Iwona Dłubała
kierunek: administracja
studia stacjonarne
nr indeksu: 55107
Pojęcie i cele psychologii, metody badawcze w psychologii
Pojęcie i cele psychologii
Psychologia to nauka zajmująca się badaniem zachowań i procesów psychicznych oraz ich zależności od fizycznego stanu organizmu, stanu umysłu i środowiska zewnętrznego. Psychologia jest nauką, co oznacza, że posługuje się szczególnymi metodami w celu zdobycia wiedzy. Psychologowie-naukowcy to ludzie, którzy dążą do tego aby zrozumieć jak ludzie czują, myślą, podejmują decyzje, działają w różnych warunkach i sytuacjach.
Cele badań naukowych w psychologii
Istnieją cztery główne cele prowadzenia badań, nie tylko w psychologii, ale w większości nauk przyrodniczych. Są nimi: opis, wyjaśnianie, przewidywanie oraz sterowanie.
Opis zjawisk służy uporządkowaniu wiedzy w danym temacie. Odpowiada na pytanie: jak, na poziomie obserwowalnych zachowań, przebiega dany proces, jak zachowują się ludzie? Jeden z najsławniejszych badaczy psychiki dziecka - Jean Piaget - opisywał systematycznie zachowania noworodków, niemowląt, dzieci w wieku poprzedzającym wiek przedszkolny, w wieku przedszkolnym i szkolnym. Na podstawie tych obserwacji stworzył jedną z najsławniejszych koncepcji rozwoju inteligencji i myślenia. Lecz zanim powstała koncepcja, Piaget umiał powiedzieć jak zachowują się dzieci w różnym wieku i co robią. Dzięki tego rodzaju badaniom wiemy, że np. w wieku około ośmiu miesięcy większość dzieci zaczyna reagować lękiem na obcych, a w wieku około dwóch lat większość dzieci z wielką pasją używa słowa „nie”.
Wyjaśnianie opiera się na stworzeniu koncepcji, teorii, w której oprócz zjawisk obserwowalnych wprowadzane są pojęcia odnoszące się do właściwości psychicznych. Wprowadzenie takich pojęć pozwala powiedzieć nie tylko jak dany proces przebiega, ale również jakie są jego przyczyny, czym jest on uwarunkowany, dlaczego dzieje się tak, jak się dzieje. Jeśli wprowadzimy pojęcie temperamentu, będziemy wiedzieć, że jeśli dziecko jest wysoko wrażliwe, to z tego powodu wtula się w matkę za każdym razem, gdy spotka się z nieznanym bodźcem.
Przewidywanie w psychologii wynika z wyjaśniania. Jeśli wiem dlaczego coś się dzieje, jakie są przyczyny danych zachowań, mogę przewidzieć, że ktoś zachowa się tak lub inaczej, gdy zaistnieją określone warunki. Dlatego, gdy już określimy czyjąś cechę temperamentu jako wrażliwość, wówczas możemy z dużym prawdopodobieństwem przewidywać, że w sytuacjach stresujących dana osoba będzie skłonna do intensywniejszych i wcześniejszych reakcji dezadaptacyjnych
(nieprzystosowanych).
Sterowanie polega na takim, opartym na wyjaśnianiu i przewidywaniu, oddziaływaniu na jednostkę, które pomoże jej funkcjonować. Komuś, kto pozna siebie jako człowieka wrażliwego, można zaproponować rozbudowany zestaw sposobów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Wiedza o mechanizmach funkcjonowania danej osoby może stanowić podstawę zmieniania jej życia (oczywiście tylko na wyraźną jej prośbę i zgodnie z jej wolą).
Metody badawcze w psychologii.
Do podstawowych technik badawczych stosowanych w psychologii należą: samoopisy, obserwacja sytuacyjna, wywiady, kwestionariusze oraz testy psychologiczne.
Obserwacja i analiza zachowania oraz rozmowa z innymi ludźmi są od dawna głównym źródłem naszej wiedzy o właściwościach psychiki ludzkiej, stanach emocjonalnych i motywacyjnych. Obserwowanie innych i rozmowa są także ważnym elementem życia społecznego i jedną z podstawowych metod pozwalających poznać innych ludzi.
