Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji

Kurs: Socjologia kultury

Trwałość form kulturowych: instytucje, obrzędy i rytuały

1. Instytucje a kultura. W naukach o kulturze instytucje definiuje się jako sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice (E. Nowicka). Badacze wyróżniają najczęściej aspekt normatywny (regulatywny) i organizacyjny (strukturalny) instytucji, albo aspekt ideowy i materialny. Wymiar kulturowy zawiera się w normach i regularnościach zachowań. Dlatego często w naukach o kulturze stosuje się określenie wzoru kulturowego jako zamiennika pojęcia instytucji.

2. Pytanie o instytucje to pytanie o źródła i przyczyny społecznego consensusu, equilibrium, integracji, trwałości, stabilności, więzi i organizacji. Definicje: Durkheim: „zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają jako coś gotowego i narzucającego się im mniej lub bardziej nieodparcie (prawo, religia - fakty społeczne)”; G. H. Mead „zorganizowane interakcje pomiędzy jednostkami zachodzące wg. określonych wzorów (ślub, pogrzeb, transakcja handlowa - działania połączone); B. Malinowski „grupa ludzi zjednoczonych dla dokonania prostych lub złożonych czynności, posiadających zawsze zasoby materialne i wyposażenie techniczne, zorganizowaną zgodnie z określonym przepisem prawnym bądź zwyczajowym, ujętą jako mit, legenda, prawo, zasada oraz ćwiczoną i przygotowywaną do pełnienia stojących przed nią zadań. Na instytucje składają się karta instytucji, personel, norm, wyposażenie materialne, działalność, rezultaty działania czyli funkcje; T. Parsons „instytucje to systemy oparte na pewnych wzorach oczekiwań, rozpatrywane z punktu widzenia ich miejsca w globalnym systemie społecznym i dostatecznie mocno utrwalone w działaniu, by można ich zasadność uznać za oczywistą”. Podstawowe sposoby rozumienia instytucji: behawioralny - powtarzalne, odtwarzane wg podobnych schematów zachowania; aksjo-normatywny - utrwalone wzory postępowania, normy postępowania i wartości; funkcjonalny - instytucje to role i wiązki ról powiązanych ze sobą, role odgrywane i oczekiwane, czyli zarówno zespół działań, jak i zespół norm i reguł dotyczących tych działań na rzecz grupy, czy szerszego środowiska; organizacyjny - instytucje to organizacje formalne o charakterze rzeczowym: zespoły ludzi wyposażone w środki o charakterze materialnym i niematerialnym, powołane do wykonywania w sposób regularny określonych czynności - pomija się tu otoczenie zewnętrzne i np. klientów instytucji; formalnoprawny - powoływane.

3. Instytucjonalizacja (M. Malikowski, A. Giddens, P. Sztompka - utrwalanie się w czasie i przestrzeni). Instytucjonalizacja jako morfogeneza czyli krystalizujący się, utrwalający i kumulujący efekt działań ludzkich, który wówczas, gdy zostaje utrwalony przez odpowiednią liczbę ludzi na określonej przestrzeni - staje się ramą dla kolejnych działań. Sposoby rozumienia instytucjonalizacji:

1. wzrost stopnia ciągłości, trwałości zachowań ludzkich (petryfikacja)

2. wzrost zakresu normatywnej regulacji ludzkich działań lub wzrost kontroli tych działań, pozbawienie ich indywidualności, dowolności, spontaniczności,

3. internalizacja powszechnie uznanych wartości, wzorów, reguł, i standardów postępowania (internalizacja instytucji demokratycznych na Ukrainie);

4. wzrost liczby i zakresu działania grup o organizacji formalnej, wzrost stopnia zorganizowania działań;

5. wzrost liczby, zakresu i stopnia działania urządzeń społecznych (instytucji publicznych, państwowych, prywatnych) pełniących rozmaite funkcje sankcjonowane

4. Zmiana instytucjonalna: jest w gruncie rzeczy odmianą instytucjonalizacji może z jednej strony być innowacją, czyli propozycją nowych rozwiązań, z otwartym zanegowaniem istniejących rozwiązań czyli dewiacją.

5. Obrzędy i rytuały. Stanowią symboliczne odzwierciedlenie (unaocznienie) podstawowych zasad życia społecznego, kluczowych instytucji, cech struktury społecznej, najważniejszych wartości kulturowych, dają wyraz ideom oraz wizjom świata i ludzkiej kondycji.

1. Struktura obrzędów i rytuałów. Cztery elementy zawarte w każdym rytuale czy obrzędzie:

1. Powtarzające się, społeczne praktyki złożone z sekwencji działań symbolicznych w formie tańca, śpiewu, ruchów ciała itd.;

2. Działania oddzielone od społecznej rutyny życia codziennego

3. Schematy rytualne kulturowo zdefiniowane, zawsze rozpoznawalne i charakterystyczne dla danej kultury;

4. Zachowania ściśle związane z określonym zespołem idei(przekonaniami światopoglądowymi, mitami); celem działań obrzędowo rytualnych jest symboliczne odtworzenie i skomentowanie tych naczelnych idei.

2. Różnice pomiędzy rytuałami i obrzędami

1. Rytuały: bardziej rygorystyczne niż obrzędy (niedopuszczalne odstępstwa od ściśle określonych praktyk, niemożliwa zamienność ról - np. katolicka msza)

2. Obrzędy manifestują centralne wartości kulturowe, często składają się z sekwencji rytuałów, powiązanych wspólnym sensem (np. na obrzęd weselny składają się: swaty, zrękowiny, sprosiny, ślub, uczta weselna, oczepiny, przenosiny)

3. Rytuały przejścia: jeden z najpowszechniejszych w kulturze wzorów kulturowych; wyrażają napięcie tkwiące w przekraczaniu przez człowieka różnych faz życia, sfer instytucjonalnych czy wręcz stref, na które dzieli się wszechświat (np. sacrum vs profanum). 3 fazy (etapy): (1) wyłączenia, separacji (2) marginalny (3) włączenia, agregacji. Obrzędy przejścia znajdują także zastosowanie w odniesieniu do czasu: jego cykliczności (doroczne obrzędy przejścia pomiędzy porami roku) lub też jego „dwufazowości” (czas święty <świąteczny - mityczny> / czas świecki).

6. Problemy sfery symboliczne

1. Kurczenie się sfery rytualno-symbolicznej w cywilizacji zachodniej - od obrzędu do ceremonii. Konwencjonalność kultury: wiele elementów symbolicznych ulega konwencjonalizacji - zatarciu ulega pierwotny sens, pojawiają się wysoce skonwencjonalizowane ceremonie i ceremoniały, które nie odsyłają już do żadnej rzeczywistości „transcendentnej” poza sobą samą, jak w przypadku rozmaitych świeckich ceremonii - przysięgi wojskowej czy uroczystości związanych z ukończeniem wyższej uczelni.

2. Napięcia pomiędzy interakcyjnym a symbolicznym porządkiem współczesnych rytuałów (Clifford Geertz i jawajski przykład „nieudanego” rytuału pogrzebowego)

---