkowany stopień nierówności w dochodach między najgorzej i najlepiej sytuowanymi i zarabiającymi pracownikami (ten stopień nierówności waha się między 1 do 4 a 1 do 9)
George D. Chryssides i John H. Kaler piszą, że o zróżnicowaniu plac powinny decydować pewne kryteria moralne, kryteria sprawiedliwej płacy:
- parytet - jednakowa zapłata przysługuje każdemu, kto wykonuje taką samą pracę o „równej wartości”, niezależnie od jego płci, wieku i rasy.
- umiejętności, kwalifikacje i doświadczenia pracownika - wysokość zarobków powinna uwzględniać kompetencje pracownicze zatrudnionych.
- zakres odpowiedzialności za wykonywaną pracę - wysokość płacy lekarza, adwokata, sędziego jest inna niż np. kelnerki
- tradycja dotycząca tego, że pewne zawody (profesor uniwersytetu) i zajmowane stanowiska (rektor, wojewoda) powinny być wyżej wynagradzane, ponieważ przez wyższe pensje podkreśla się szacunek dla wysokiego statusu społecznego tych, którzy piastują te stanowiska.
Ad. (2) Etyczne problemy konkurencji biznesowej
Etyczne problemy konkurencji biznesowej odnoszą się do chęci wyeliminowania konkurencji z rynku towarów i usług poprzez:
- przekupywanie pracowników firm konkurencyjnych;
- rozpowszechnianie fałszywych inf. o konkurencyjnych firmach;
- bezprawne kopiowanie produktów
- przywłaszczanie znaku firmowego (logo) określonego produktu (Żylicz i Wolniewicz, 2004).
Ad. (3) Etyczny lub nieetyczny stosunek do środowiska naturalnego
W wielu wysoko rozwiniętych krajach promuje się szkodliwe dla środowiska naturalnego poglądy, że:
- z przyrodą należy walczyć, panować nad nią i eksploatować ją;
- lepszą jakość życia ludzi może zapewnić jedynie rozwój produkcji przemysłowej;
- lepszą jakość życia i poczucie szczęścia można uzyskać przez maksymalizację konsumpcji kupowanych i magazynowanych dóbr.
Te 3 poglądy prowadzą do: skażenia powietrza, wody, ziemi i pożywienia.
Ad. (4) Postawy etyczne związane z postępowaniem wobec podwładnych, przełożonych, klientów i współpracowników
Najważniejszymi pod względem etycznym wydają się takie sprawy, jak: respektowanie zawartych wcześniej umów i kontraktów, a także dobre, tzn. podmiotowe traktowanie podwładnych (personelu) w trosce o ich wysokie morale oraz pozyskanie zaufania u klientów, kooperantów, współpracowników, przełożonych i podwładnych
Ad. (6) Etyczne problemy zatrudniania i selekcji pracowników
Problem przyjmowania nowych i zwalniania pracowników - psycholog jest nader często wykorzystywany do jednego i drugiego. W obu przypadkach ma on ludzi oceniać, diagnozować i selekcjonować na lepszych i gorszych, a więc na tych, których warto zatrudnić i tych, których najlepiej zwolnić z pracy.
W Polsce działają firmy biznesowe, w których obowiązują zasady etyczne oparte na tzw. dekalogu biznesmena, nawiązującym do etyki katolickiej:
(1) żadnym swoim działaniem nie przyczyniaj się do niszczenia środowiska naturalnego;
(2) wspieraj materialnie badania naukowe, które służą naprawie tego, co uległo zniszczeniu wskutek działalności twojej lub cudzej działalności gospodarczej;
(3) nie produkuj niczego, co zagrażałoby życiu i zdrowiu ludzi;
(4) nie oszukuj nikogo
(5) staraj się o coraz wyższe dochody poprzez wynalazki, lepszą organizację pracy, ciekawą, ale nie kłamliwą reklamę, skuteczny marketing, poszukiwanie tańszych dostawców oraz zmiany technologiczne, a nie poprzez praktyki monopolistyczne, fałszywą reklamę czy zawyżone marże;
(6) szanuj swego podwładnego, zwłaszcza jeśli solidnie wypełnia swoje obowiązki
(7) nie wyzyskuj i nie okradaj nikogo poprzez sztuczne zaniżanie zarobków, skracanie urlopów czy obcinanie premii; pamiętaj o tym, że godziwa zapłata za solidnie wykonaną pracę należy się każdemu;
(8) stwórz swoim podwładnym dobre warunki pracy, które nie będą zagrażać zdrowiu i życiu ludzi;
(9) bądź szczodry - niech twoja przedsiębiorczość i talenty służą nie tylko tobie, niech służą wszystkim potrzebującym;
(10) staraj się zrozumieć, że posiadanie nawet największej ilości pieniędzy nie oznacza, że jesteś lepszy od innych, że jesteś od innych mądrzejszy i że możesz innych poniżać.
