Muza łacińska - Antologia poezji wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej.
Wstęp
Wprowadzenie - charakter i założenia antologii,
Chrześcijańska poezja powstawała wolno. Najstarsza zachowana poezja z III w. daleko jest od arcydzieła, ale już w II w. powstały arcydzieła: Ody Salomona, czy Pieśń o Perle. Poezja chrześcijańska pozostaje w cieniu poezji Wergiliusza i Horacego i dopiero w wiekach IV/V pojawią się dzieła wysokiej klasy. Zachowało się niewiele starych dzieł, a w okresie średniowiecza, z kolei ich liczba gwałtownie wzrosła. Przedmiotem tej poezji był Bóg, natchnieniem - Pismo Święte, a celem chwałą Boga i głoszenie Go innym. Poezja ta stoi u podstaw systemów poetyckich, bo z niej zrodziła się poezja i to nie tylko religijna, ale włoska, francuska, niemiecka, hiszpańska, angielska czy później polska. Od X wieku pojawiają się coraz częściej na ziemiach polskich misjonarze, którzy piszą po łacinie utwory poetyckie, potem robią to także Polacy. Poezja ta to poezja od III do XV wieku (III - VIII - okres wczesnochrześcijański i VIII/IX - XIV/XV - średniowiecze).
Wczesnochrześcijańska i średniowieczna poezja łacińska - przegląd autorów i dzieł,
Pierwsze apogeum osiągnęła ona w IV/V wieku w poezji św. Ambrożego i Prudencjusza, a potem na przełomie wieków XI/XII i XIII gdy powstają hymny św. Tomasza, św. Bonawentury, Dies irae, Stabat Mater czy Filomena Jana Pechmana. Z czasem łacina przestaje być językiem serca i myśli, zastępuje ją język narodowy. Laktancjusz jest przedstawicielem świetnej łaciny klasycznej, Kommodian - ludowej, z której wolno rodziły się języki romańskie.
- Okres wczesnochrześcijański,
Najprawdopodobniej narodziła się w Kartaginie, ponieważ tam zaczęto odprawiać liturgię po łacinie i wpływy greckie były mniejsze. Najstarszym dziełem są 2 poematy Kommodiana - dydaktyczny i apokaliptyczny (Pouczenia i Carmen apologeticum). W IV w. nowy typ poezji chrześcijańskiej - centon (utwór składany z elementów innych utworów - w łacinie zazwyczaj z Wergiliusza), inny - carmina figurata - litery tworzą krzyż lub plamę. IV/V wiek najważniejszy bo działa Ambroży, Prudencjusz i Paulin z Noli. Ambroży podjął dzieło Hilarego i stworzył hymny dymetrem jambicznym nazwanym potem wierszem ambrozjańskim. Zachwycał się tym św. Augustyn. Jest jego 14 hymnów zachowanych. Prudencjusz (pocz. V w.) jest autorem 2 zbiorów hymnów, ale nie liturgicznych i 4 utwory polemiczno - dogmatyczne pisane heksametrem (Psychomachia, Apotheosis, Hamartigenia, Przeciwko Symmachowi). Oraz Dittochaeon - zbiór 49 epigramów biblijnych dotyczący scen Nowego i Starego Testamentu. To doskonałość i formy i treści. Dostał przydomek „Pindara chrześcijańskiego”. W VII w. poezja rozwija się tylko w Hiszpanii. Powstało w wiele anonimowych utworów.
- Średniowiecze,
VIII w. to wejście w „wiek ciemny”. Wtedy piszą: Alkuin, Piotr z Pizy, Paulin z Akwilei. Ważnym wydarzeniem wieku X jest powstanie tropów i sekwencji, dwóch ściśle związanych ze sobą gatunków. Oba są wynikiem rozwoju śpiewu religijnego. Były one umieszczane w mszy by ocieplić jej strukturę.
TROPY- gr. tropos, łac. modulus, drobne pieśni liryczne powstające w wyniku tropowania (np. tropy do Kyrie, Gloria…). Tropowanie to podkładanie tekstu słownego pod melodię hebrajskiej aklamacji Alleluja, popularne od VIII do IX wieku, apogeum przypadło na wiek XI, wygasło w XVI. Treści pieśni tropowych, opatrzone nutami, zbierano w kolekcje - troparia.