Posługując się techniką badawczą obserwacji i wywiadu psycholog powinien uwzględnić kilka czynników, które można sprowadzić do czterech ogólnych grup tematycznych:
- związki między obserwowalnymi wzorcami zachowania (np. werbalnymi) a wewnętrznymi procesami psychicznymi lub mechanizmami fizjologicznymi jednostki przejawiającej określone reakcje behawioralne;
- korelacja (współzależność) między określonymi wskaźnikami zachowania a wewnętrznymi stanami psychicznymi;
- wiedzę "zdroworozsądkową" będącą źródłem hipotez, które nie zostały jednoznacznie odrzucone , ani też potwierdzone badaniami empirycznymi;
- hipotezy i twierdzenia wywodzące się z kulturowego systemu przekonań lub pseudonaukowych spekulacji , których prawdziwość została jednoznacznie odrzucona w przeprowadzonych w tym celu badaniach.
Sytuacyjna obserwacja psychologiczna jest techniką badania zewnętrznych działań oraz obserwowalnych i dających się zarejestrować reakcji zarówno w laboratoryjnych, jak i rzeczywistych sytuacjach życiowych. Polega ona na rejestrowaniu wzorców zachowania w jednej lub wielu sytuacjach. Celem jest określenie wyznaczników i konsekwencji reakcji oraz nawyków jednostki. By uniknąć błędów mogących zniekształcać wnioskowanie i diagnozę należy:
- brać pod uwagę wiele różnych wzorców zachowania w trakcie interpretacji zaobserwowanych reakcji;
- posługiwać się metodą obserwacji przez dłuższy czas lub systematycznie ją powtarzać.
W celu wyeliminowania potencjalnych błędów mogących wpływać na sposób selekcji określonych wzorców behawioralnych można posłużyć się bardziej precyzyjnym pomiarem, przykładem może być kamera wideo, która pozwala zarejestrować wygląd i zmieniające się szybko zachowanie osoby badanej. Stosowanie takich urządzeń ma swoje dobre i złe strony. Zaletą jest możliwość udostępnienia nagrania innym specjalistom. Z drugiej strony nagrywanie w trakcie obserwacji stwarza nienaturalne warunki badania i tym samym może prowadzić do pojawienia się nietypowych reakcji u osoby badanej.
Aby ograniczyć wpływ błędów zniekształcających wnioskowanie na podstawie dostępnych wskaźników obserwacji opracowano w psychologii kilka skal obserwacyjnych . Każda z nich stosowana jest do wykrycia jednej lub kilku cech osobowości . Wyróżnia się skale retrospektywne i nieretrospektywne . skale retrospektywne odwołują się do doświadczeń zdobytych wcześniej przez badacza . Nieretrospektywne ułatwiają natomiast precyzyjne i bezpośrednie rejestrowanie obserwowanego zachowania osoby badanej.
Technika obserwacji sytuacyjnej jest podstawową, a często nawet jedyną możliwą do zastosowania metodą badawczą, szczególnie w przypadku ludzi, z którymi trudno nawiązać kontakt. Analiza zachowania dostarcza wielu cennych informacji, zwłaszcza gdy towarzyszy jej rozmowa z osobą badaną.
Rozmowa jest całkowicie bezpośrednią metodą stosowaną w celu zebrania szczegółowych informacji o drugiej osobie. Pozwala przede wszystkim na poznanie prawidłowości rządzących procesami myślenia i spostrzegania świata przez respondenta. Jednak, by rozmowa spełniła postawione jej cele powinna być przeprowadzona w rzetelny, ściśle określony sposób.
Pytania zadawane badanemu w trakcie rozmowy powinny :
- odnosić się do czynników zewnętrznych i reakcji osoby badanej na te bodźce;
- skupiać się na doświadczeniach jednostki;
- być precyzyjne, sformułowane na tyle konkretnie by można było uzyskać na nie konkretną reakcję - odpowiedź.
W trakcie rozmowy powinno się zadawać dość dużo pytań, pozwala to na analizę większego zakresu aktywności człowieka, nie należy jednak przesadzać z ilością pytań.
W sytuacji, gdy badanym zadawane są identyczne pytania w ściśle określonej kolejności, a ich odpowiedzi są precyzyjnie odnotowywane oraz gdy pytania te nie dotyczą bezpośrednio osób badanych (faktów z ich życia) -.możemy mówić o metodzie badawczej zwanej wywiadem psychologicznym. Istnieją formy wywiadu dość ustrukturyzowane, jak ta opisana wcześniej. Z drugiej strony treść i styl wywiadu mogą być luźne, dostosowane do osoby, z którą przeprowadza się wywiad.
Istnieje wiele metod prowadzenia rozmów i wywiadów psychologicznych.
Rozmowa (czasem także wywiad) powinna odbywać się w cztery oczy pomiędzy psychologiem a osobą badaną, w miłej i spokojnej atmosferze, w miejscu estetycznie urządzonym gwarantującym swobodę oraz ciszę.