Dekalog biznesmena ma więc służyć społeczeństwu, firmie biznesowej i jej pracownikom. Psycholog pracujący dla biznesu, który bierze udział w rozmowach kwalifikacyjnych i badaniach selekcyjnych kandydatów do pracy, współuczestniczy w procesie ich wartościowania na tych, którzy przysporzą firmie więcej lub mniej zysku. O wszystkim więc decyduje wolny rynek i dominujące na nim prawo popytu i podaży.
Etyka reklamowania dóbr konsumpcyjnych i usług
Reklama jest jedną z najbardziej krytykowanych praktyk biznesowych z punktu widzenia pewnych pryncypiów etycznych. Wiele reklam oparta jest na skojarzeniach seksualnych. Spotyka się reklamy, które opierają się na kłamstwie (natychmiastowa likwidacja zmarszczek). Są też reklamy, które opierają się na półprawdach, czyli na aluzjach i insynuacjach. Reklama aluzyjna opiera się na wypowiedziach niewyraźnych, niejednoznacznych, nieprzejrzystych, a także na przemilczeniach i sugerowaniu czegoś poprzez skojarzenia czy przenośnię (alkohol i papierosy).
Jakubowska (2007) zwraca uwagę na zagrożenia dla dobra dziecka, takie jak:
- zbyt szybkie wprowadzanie dzieci w świat zakupów;
- kształtowanie w nich przewagi „postawy mieć” nad „postawą być”;
- porównywanie się z rówieśnikami na podstawie ilości i jakości (markowych) posiadanych produktów.
Specyficzne zarzuty wobec reklamy podnoszą stowarzyszenia i organizacja feministyczne, wedle których spoty reklamowe krzywdzą kobiety przede wszystkim dlatego, że pojawiają się w nich one niemal zawsze w stereotypowych rolach: żony, matki, kucharki, sprzątaczki, kochanki, czyli jako obiekty pożądania seksualnego. Poza tym w reklamach tych kobieta występuje we „właściwych dla niej miejscach”, a więc w kuchni, łazience, pokoju dziecka, sklepie, a przede wszystkim w sypialni. Feministki zauważają, że w reklamie występuje „zjawisko estetycznej dyskryminacji i feminizacji ciała”, polegające na tym, że nie skupia ona uwagi na starzeniu się skóry mężczyzny i na jego nadwadze, natomiast wymusza na kobiecie, żeby była piękna zawsze i wciąż (Twardowska i Olczyk, 2006; Kowalczyk, 2008).
Bardzo interesujące i wyważone podejście wobec problemów etycznych reklamy opracowane zostało przez Papieską Radę ds. Środków Społecznego Przekazu (1997). W preambule tego dokumentu podkreśla się, że reklama sama przez się nie jest ani dobra, ani zła, jest bowiem narzędziem, które może być wykorzystywane na rzecz dobra lub zła, a więc reklama może skutkować zarówno korzyściami, jak i szkodami gospodarczymi, politycznymi, kulturowymi oraz religijnymi i moralnymi. Korzyści gospodarcze wynikające z reklamy polegają na tym, że jest ona konieczna dla funkcjonowania nowoczesnej gospodarki rynkowej, może więc być narzędziem uczciwej i odpowiedzialnej konkurencji, przyczyniającej się do wzrostu gospodarczego oraz rozwoju społeczeństw i jednostek. Reklama dostarcza społeczeństwu i pojedynczym obywatelom informacji na temat dostępności do rozmaitych produktów i usług, przyczynia się do zwiększenia wydajności pracy, obniżania cen i rozwoju gospodarczego. Dzięki temu wszystkiemu można tworzyć nowe miejsca pracy, zwiększać zarobki pracowników i przyczyniać się do tego, żeby ludzie mogli żyć godnie. Natomiast szkody gospodarcze wyrządzane przez reklamę mogą polegać na tym, że służy ona do przekonywania ludzi, aby kupowali produkty i korzystali z usług co najmniej wątpliwej jakości. Ponadto reklama może przyczyniać się do propagowania konsumpcjonizmu, a więc do tego, że w świadomości odbiorców reklamy „postawa mieć” zaczyna dominować nad „postawą być”. Szczególnie niebezpieczne skutki reklamy mają miejsce w krajach tzw. Trzeciego Świata, gdzie u milionów biednych ludzi rozbudza ona potrzeby, które nie mają szans na spełnienie.