SEKWENCJE- łac. sequentia- idę za…, następuję po…(odśpiewywane przez 2 chóry), liryczne pieśni liturgiczne, samodzielne pod względem treściowym, odśpiewywane w obrębie oficjum mszalnego; wyodrębniona formalnie odmiana tropów. Rozwój sekwencji przypada na wiek XI do połowy XVI. Prawie wszystkie sekwencje są pieśniami pochwalnymi na cześć danego święta. Rozpoczynają się wezwaniem do uczczenia uroczystości pieśnią, a kończą modlitwą. Sobór trydencki niemal zupełnie usunął sekwencje z liturgii. Wyróżniamy sekwencje: „starego stylu”- wersy asylabiczne, luźna budowa, brak rymów, „średniego stylu”, od końca X wieku (Jacopone da Todi -„Stabat Mater”, Tomasz z Celano - „Dies irae”, Tomasz z Akwinu), „nowego stylu”- parzystość zwrotek, rygorystyczne przestrzeganie zasad rymowania i sylabizmu.
Apogeum - XII/XIII w. Apogeum dla scholastyki oraz rozwój uniwersytetów (paryski) i szkół duchownych (cystersi, franciszkanie, dominikanie). Cystersi i Franciszkanie zwracali uwagę na człowieczeństwo Chrystusa, stąd dużo wierszy o narodzeniu i nacisk na postać Maryi. Ważny św. Bernard z Clairvaux - piękne kazania maryjne, kazania na temat Pieśni nad Pieśniami, Dulcis lesu memoria. Piotr Abelard. Filip Kanclerz, czy Piotr Damiani uprawiali poezję satyryczną krytykując Kościół, a dokładnie zło, robią to pewnie z miłości. Wiek XIII - okres wielkich teologów - poetów jak św. Tomasz z Akwinu, czy św. Bonawentura. Z nurtu franciszkańskiego: najwyższy punkt eschatologicznej poezji średniowiecznej - Dies irae (przypisywany Tomaszowi z Celano). Jan Pecham w Filomena (Słowik) opisuje mękę Chrystusa - słowika na krzyżu. Z tego nurtu wywodzi się też Jacopone da Todi - krytyk Kościoła i papieża Bonifacego VIII, napisał najpiękniejszy hymn maryjny Stabat Mater. W XII i XIII w. pojawiają się pierwsze utwory polsko - łacińskie w Kronikach Anonima Galla i mistrza Wincentego Kadłubka. Potem wzrost, ale poezja polsko - łacińska osiągnie świetność dopiero w dobie renesansu. XIV w. - rozwój liturgii i poezji hymnicznej.
Źródła,
Biblia. Poezja chrześcijańska wywodzi się z Pisma św., ze Starego Testamentu, na którym z kolei opiera się Nowy, Biblia jest więc źródłem natchnienia. Poważną część Starego Testamentu stanowią księgi poetyckie, przede wszystkim Księga Psalmów, ale też Księga Hioba, Koheleta, czy Pieśń nad Pieśniami. W Nowym np. w Ewangelii wg św. Łukasza (Benedictus, Magnificas i nunc dimitis). Te 3 kantyki nawiązują bezpośrednio do Starego Testamentu. Widocznie poezja odgrywała znaczącą rolę w Kościele. Pismo św. Jest też źródłem tematów. Także ważna jest egzegeza alegoryczna - motyw w Starym Testamencie ma odbicie w Nowym np. Ewa - Maryja, drzewo w raju - drzewo krzyża, Adam - Chrystus. Podstawą poezji chrześcijańskiej jest tez sam język Biblii.
Poezja klasyczna. Z niej zaczerpnięto pewne systemy metryczne, wzory gatunków literackich, tematy, metafory, dzieła starożytne były podstawą wykształcenia. Wergiliusz został nazwany nawet świętym. Doszło do przemiany łaciny (weszły do niej liczne makaronizmy (z języków narodowych) oraz słowa greckie i hebrajskie, miał też inną składnię).
