Samokształcenie, a edukacja permanentna dorosłych
Edukacja permanentna dorosłych jest procesem trudnym i skomplikowanym. Jak bardzo będzie to proces złożony, zależy od wielu czynników: psychofizycznych, motywacji, zainteresowań, uzdolnień, wpływu środowiska i innych. Samodzielne zdobywanie wiedzy i sprawności stanowi podstawę kształcenia ustawicznego, ponieważ to kształcenie rozciąga się poza etap szkolny, obejmujący często początkowy okres życia człowieka. Naczelną ideą edukacji permanentnej jest konieczność uczenia się przez całe życie. Zaprzestanie uczenia się grozi „wegetacją i regresem".
W pracy oświatowej z dorosłymi bardzo ważne jest rozbudzenie chęci do uprawiania samokształcenia. Nie jest to proste, gdyż w człowieku dorosłym trudniej jest rozbudzić odpowiednie zainteresowania i nauczyć go właściwych form samodzielnej pracy np.z książką. A bez samokształcenia nie jest możliwe nieustanne śledzenie postępu w nauce i technice, czy podążanie za prądami kulturalnymi i społecznymi.
Stanisław Karaś określa samokształcenie jako proces oświatowy prowadzony świadomie i aktywnie prze z osoby podejmujące określone zadania poznawcze i kształcące. Jest to samodzielne, świadome, celowe i poddane własnej kontroli zdobywanie i modernizowanie wiedzy ogólnej bądź kwalifikacji zawodowych. Samokształcenie jest przedłużeniem bądź uzupełnieniem kształcenia i wychowania szkolnego. Jest ono realizowane nie pod kierunkiem nauczyciela, lecz pod swoim własnym kierunkiem. Jego efektów nie sprawdza nauczyciel bądź wychowawca, lecz wystawia je życie, współtowarzysze pracy, bliższa i dalsza rodzina.
Warunki wdrażania do samokształcenia:
- opanowanie podstaw teoretycznych danego zawodu oraz podstawowych sprawności operacyjnych i instrumentalnych,
- dostatecznie silne i atrakcyjne motywy skłaniające do podjęcia samokształcenia i kontynuowania go mimo trudności, jakie mogą zaistnieć,
- umiejętność określania swych potrzeb oświatowych czyli formułowania ich celów(...)ogólnych i szczegółowych, których osiągnięcie planuje się w odpowiednim czasie i we właściwej kolejności,
- opanowanie podstawowych technik samokształcenia,
- umiejętność prawidłowego wykorzystania wiadomości i umiejętności, zdobytych drogą samokształcenia, w pracy zawodowej.
O powodzeniu w pracy samokształceniowej decyduje:
- właściwa organizacja warsztatu pracy samokształceniowej w domu,
- umiejętność doboru odpowiednich źródeł samokształcenia i korzystania z nich,
- dobór właściwych w stosunku do celów metod samokształcenia,
- umiejętność wystrzegania się błędów w samokształceniu,
- stan zdrowia samouka - jego kondycja psychiczna
· umiejętność planowania pracy samokształceniowej,
· umiejętność poprawnego rozumowania,
· krytycyzm,
· umiejętność obserwacji,
· samokontrola i samokrytycyzm,
· umiejętność koncentracji.
Dynamika przemian społecznych rodzi stałą konieczność doskonalenia, rozwijania kompetencji, a także coraz częściej rekwalifikacji, zmusza osoby dorosłe do podejmowania wysiłków edukacyjnych w różnych formach. Tempo zmian społecznych, gospodarczych spowodowało pojawienie się kolejnych pojęć w edukacji XX i XXI wieku - wymusza edukację ciągłą, ustawiczną, permanentną, dążącą do uczenia się przez całe życie (lifelong learning). Kształcenie dorosłych, pełniące niegdyś rolę zastępczą o charakterze kompensacyjnym, staje się obecnie popularną formą aktywności edukacyjnej. Rozwój kultury, rosnące wymagania i motywacje, a także coraz większa dostępność wspierana nowymi technologiami powodują jej upowszechnianie się. Jak pisze Józef Półturzycki: Kształcenie ustawiczne staje się nie tylko celem, ale także podstawową formą realizacji nowoczesnej edukacji.
Edukacja permanentna dorosłych
Encyklopedia pedagogiczna edukację ustawiczną (permanentną) definiuje jako edukację skierowaną na rozwój i służącą potrzebom rozwoju. Jej idea zrodziła się w wyniku przyspieszonego rozwoju nauki, szybkiego tempa wprowadzania innowacji we wszystkich dziedzinach życia oraz gwałtownych przeobrażeń współczesnego społeczeństwa i kultury.