Korzyści związane z tzw. reklamą polityczną polegają na tym, że przyczynia się ona do rozwoju demokracji przez to, że informuje obywateli o programach różnych partii politycznych i o ich liderach, dając im szanse wyboru owych programów i liderów. Jedną ze szkód takiej reklamy jest zagrożenie procesu demokracji na skutek ograniczenia możliwości politycznej rywalizacji pomiędzy programami politycznymi i politykami.
Można też mówić o korzyściach wynikających z oddziaływania reklamy na sferę kulturową społeczeństwa i jego obywateli, polegających na tym, że zyski z reklamy służą do kreowania, produkowania i emitowania materiałów o dużej wartości intelektualnej, estetycznej i moralnej. Szkody kulturowe wynikające z reklam polegają na tym, że na ogół promują one wartości i styl życia „kultury Zachodu”, czyli globalistyczny (amerykański) styl życia, który na ogół jest sprzeczny z kulturą lokalną o charakterze zarówno narodowym, jak i regionalnym (amerykanizacja życia - makdonaldyzacja życia (Zbyszek Melosik, 1995)).
Korzyści moralno-religijne polegają na tym, że rozmaite organizacje charytatywne, instytucje religijne i towarzystwa dobroczynne poprzez reklamę starają się propagować swoje przesłanie wiary, tolerancji, a przede wszystkim niesienia pomocy ofiarom wojen, wypadków, chorób i kataklizmów żywiołowych (sms o treści pomagam). Szkody moralno-religijne polegają na tym, że reklama bywa wulgarna i dość często odwołuje się do tzw. niskich motywów jej odbiorców: pożądliwości, zazdrości i zawiści.
Największe szkody moralne wyrządzone przez reklamę wydają się polegać na kształtowaniu i utwierdzaniu krzywdzących stereotypów społecznych odnoszących się do płci, wieku życia, koloru skóry czy narodowości.
Z badań Anny Twardowskiej i Elizy Olczyk (2006) wynika, że większość kampanii reklamowych adresowana jest do kobiet, które zachęca się do zakupów żywności i wyrobów chemii gospodarczej, ponieważ to one najczęściej używają tych produktów na co dzień. Jeśli nawet reklama zachęca do kupowania produktów typowo męskich (kosmetyki, bielizna), to jest ona często adresowana także do kobiet, gdyż to one zwykle kupują te artykuły dla swoich mężczyzn. Z tych samych badań wynika, że kobiety występują w reklamie 3x częściej niż mężczyźni i niemal zawsze w stereotypowych rolach i miejscach. Przedstawianie kobiet w reklamie wiąże się według Izy Kowalczyk (2008), takimi wzorcami stereotypów, jak: „kobieta, której pasją jest czystość, kobieta matka-kucharka, kobieta niemądra i nierozgarnięta, która potrzebuje męskiego autorytetu, wyjaśniającego jej zalety produktu i korzyści wynikające z jego użytkowania”, „kobieta ple-ple”, która ciągle gada, przy czym nie zajmuje się niczym ważnym ani ciekawym. Innym stereotypem jest „obraz kobiety, której obsesją jest jej ciało”. Kobieta jest też przedstawiana w reklamie jako ozdoba produktu, np.. samochodu.