Uwarunkowania i tematyka poezji,
Funkcja liturgiczna poezji - liturgia chrześcijańska wywodzi się z żydowskiej. Weszły tak Psalmy, tylko że śpiewane na cześć Chrystusa. Najstarsze - np. Gloria In excelsis Deo. W wieku IV powstają najstarsze znane hymny liturgiczne. Poezja czerpie z liturgii i jednocześnie ją ubogaca.
Funkcja dydaktyczna - staje się odbiciem ówczesnych problemów chrześcijaństwa. Utwory te są pisane zazwyczaj heksametrem lub dystychem elegijnym. Podanie ich w heksametrze czyniło atrakcyjnym dla pogan, upodabniało przecież do Wergiliusza. Pewnego rodzaju poezja dydaktyczną jest poezja satyryczno - krytyczna.
Uwarunkowania teologiczne - rozwijała się z rozwojem Kościoła. Z powstaniem Cystersów, Franciszkanów - Chrystus męczennik, Maryja cierpiąca - Stabat Mater. Umiłowanie przyrody - cecha średniowiecza.
Rozwój formalny poezji wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej,
Gatunki literackie - najsławniejszy jest HYMN czyli liryka religijna. Hymn zrodził się z liturgii. Mamy hymny liturgiczne (sekwencje, tropy) i nieliturgiczne. Najstarsze hymny były prawdopodobnie niemetryczne, ale zachowane SA wyłącznie metryczne, pisane np. dymetrem jambicznym (akcentowanie tylko sylab parzystych), strofą saficką, heksametrem i dystychem elegijnym. Są też hymny rytmiczno - rymowane. Hymny były związane z melodią i przeznaczone do śpiewania. Ulegały ciągłym przemianom. Jest wiele hymnów anonimowych i takich, których twórcy są wątpliwi. Rozwinęła się też POEZJA EPICZNA - zazwyczaj pisana heksametrem lub dystychem elegijnym - wzorem Wergiliusz, Lukrecjusz, Owidiusz. Tu zaliczamy też utwory dydaktyczno - teologiczne. Spotykamy też SATYRĘ - najwcześniej obiektem jest Kościół i ludzie, oraz PARODIĘ. Popularnością cieszył się EPIGRAM - szczególnie EPITAFIA. Też LIST POETYCKI, SIELANKA, PROPEMPTIKON, EPITALAMIUM, PROZYMETR - inaczej prozowiersz - tekst, w którym proza jest przeplatana poezją, oraz CARMINA FIGURATA.
Metryka i formy wersyfikacji - ginie iloczas, zostaje uproszczona składnia, zmienia się słownictwo łacińskie - tak powstaje łacina średniowieczna, nie klasyczna, co nie znaczy, że gorsza. Naśladuje się poezję klasyczną. Pojawiają się np. wiersze ropaliczne - każdy wers jest krótszy o jedna sylabę, wiersze czytane od tyłu, TMESIS (wstawienie wyrazu w środek innego wyrazu), czy aliteracja w wierszu - wszystkie słowa zaczynają się na tą samą literę.
AMBROŻY
(397) Aureliusz Ambrosius, święty. Pisarz łaciński i doktor Kościoła. Biskup Mediolanu. Obrońca Kościoła. Zasłynął mowami, pismami egzegetycznymi, teologicznymi, często o charakterze moralnym i liturgicznych. Twórca hymnów, naśladowanych w następnych wiekach. Poświęcił im piękny fragment św. Augustyn. Stworzył ich ponoć 14, pisane były dymetrem jambicznym, nazwanym wierszem ambrozjańskim.
„WIECZYSTY RZECZY STWORZYCIELU
Ty, który dniem i nocą rządzisz, Ty co odmieniasz pory czasu, Aby nam ulżyć w trudach życia”. Budzi się ranek, jutrzenka, kura, duchy błędne przestają straszyć, fale na morzu się uspokajają, słysząc wołanie kura opoka (Piotr) płacze za grzechy (wyparcie się 3 razy Jezusa). Wraca nadzieja, zdrowie, Jezus podnosi tych co upadli, giną grzechy. Bóg jest światłością. Sławimy boga.