Odnosi się ona:
- do dziedziny doskonalenia kwalifikacji zawodowych, co ma szczególne znaczenie dla nauczycieli, gdyż istotą ich zawodu jest konieczność kształcenia młodego pokolenia na podstawie aktualnego stanu wiedzy;
- do dziedziny wychowania obejmującej swoim znaczeniem całe życie człowieka jako trwający nieprzerwanie proces edukacyjny, wymagający ciągłej adaptacji do zmieniających się warunków
Współczesna edukacja dorosłych pełni dwie główne funkcje:
- f. zastępczą, polegającą na przekazaniu ludziom dorosłym tych wiadomości i ukształtowaniu umiejętności, dyspozycji, sił umysłowych czy cech charakteru, których nie zdobyli w czasie normalnego, obowiązkowego nauczania szkolnego;
- f. właściwą, polegającą przede wszystkim na stałym aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy i umiejętności ludzi dorosłych w kwestii gospodarki, polityki, ideologii, różnych dziedzin nauki i sztuki nieobjętych programem szkoły, a koniecznych do właściwego spełniania obowiązków zawodowych i społeczny, jak również kształtowania świadomych postaw społecznych ludzi dorosłych stosownie do istniejących i stale się zmieniających potrzeb edukacji i aktywności zawodowej, rodzinnej czy społecznej.
Warto zaznaczyć, iż edukacja dorosłych jest siłą twórczą, która ożywia swą dynamiką procesy życia społecznego, a czerpiąc z nich swoje cele i treści, oddaje im wyniki swej pracy, służy zaspokajaniu indywidualnych i zbiorowych potrzeb edukacyjnych, podnosi kulturę ogólną i zawodową społeczeństwa oraz ułatwia zmianę warunków bytowania człowieka.
Idee kształcenia ustawicznego obecne są w poglądach wybitnych humanistów i pedagogów od wieków, co podkreśla R.J. Kidd. Edukacja, obejmując całe życie człowieka, pozwala na rozwinięcie obszarów zaniedbanych na wcześniejszych etapach edukacji. R.J. Kidd na bazie swoich rozważań wyróżnił trzy wymiary kształcenia ustawicznego:
kształcenie w pionie,
kształcenie w poziomie,
kształcenie w głąb.
Za kształcenie w pionie uznał kolejne szczeble edukacji szkolnej: od przedszkola, przez szkołę podstawową, średnią, po studia wyższe i kształcenie podyplomowe. Zwrócił tu szczególna uwagę na drożność systemów i dostępność do edukacji.
Kształcenie poziome ma na celu, zdaniem R. J. Kidda, zapewnienie poznania różnych dziedzin życia, nauki i kultury, niezależnie od pionowej ścieżki edukacyjnej. Podkreślił tu szczególną rolę indywidualnej aktywności człowieka, wdrażania do samokształcenia i funkcjonowania pozaszkolnych instytucji o charakterze oświatowym.
Jako kształcenie w głąb określił R.J. Kidd natomiast aktywność edukacyjną, związaną ściśle z jakością edukacji, wyrażającą się w bogatej motywacji do zdobywania wiedzy, zdolnościach samokształceniowych, stylu życia zgodnym z ideami kształcenia ustawicznego i twórczym, kulturalnym spożytkowaniem czasu wolnego. Wymiar ten, zdaniem Kidda, zależy od samych uczestników procesów edukacji permanentnej.
Edukacja ustawiczna w optyce współczesności
We współczesnym świecie i nowocześnie postrzeganym systemie edukacji ustawicznej, edukacja dorosłych zajmuje szczególne miejsce. Jest istotną częścią tego systemu. Obejmuje różne etapy w życiu człowieka, nie tylko okres produkcyjny i okres stabilizacji, ale także okres przedemerytalny czy emerytalny. Każdy z tych okresów charakteryzuje się odmiennymi potrzebami oraz problemami oświatowymi, wychowawczymi, społecznymi i opiekuńczymi. Zgodnie z założeniami kształcenia ustawicznego każdy człowiek ma prawo do nauki w różnym okresie życia, a władze oświatowe mają obowiązek zapewnić różne jej formy, pomoc i opiekę.
Ustawiczność w edukacji oznacza także integrację wszelkich oddziaływań wychowawczych, formalnych i nieformalnych, kształcenia programowego i samokształcenia. Kształcenie ustawiczne przez naukę, pracę, współdziałanie społeczne i uczestnictwo w kulturze doskonali ludzi dorosłych, rozszerza jednocześnie działalność oświatową, wprowadzając ją do wszystkich dziedzin aktywności intelektualnej, kulturalnej i społecznej człowieka.
Kształcenie ustawiczne powinno wykluczać wszelkie bariery i selekcje, opierając się na zasadzie konieczności rozwoju i doskonalenia, wykorzystując wszelkie dostępne środki.
Edukacja permanentna kierowana do różnych grup społecznych może być istotnym elementem w walce z marginalizacją, ubóstwem, przemocą czy niezrozumieniem.
Procesy motywacyjne permanentnego kształcenia osób dorosłych mają charakter instrumentalny. Związane jest to z doświadczeniem życiowym i zawodowym, aktualną sytuacją. Ważny jest również związek procesu edukacji realizacją zamierzonych celów. Każdy dorosły człowiek zawsze znajduje się w określonym stadium własnego rozwoju. Może on postępować, utrzymywać się na pewnym wypracowanym poziomie, jak też może prowadzić do regresu, czyli się cofać.