Początkowy etap rozmowy ma na celu zachęcenie osoby badanej do uczestnictwa w rozmowie poprzez zlikwidowanie obaw i wewnętrznych oporów, jakie mogą się u niej pojawić w związku z ujawnieniem pewnych informacji na swój temat, jak również poprzez zapewnienie rozmówcy swobodnego nastroju i stworzenie poczucia więzi.
Kolejnym ważnym etapem rozmowy jest udzielanie informacji przez rozmówcę na temat swoich danych osobowych lub innych obiektywnych faktów (takich jak wiek, liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcie emocjonalne, osiągnięcia zawodowe itd.). Następnym punktem rozmowy jest moment, w którym osoba badana powinna odnieść się w jakiś sposób do ujawnionych przez nią wcześniej informacji (np. wypowiedzieć się na temat swoich rodziców, ocenić wyniki szkolne, określić swoje sukcesy, porażki, zadowolenie lub brak satysfakcji z wykonywanego zawodu, z otrzymywanych zarobków, z przyjaciół itd.).
Końcowa faza rozmowy następuje po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy, nie obejmuje jednak jeszcze oceny badanego. Po zakończeniu rozmowy psycholog powinien uporządkować zebrany materiał i przystąpić do jego analizy.
Jeśli chodzi o testy i kwestionariusze używane do pomiaru sprawności umysłowych, najczęściej wykorzystywanymi tego typu narzędziami są testy inteligencji i testy zdolności. Podejście psychometryczne w psychologii, które posługuje się w badaniu inteligencji metodami testowymi, opiera się ona na kilku ważnych założeniach:
1.Inteligencja rozumiana jest jako konstrukt teoretyczny, zdolność, która może się rozwijać i której rozwój można badać, poddając analizie różnice w poziomie wykonywanych zadań angażujących zdolności umysłowe.
2.Interkorelacja (współzależność) wyników uzyskanych w tych zadaniach, możliwa do określenia za pomocą metod statystycznych , takich jak analiza czynnikowa, pozwala określić strukturę umysłu oraz samej inteligencji.
3.Podstawowym celem psychologii różnic indywidualnych jest skonstruowanie takich narzędzi pomiaru, które będą rzetelne, trafne oraz łatwe do stosowania w praktyce.
Szczególne właściwości testów inteligencji i zdolności:
1.Testy są zbiorami zadań mających, określone przez ich konstruktora , poprawne rozwiązania .
2.Testy są narzędziami standaryzowanymi - mogą być stosowane wobec wszystkich osób w ten sam sposób i w tych samych warunkach.
3.Wyniki testów ujmuje się ilościowo (zazwyczaj w postaci punktów).
4.Testy są narzędziami znormalizowanymi - posiadają standardy statystyczne, pozwalające na porównanie pojedynczego wyniku z wynikami innych osób z określonej grupy.
Zatem testy inteligencji oraz testy zdolności można zdefiniować jako wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia pomiaru sprawności intelektualnej oraz potencjału jednostki do opanowywania różnych umiejętności, na podstawie efektywnego wykonywania zadań umysłowych.
Można wyróżnić testy indywidualne i grupowe.
Testy grupowe wykonuje jednocześnie wiele osób, a instrukcje udzielane są jednocześnie całej grupie, podczas gdy testy indywidualne przeprowadzane są tylko z jedną osobą. Dzięki temu umożliwiają bardziej szczegółowe obserwacje, wymagają jednak wiele czasu. Testy grupowe są idealne w sytuacji, gdy trzeba szybko przebadać większą grupę osób, np. w celu wstępnej selekcji, natomiast testy indywidualne pozwalają na dokładniejsze zdiagnozowania badanego.
W zależności od formy testy można podzielić na otwarte i zamknięte.
W testach zamkniętych badany otrzymuje zadania wraz z kilkoma gotowymi odpowiedziami. Musi wybrać spośród nich poprawne, jego zdaniem, rozwiązanie.
W testach otwartych osoba badana sama musi sformułować odpowiedź na postawione jej pytanie.
Zadania zamknięte występują częściej w testach grupowych.
Wyróżnia się także testy werbalne i wykonaniowe oraz testy mocy i testy szybkości.
W testach werbalnych odpowiedź badanego udzielana jest słownie w formie pisemnej lub ustnej.
W testach wykonaniowych badany musi wykonać określone działania na konkretnym materiale; rysowanie, prowadzenie ołówka przez ścieżki labiryntu to typowe przykłady testów wykonaniowych.