Mobbing jako skrajna forma nieetycznego postępowania w pracy
Mobbing - psychiczne znęcanie się w miejscu pracy, nazywane również molestowaniem moralnym. Pojęcie mobbingu po raz pierwszy zostało użyte przez psychiatrę i psychoanalityka Marie-France Hirigoyen, w opublikowanej we Francji w 1998 r. książce” Molestowanie moralne. Perwersyjna przemoc w życiu codziennym. Według M.F. Hirigoyen (2002):
molestowanie w miejscu pracy, to wszelkie działania o charakterze nadużyć, które przejawiają się w formie zachowań, słów, aktów, gestów czy pism mogących godzić w osobowość, godność czy integralność fizyczną lub psychiczną osoby, stanowiąc groźbę dla jej zatrudnienia lub wpływając na pogorszenie atmosfery w pracy.
W ujęciu socjologicznym mianem mobbingu określa się terror psychiczny, zaczepianie, izolowanie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi i zachowanie grupy osób (albo osoby) w stosunku do innej osoby (grupy), zmierzające do wyłączenia danej osoby z zespołu zawodowego lub koleżeńskiego (Kmiecik-Baran i Cieślak, 2001). Jest to wrogie, nieetyczne, systematycznie powtarzające się zachowanie skierowane wobec jednej osoby lub kilku osób po to, żeby zniszczyć jej reputację, utrudniać i przeszkadzać w wykonywanej pracy, pozbyć się jej z pracy lub zajmowanego stanowiska. Celem mobbera jest chęć zaszkodzenia ofierze, zepsucie jej reputacji, utrudnienie rozwoju zawodowego bądź wykluczenie z zespołu pracowników poprzez zmuszenie go do rezygnacji z pracy.
Przejawy mobbingu są niezwykle zróżnicowane: ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy i życia prywatnego, ciągłe ograniczanie i przerywanie możliwości wypowiadania się, głośne wymyślanie i pomstowanie, groźby i pogróżki ustne oraz pisemne, rozsiewanie plotek, ośmieszanie, sugerowanie choroby psychicznej, wyśmiewanie niepełnosprawności, żarty i prześmiewanie narodowości, religii i rasy, zmuszanie do wykonywania prac naruszających godność osobistą , składanie niewybrednych propozycji seksualnych, zlecanie wykonywania prac bezsensownych lub obraźliwych, dawanie zadań przerastających możliwości i kompetencje ofiary w celu jej zdyskredytowania, grożenie przemocą fizyczną, zmuszanie do wykonywania prac szkodliwych dla zdrowia.
W 2002 roku Komisja Europejska rozpoczęła prace nad projektem prawa europejskiego dotyczącego przedsiębiorstw UE, aby osoby dotknięte problemem mobbingu mogły dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Szwecja stała się pierwszym krajem, w którym powstała stosowna ustawa antymobbingowa, nakładająca na pracodawcę obowiązek wypłacenia odszkodowania, pokrycia kosztów leczenia i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W Polsce pracownik jest chroniony przed lobbingiem przez Kodeks Pracy, Kodeks Karny, a także przez Konstytucję RP. Konstytucja RP w art.30 mówi, iż:
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Szykanowanie psychiczne pracownika stanowi jawne naruszenie tego konstytucyjnego zapisu. I wreszcie Kodeks karny mówi o sankcjach grożących osobie, która powoduje u innej osoby uszczerbek na zdrowiu, trwałą chorobę psychiczną, całkowitą lub znaczną, trwałą niezdolność do pracy. Artykuł 156&1 ust.2 Kodeksu karnego mówi, że:
Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności.
Etyczne aspekty zarządzania firmą
Ważny aspekty etyczny dotyczący zarządzania przedsiębiorstwem biznesowym odnosi się do kwestii stylu zarządzania, czyli stylu sprawowania władzy nad pracownikami. Spośród różnych stylów zarządzania, styl demokratyczny (partnerski) wydaje się najbardziej poprawny pod względem etycznym, a styl autorytarny jawi się jako najbardziej nieetyczny. Demokratyczny styl opiera się na takich wartościach, jak: partnerstwo, równość, otwartość, szczerość, a styl autorytarny to wydawanie poleceń, niekiedy rozkazów oraz nierówność pomiędzy komunikującymi się ze sobą pracownikami firmy pod względem statusu, zarobków i dostępu do najważniejszych informacji biznesowych dotyczących danej organizacji.