Permanentne kształcenie dorosłych sprzyja poprawie jakości życia, co sprzyja zwiększeniu atrakcyjności, popularności oraz zajmowanej pozycji hierarchii społecznej. Koncepcja edukacji permanentnej jest ściśle
powiązana z ideą ciągłości i integracji procesu edukacyjnego, jak też z pełnym i harmonijnym rozwojem człowieka, powszechności kształcenia i wychowania.
Samokształcenie i jego związek z edukacją permanentną dorosłych
Proces samokształcenia ma charakter indywidualny, jest osobistym, samodzielnym i swobodnym dokształcaniem i doskonaleniem według własnych potrzeb, możliwości i planów. Jednostka w procesie samokształcenia nie jest dodatkowo obciążona presją związaną z chociażby nauką w szkole, gdy nie uczestniczy w zorganizowanej formie kształcenia. Samokształcenie jest możliwe tylko pod warunkiem wcześniejszego przyswojenia sobie wielu umiejętności. Warunkiem efektywnego samokształcenia jest sprawne i dostatecznie gruntowne czytelnictwo oraz możliwość i umiejętność korzystania z różnorodnych środków dydaktycznych. W samokształceniu niezwykle istotna jest inicjatywa jednostki. To ona sama wybiera drogi, jakimi decyduje się postępować, osoby, do których zamierza zwrócić się o pomoc; określa sposoby korzystania z pomocy tych wybranych osób, posługuje się również nowoczesną technologią kształcenia i sama ocenia wartość osiągniętych przez siebie rezultatów.
Samokształcenie obejmuje rozmaite zakresy wiedzy i umiejętności: wiedzę ogólną, zawodową i specjalistyczną, różne dziedziny kultury estetycznej, sztuki. Stąd też różnorodność metod jego uprawiania w celu doprowadzenia do osiągnięcia coraz wyższego stopnia rozwoju intelektualnego i kulturalnego. Jeśli osoby uprawiające samokształcenie potrafią wyraźnie określać swoje cele, mają pewną wizję swoich działań, odbierają je jako atrakcyjne, wówczas jest im łatwiej znaleźć najbardziej stosowne środki do ich realizacji.
Działania na rzecz praktycznego wdrażania idei edukacji przez całe życie, które są podejmowane przez uczelnie wyższe, obejmują: dążenie do podniesienia jakości i efektywności poziomu kształcenia; wspieranie indywidualnego rozwoju człowieka i działanie na rzecz zwiększania jego udziału w życiu społecznym; rozszerzanie oferty edukacyjnej wykorzystującej nowe techniki kształcenia; zapewnienie łatwiejszego dostępu do szkolnictwa wyższego; rozwijanie współpracy między uczelniami oraz między uczelniami a światem biznesu i środowiskiem lokalnym.
Istotnym warunkiem realizacji zasad edukacji ustawicznej jest jej promowanie w szkołach wyższych, wśród nauczycieli akademickich. Jeśli uczynimy to w odniesieniu do nauczycieli akademickich, to możemy rozpatrywać warunki oraz możliwości i ograniczenia traktowania kształcenia ustawicznego jako dominującej zasady w praktyce edukacyjnej. Mówić możemy wtedy o edukacji ustawicznej dorosłych. Możemy wtedy rozpatrywać kształcenie ustawiczne jako ideę wyznaczającą kształt i kierunki rozwoju współczesnej teorii i praktyki edukacyjnej. Specjalną rolę w procesie edukacji ustawicznej przypisuje się nauczycielowi, który powinien być organizatorem pracy, współuczącym się przykładem aktywności intelektualnej, powinien znać i stosować różne metody uczenia się i nauczania, twórczo wypracowywać nowe rozwiązania.
Podsumowanie
Koncepcja edukacji permanentnej jest ściśle powiązana z ideą ciągłości integracji procesu edukacyjnego, jak również z pełnym i harmonijnym rozwojem człowieka, powszechności kształcenia i wychowania. Sprawność i skuteczność procesów samokształcenia zależy przede wszystkim od dojrzałości do samokształcenia człowieka. Wspomniana dojrzałość stanowi rezultat szkolnego wdrażania jednostki do samodzielnego uczenia się z różnych źródeł oraz działalności na różnych płaszczyznach działalności.
Permanentne kształcenie dorosłych sprzyja poprawie jakości życia, związana ściśle z procesami samokształcenia poszerza horyzonty, sprzyjając zwiększeniu atrakcyjności, popularności oraz zajmowanej pozycji hierarchii społecznej.
Literatura:
Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1992
Franciszek Urbańczyk: Dydaktyka dorosłych. Wrocław, Warszawa, Kraków- Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich- wydawnictwo 1965
J. Półturzycki, Przemiany i perspektywy edukacji dorosłych, "Edukacja Dorosłych", nr 1, 1993