W testach szybkości wszystkie zadania są stosunkowo łatwe, a przy ocenie bierze się pod uwagę czas ich wykonania.
W testach mocy zadania są zróżnicowane pod względem trudności, a o wyniku decyduje nie szybkość ale poprawność ich rozwiązania.
Zadania testowe dzielimy na :
- zadania wymagające rozumowania indukcyjnego, wykorzystujące materiał figuralny np. obrazki pozbawionych konkretnych znaczeń;
- zadania wymagające rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego w oparciu o materiał symboliczny. Wykonanie tego typu zadań wymaga od badanego pewnej wiedzy; istotne znaczenie ma rozumowanie logiczne.
- zadania arytmetyczne, w których podstawowym materiałem są liczby;
- zadania leksykalne, sprawdzające znajomość oraz umiejętność posługiwania się odpowiednim słownictwem. Wykorzystywane są w nich słowa lub całe zdania, które wymagają od badanego zrozumienia;
- zadania oparte na materiale percepcyjnym, których wykonanie angażuje zdolności spostrzegania i wyobrażania np. dostrzeganie elementów brakujących w przedmiotach przedstawionych na obrazku, odszukiwanie rysunków identycznych, figur prostych ukrytych w złożonych wzorach itd. Tego typu zadania mierzą zdolności wzrokowo - przestrzenne;
- zadania, w których wykorzystuje się materiał werbalny lub percepcyjny, zawierający informacje o charakterze społecznym. Są to np. rysunki lub fotografie ludzi, opisy określonych zachowań czy sytuacji międzyludzkich, np. konfliktów itp. Materiał ten nazywany jest materiałem behawioralnym;
- zadania sprawdzające konkretną wiedzę;
-zadania angażujące pamięć bezpośrednią. Badany ma powtarzać lub odtwarzać zaprezentowany wcześniej materiał np. szeregi cyfr prezentowane słuchowo, które badany musi powtórzyć wprost lub wspak, rysunki, wzory, które badany odtwarza graficznie lub rozpoznaje wśród innych.
Pomimo powszechnego stosowania testów, nie tylko w dziedzinie psychologii, ten sposób pomiaru zdolności i umiejętności jest żywo krytykowany, w szczególności zadania wykorzystywane w testach. Zarzuca się im "sztuczność" i "oderwanie od życia" . Zadania stosowane w testach w porównaniu z konkretnymi problemami, które spotykają nas w życiu codziennym wydają się nierzeczywiste i nieadekwatne. Z drugiej strony testy służące do pomiaru inteligencji i zdolności okazują się bardzo pomocne i trafne w diagnozie.
Druga grupa zarzutów dotyczy ilościowego charakteru testów oraz metod statystycznych, które są wykorzystywane w interpretacji wyników . Dwu lub trzy stopniowa skala oceny, która praktycznie tak samo traktuje zadania łatwe i trudne nie może w sposób rzetelny wyjaśniać przyczyny niepowodzeń badanego. Jednak metoda testowa używana w sytuacji wstępnej selekcji, a także do pomiaru niektórych zmiennych w badaniach naukowych w zasadzie spełnia swoją podstawową funkcję.
Kwestionariusz osobowości jest podstawową metodą psychologiczną służącą do określenia istotnych cech osobowościowych człowieka. Najczęściej ma ona formę testu samoopisu, w którym jednostka odpowiada na zestaw standardowych pytań, twierdzeń lub jednowyrazowych określeń dotyczących jej myśli, odczuć i działań. Taki inwentarz dostarcza wyników ilościowych (czasem mogą być obliczane przez komputer) o określonych własnościach psychometrycznych, to jest rzetelnych i trafnych oraz znormalizowanych. Metoda ta stosowana jest również w badaniu osobowości na podstawie obserwacji, zwłaszcza dzieci. Pozwala na uzyskanie informacji tylko na temat jednej osoby badanej. Kwestionariusz osobowości ma postać zestawu pytań, twierdzeń albo jednowyrazowych określeń, osoba badana wskazuje, które z nich są w odniesieniu do niej prawdziwe lub szacuje na kilkustopniowej skali, w jakim stopniu te określenia jej dotyczą. Kwestionariusze są tak skonstruowane, że pozwalają zmierzyć stopień nasilenia danej cechy osobowości. W przyszłości będą opracowywane komputerowo, symulacje komputerowe będą przeprowadzane powszechnie w sposób łatwy i szybki. Obecnie takie symulacje są jednym z podstawowych narzędzi badawczych w naukach przyrodniczych, bez których takie dziedziny jak fizyka czy biologia nie mogłyby się rozwijać.