Jeden z podstawowych obowiązków pracodawcy polega na szanowaniu godności i prywatności pracowników. Według Katarzyny Wrońskiej i Beaty Naróg (2006) przyczyny naruszania prywatności pracowników wynikają z: kontrolowania ilości i jakości pracy, doboru najlepszych osób na określone stanowiska, troski o bezpieczeństwo pracownika czy ochronę mienia firmy. Granice prywatności pracownika kurczą się wtedy, gdy pracodawca: prowadzi zewnętrzną i wewnętrzną rekrutację, dąży do wyeliminowania spożywania alkoholu w miejscu pracy, dokonuje kontroli i przeszukań osobistych pracowników, aby zapobiegać kradzieżom w miejscu pracy, chce mieć stałą możliwość zlokalizowania pracownika za pomocą tel.kom., kontroluje firmową pocztę (tradycyjną i elektroniczną) pracownika, monitoruje zachowanie pracownika, korzystając z nagrań telewizji przemysłowej i zobowiązuje go do poddania się badaniu tzw. wykrywaczem kłamstw. Sąd Najwyższy uznał, że:
Stosowane szeroko w ramach przepisów regulaminów pracy lub ustalonych zwyczajów przeszukiwanie członków załogi w celu zapobiegania wynoszeniu mienia zakładów pracy jest zgodne z prawem i nie narusza dóbr osobistych pracowników (art.23 i 24 Kodeksu cywilnego) wówczas, gdy pracownicy zostali uprzedzeni o możliwości stosowania tego rodzaju kontroli.
Kodeks etyki reklamy (2006) (dodatek)
(wybrane fragmenty)
III. Podstawowe zasady reklamy
Art. 4. Reklamy nie mogą zawierać treści dyskryminujących w szczególności ze względu na rasę, przekonania religijne, płeć lub narodowość.
Art. 5. Reklamy nie mogą zawierać elementów, które zachęcają do aktów przemocy.
Art. 6. Bez uzasadnionej konieczności powodowanej np. względami społecznymi i profilaktyką, reklamy nie mogą motywować do zakupu produktu poprzez wykorzystywanie zdarzeń losowych, wywoływanie lęku lub poczucia strachu.
Art. 7. Reklama nie może być realizowana w sposób, który naraziłby na uszczerbek obiekty o znaczeniu historycznym lub artystycznym
Art. 8. Reklama nie może nadużywać zaufania odbiorcy ani też wykorzystywać jego braku doświadczenia lub wiedzy.
(…)
Art. 17. Nie można stosować reklamy mogącej stworzyć u odbiorcy wrażenia, że nie istnieje obowiązek zapłaty za produkt, o ile nie jest on istotnie bezpłatny.
(…)
Art. 19. W reklamie produktów, które w przypadku normalnego użytkowanie stwarzają realne niebezpieczeństwo, należy w czytelny sposób informować o potencjalnym niebezpieczeństwie związanym z ich używaniem.
(…)
Art. 21. Reklamy nie mogą propagować postaw kwestionujących praw zwierząt. Reklamy wykorzystujące wizerunek zwierząt powinny cechować powściągliwość, tak aby zwierzęta nie były przedstawiane w sposób sugerujący możliwość ich niehumanitarnego traktowania.
(…)
V. Reklama skierowana do dzieci i młodzieży
Art. 23. Reklama skierowana do dzieci i młodzieży nie może zawierać treści stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa.
Art. 24. Reklama skierowana do dzieci lub młodzieży nie może wprowadzać w błąd poprzez wykorzystywanie ich naturalnej ufności i braku doświadczenia.
Art. 25. Reklamy skierowane do dzieci lub młodzieży muszą uwzględniać stopień ich rozwoju oraz nie mogą zagrażać ich fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu dalszemu rozwojowi.
Art. 26. Reklamy skierowane do dzieci lub młodzieży nie mogą zawierać przekazu, że posiadanie lub używanie produktu zapewni im przewagę społeczną lub psychologiczną nad innymi albo nieposiadanie tego produktu odniesie skutek przeciwny.
Art. 27. Reklamy skierowane do dzieci lub młodzieży nie mogą podważać autorytetu rodziców lub innych osób sprawujących opiekę prawną, kwestionować ich odpowiedzialności, opinii, gustów lub upodobań.
(…)
Art. 30. Zarówno reklamy, jak i i produkty dla dzieci lub młodzieży muszą, jeśli względy bezpieczeństwa tego wymagają, posiadać wyraźne informacje, dla jakiej grupy wiekowej produkt jest przeznaczony.
9