„TWÓRCO WSZECHŚWIATA, BOŻE NASZ…”
Bóg daje dzień i noc na pokrzepienie ciała i ducha. Niech myśli nawet we śnie zostaną czyste.
„JEZU KORONO PANIEŃSKA…”
Chwała dla Jezusa i jego Matki Maryi.
HYMNY AMBROZJAŃSKIE - PIEŚNI NA POSZCZEGÓLNE PORY DNIA
- O WSCHODZIE SŁOŃCA,
- NA GODZINĘ TRZECIĄ (TERTIA), do Ducha Św.
- NA GODZINĘ SZÓSTĄ (SEXTA), o pokój do Boga,
- NA GODZINĘ DZIEWIĄTĄ (NONA),
- PIEŚŃ, GDY SŁOŃCE ZACHODZI, Chwała Trójcy Św.
- PRZEZ SNEM, Prośba o opiekę,
- PRZED SNEM,
PRUDENCJUSZ
(pocz. V w.) Aureliusz Prudentius ur. W Hiszpanii Południowej ok. 350 r. w rodzinie chrześcijańskiej. Skończył studia, zdobył karierę urzędniczą i nawrócił się. Odbył podróż do Rzymu, gdzie zwiedził groby męczenników i napisał hymny na ich cześć - Peristephanon. Twórczość bogata w różnorodną formę i treść. Napisał hymny na cały dzień, Psychomachia (walka duszy), Apotheosis (bóstwo Chrystusa), Hamartigenia (powstanie grzechu), contra symmachum i 49 epigramatów - Dittochaeon. Największy łaciński poeta chrześcijański, analizował jego wiersze Mickiewicz w wykładach lozańskich.
PRZEDSŁOWIE
„Oto pięćdziesiąt przeszło lat…” 57 lat odkąd żyje. Nadchodzi śmierć i myśli co zrobił w swym życiu dobrego. Uczono go jak kłamać (retoryki) i bili go rózgą. Był urzędnikiem. Potem „cesarskiej łaski gest” podnosi mu stopień wojskowy. Wie, ze nie może nic zrobić w stosunku do śmierci i powierza swoją duszę Bogu. Pisze o obowiązkach i jednocześnie o swoich dziełach: „Walcz z herezjami, katolickiej wiary wciąż badaj plon” - mowa o Apotheosis, Hamartigenia i Psychomachia, „Ołtarze bożków depcz i w proch obalaj” - mowa o Contra Symmachum, „czcij męczenników” - mowa o Peristephanon.
HYMN O ŚWICIE
Dymetr jambiczny. Antyteza: światło (łaska, Królestwo Boże) i ciemności (śmierć, śmierć duchowa). Kogut znakiem światła. Kogut i motyw światła nawiązuje do św. Ambrożego - Wieczny rzeczy stworzycielu. To też kontynuacja w Contra Symmachum polemiki św. Ambrożego z senatorem Symmachem. Ludzi się budzą ze snu. Sen obrazem śmierci. Złe duchy lubią noc. Znikają one na pienie kura. Odwołanie do Piotra. Potem już nigdy się go nie zaparł. Bóg zmartwychwstał rankiem. Wtedy padła śmierć. (w przekładzie M. Brożka).
HYMN O ŚMIERCI I POGRZEBIE
Zgon naprawą żywotów. Temat zmartwychwstania ciał.
WALKA WIARY I CZCICIELKI BÓSTW POGAŃSKICH
W Psychomachia - walka duszy - jej cnót i wrogich mocy. 7 pojedynków: wiara z pogaństwem, czystość z lubieżnością, cierpliwość ze złością, skromność z pychą, trzeźwości ze zbytkiem, rozumu z chciwością, zgody z herezją - przedstawione są zgodnie ze scenami batalistycznymi. Utwór kończy się wizją niebiańskiej Jerozolimy i modlitwa Chrystusa. Wzorzec poezji alegorycznej. Wiara - nagie ramiona, pierwsza staje do walki, Pogaństwo w hełmie, krew na ustach, śmierdzi.
DITTOCHAETON
Z gr. Podwójny pokarm tj. Stary i Nowy Testament (etymologia niepewna). 24 i 25 epigramatów.
Samson - 300 lisów, zapalił im ogony i puścił w zboże. Chytrość lisia - dziś herezja.
Dom króla Ezechiasza - 15 lat przedłużono mu życie.
Chrzest Chrystusa - Jan Chrzciciel żywiący się miodem i szarańczą chrzcił ludzi, ochrzcił Jezusa, ale Duch Św. oświadczył że Jezus jest już ochrzczony i winy odpuszcza ochrzczonym.
Góra Oliwna - Z niej Chrystus wrócił do ojca.
Apokalipsa Jana - 2 razy 12 mędrców z czasami. Głoszą ofiarę Baranka, który był godzien księgę i 7 pieczęci otworzyć.
EPILOG
Ofiaruje Bogu cnoty duszy - wierność, czystość, zbożność, skromność. Dobrze chwalić Boga i pomagać mu choćby jako najlichszy pomocnik.
BOECJUSZ
(524) Czczony jako święty. Z rodziny arystokratycznej, doskonałe wykształcenie filozoficzne, znał grecki. Posądzony o zdradę stanu, skazany na śmierć przez króla Teodoryka. W więzieniu napisał sławne dzieło o POCIESZENIU JAKIE DAJE FILOZOFIA, gdzie proza miesza się z poezją. Pozostawił liczne dzieła filozoficzne i teologiczne, w których przekazał wiedzę filozoficzną starożytności średniowieczu. Pisze o nim Dante w Raju.
O POCIESZENIU JAKIE DAJE FILOZOFIA
- „Choćby bogactwa z rogu obfitości…” Pisze o tym jak człowiek nie może się nasyć i ciągle chce więcej. Nawet gdyby Bóg zesłał mu wszelkie skarby, ludzie i tak będą chcieli więcej.
- „O stwórco gwiezdnych przestworzy…” Wszystko spełnia zadania Boga i mu służy. Gwiazdy i wiatry, tu: Hesper - personifikacja gwiazdy wieczornej, Lucifer - planeta Wenus, gwiazda poranna, Feb - Apollo, tu Słońce, Arkur - jasna gwiazda odpowiedzialna za letnie upały i wpływ na żniwa. Na świecie jest niesprawiedliwość i rządzi nim szczęście. Wzywa Boga do zaprowadzenia porządku.
- „Ty który światem rządzisz odwiecznym rozumem…”
- „Gdy ciemne chmury…”
- „To ma rozkosz każda w sobie…”
- „Idźcie wciąż naprzód…” cytat: „pokonana ziemia gwiazdami darzy”,
WENENCJUSZ FORTUNATUS
(601) z południowej Italii. Święty, uzdrowił go Marcin z Tours. Został biskupem w Poitiers. Zostawił wiele dzieł poetyckich, tak świeckich jak i religijnych - najbardziej znane o krzyżu. Pisał życiorysy świętych.
VEXILLA REGIS
Pisany wierszem jambicznym. Krzyż nosicielem Chrystusa. Opis krzyża i oddany mu podziw. Hymn brewiarzowy w Wielkim Tygodniu.
PANGE LINGUA
Hymn brewiarzowy w Wielkim Tygodniu. Krzyż - drzewo święte uświęcone czerwienią krwi baranka.
RABANUS MAURUS
(856) święty. Arcybiskup Moguncji. Wielki przedstawiciel renesansu karolińskiego. Ze względu na wpływ jaki wywarł - nazwany „nauczycielem Germanii”.
MODLITWA DO BOGA
HYMN NA WNIEBOWSTĄPIENIE PAŃSKIE
HILDEGARDA Z BINGEN
(1179) święta. Z arystokratycznej rodziny, najpierw mniszka benedyktyńska. Była wizjonerką, poetką, teologiem , a także autorką dzieł o fizyce, przyrodzie, medycynie, opartych na własnych spostrzeżeniach. Zwana Sybillą znad Renu.
O WIECZNY BOŻE
Prośba do Boga o spojrzenie na ludzi i oddalenie od nich cierpienia ze względu na Jezusa.
SEKWENCJA O DUCHU ŚWIĘTYM
Dużo epitetów do ducha św. - źródło przeczyste, życie życia, ogniu ducha pocieszyciela. Wszystko żyje dzięki niemu. Chwała duchowi świętemu.
O DUCHU ŚWIĘTYM
On walczy ze złem, pokonuje grzeszników, rozum ludzki odwraca od złego.
O ŚWIĘTEJ MARYI
Maryja jako ta, która zmiażdżyła węża, który kusił Ewę, narodziła Jezusa, zbawienie. Chwała jej za narodzenie Chrystusa i Bogu i duchowi świętemu, który go napełnił.
O ŚWIĘTEJ MARYI
Podobnie.
O ŚWIĘTEJ MARYI
„Różdżko kwitnąca owiana uwielbieniem…” Ma się radować jak jutrzenka a nas uwolnić od zła.
ŚW. TOMASZ Z AKWINU
(1274) Dominikanin, największy filozof średniowiecza, autor Summy teologicznej i filozoficznej. Uczył się w Paryżu i Kolonii, a potem sam wykładał w Rzymie. Umarł w drodze na sobór lyoński. Na polecenie papieża Urbana IV ułożył oficjum na ustanowione w roku 1264 Boże Ciało, na które składają się piękne hymny używane do dnia dzisiejszego w liturgii kościelnej i sekwencja Lauda Sion. To szczytowy punkt twórczości sekwencyjnej średniowiecza. Piękno, precyzja języka i formy oraz własne przeżycia i pobożność, czyli obiektywny element z subiektywnym przeżyciem tajemnicy Eucharystii.
LAUDA SION
„Chwal Syjonie Zbawiciela, pasterza, odkupiciela…” Jezus jako chleb, który nakarmił 12 apostołów. Niech ten dzień będzie chwalony. Odchodzi w niepamięć stara pascha. Ustanowienie tradycji chleba i wina. Nawet przez podział hostia pozostaje całością. Prośba do Jezusa o zaprowadzenie do krainy żyjących.
PANGE LINGUA GLORIOSI
Pierwszy wers jak u Wenancjusza Fortunata. „Sław języku chwalebnego misterium ciała - chleba…” Podobne. 2 ostatnie zwrotki są do dziś śpiewane w kościele przy wystąpieniu Najświętszego Sakramentu.
VERBUM SUPERNUM PRODIENS
Ostatnie 2 zwrotki tak jak wyżej: O zbawcza hostio… Podobne.
ADORO TE DEVOTE
Jezus porównany do Pelikana - według legendy karmi swoje dzieci krwią z rozdartej piersi.
JACOPONE DA TODI
(1306) Po nawróceniu wstąpił do najbardziej radykalnego odłamu Franciszkanów (spirituali) będącym w konflikcie z papieżem Bonifacym VIII, który go wtrącił do wiezienia. Od niego „strofa Stabat Mater” - aab ccb.
STABAT MATER DOLOROSA
Matka Boska cierpi bo jej syn wisi na krzyżu. My też cierpimy patrząc na jej cierpienie. Jezus pije kielich grzechów ludu. Umiera. Autor płacze z jego matką. Chce cierpieć tak jak on - być ubiczowany itd.
STABAT MATER SPECIOSA
O radości matki, że urodziła Jezusa i strzegą go aniołowie. Byli królowie, anieli i pasterze przy żłobie.
JAN HUS
(1415) Profesor uniwersytetu w Pradze, występował przeciw własności prywatnej i hierarchii kościelnej. Głosił predestynację. Ekskomunikowany przez papieża za poręką cesarza Zygmunta udał się na sobór w Konstancji, gdzie został skazany na śmierć i spalony na stosie. Pozostawił liczne dzieła teologiczne.
PIEŚŃ O CIELE CHRYSTUSA
O Chrystusie, jego odkupieniu.
Św. Bernard z Clairvaux: starożytni są „olbrzymami, którzy na swych ramionach dźwigają nas, karłów - dlatego tylko widzimy więcej i dalej”.