Intruzja (z łac. intrusus = wepchnięty) - ciało skalne powstałe z zastygłej w głębi skorupy ziemskiej magmy, która wdarła się pomiędzy starsze utwory skalne. Magma unosi się w płytsze rejony skorupy ziemskiej w postaci diapiru, wciskając się pomiędzy skały otoczenia. Diapiry docierające w bezpośrednie sąsiedztwo powierzchni ziemi dają początek zjawiskom wulkanicznym, jednak większość takich ciał skalnych, na skutek powolnego schładzania, zastyga pomiędzy 5. a 30. kilometrem pod powierzchnią, tworząc ciała skalne określane jako plutony. Ich forma, wielkość i stosunek do skał otoczenia pozwala wyróżnić następujące typy intruzji:
intruzje zgodne - ściany intruzji są zgodne z płaszczyznami strukturalnymi, takimi jak warstwowanie lub uławicenie starszych skał, powierzchnie niezgodności czy też płaszczyzny tektoniczne. Zalicza się tu następujące intruzje: sill, lakkolit (lakolit), lopolit, fakolit,
intruzje niezgodne - ściany intruzji przekraczają powierzchnie strukturalne. W tej kategorii wyróżnia się: dajki, żyły kominowe (nek wulkaniczny), żyły pierścieniowe, apofizy, etmolity, harpolity, batolity.
W geologii ruchy diktyogeniczne, czyli ruchy wielkopromienne albo neotektoniczne, są związane, podobnie jak epejrogeniczne, z podskorupowymi przemieszczeniami magmy lub z bocznymi naciskami. W wyniku tych ruchów powstały w neogenie i czwartorzędzie nabrzmienia i obniżenia, podłużne lub kopulaste, o zasięgu do kilkuset kilometrów i wysokości do kilkuset metrów. Takiemu sfalowaniu wielkopromiennemu uległ w Polsce zarówno wał metakarpacki, jak i orogen karpacki. W obrębie wału metakarpackiego powstało nabrzmienie sudeckie, obniżenie Odry, nabrzmienie śląsko-krakowskie, obniżenie Nidy, oraz nabrzmienie świętokrzyskie. W obrębie Karpat Zachodnich zaznacza się nabrzmienie Beskidów, obniżenie Podhala, nabrzmienie Tatr, obniżenie spisko-liptowskie itd. Szczegółowe, powtarzane pomiary niwelacyjne wskazują, że obszar Polski podlega, zwłaszcza w części zachodniej, przeważnie obniżeniu do 2 mm/rok.
Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze, powolne) - długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego, a właściwie ruchy wypiętrzające gotowy już blok kontynentalny. Powodują podnoszenie lub obniżanie lądów, a poprzez to transgresję (zalewanie) i regresję (cofanie się) mórz. Innym dowodem ich istnienia jest różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich. Przyczyną tych ruchów są siły endogeniczne.
Orogeneza - (ruchy orogeniczne, górotwórczość, ruchy górotwórcze, fałdowanie) - powstawanie gór z przyczyn tektonicznych.
Współcześnie uważa się, że powstawanie gór zachodzi na granicach płyt tektonicznych, gdy w strefie kontaktu naprężenia prowadzą do wyniesienia jednych bloków skalnych ponad inne (jako fałdy lub uskoki), lub gdy zachodzą intensywne procesy magmatyczne - powstające wtedy góry mają charakter wulkaniczny. Przez lata przyjmowano, że prekursorem łańcucha górskiego jest geosynklina, czyli zagłębienie terenu gromadzące osady, które zostają następnie ściśnięte i wypiętrzone. Dziś odchodzi się od tego prostego obrazu w kierunku złożonej klasyfikacji możliwych warunków orogenez, wśród których tylko niektóre pasują do założeń dawnej teorii geosynkliny.
Ruchy izostatyczne dotyczą pionowego ruchu płyt litosfery lub ich części. Powstają w wyniku zaburzenia równowagi izostatycznej (patrz:izostazja) spowodowanej przez nacisk bądź odciążenie dużych mas (np. lądolód). Skorupa dążąc do równowagi, wykonuje pionowe ruchy względem leżących obok siebie mas.
Ruchy izostatyczne są powodowane przyczynami zewnętrznymi, które doprowadzają do zaburzenia równowagi izostatycznej, w jakiej znajduje się sztywna litosfera unosząc się na plastycznej astenosferze. Do takich przyczyn możemy zaliczyć rozwój i zanik lądolodów, akumulację osadów w zbiornikach oceanicznych.
Rzeka roztokowa (ang. Braided river) - rzeka płynącą rozwidlającymi się i ponownie łączącymi korytami. Szerokość rzeki roztokowej jest zazwyczaj bardzo duża, a głębokość niewielka. Koryto rozdzielone jest licznymi wyspami i mieliznami, które stanowią dogodne miejsce życia dla ptaków.
Przykładami rzek roztokowych są np. rzeka Tagliamento w północno-wschodnich Włoszech, czy Chitina (ang. Chitina River) w południowej Alasce.
Rzeka meandrująca - rzeka o jednym, krętym korycie posiadającym dużą liczbę zakoli. Meandry to zakola, czyli pętlowate, wygięte odcinki rzeki zawarte między jej dwoma zakrętami o tym samym kierunku (dwoma prawymi lub dwoma lewymi). Termin "meander" pochodzi od nazwy rzeki w Turcji o wybitnie krętym korycie.
Przykłady: Rio Cauto na Kubie, Wieprz
Rzeka anastomozująca - czasami zwana rzeką warkoczową. Płynie równocześnie wieloma korytami, o stałym przebiegu. Koryta, rozdzielone są wyspami porośniętymi trwałą roślinnością, tworząc rozgałęziającą się i łączącą sieć. Rzeki anastomozujące są typowe dla obszarów nizinnych, zazwyczaj tektonicznie obniżanych. Na świecie istnieje tylko kilka takich rzek, m.in. Amazonka ze swoimi dopływami oraz Kongo.
W Polsce przykładami tego typu rzek jest Narew oraz Odra w okolicach Wrocławia.
Erozja wsteczna - rodzaj erozji prowadzący do cofania się progów w korycie rzecznym i rozcinania zamknięcia doliny, a przez to najczęściej do wydłużania doliny w górę rzeki.
Zachodzi w progach rzeki oraz strefie występowania źródła, gdzie pod wpływem spłukiwania powierzchniowego, skierowanego ku niszy źródliskowej oraz wypłukiwania i rozpuszczania utworów podłoża, zagłębienie przekształca się w lej źródliskowy. Cofanie się źródeł rzeki w kierunku działu wodnego może doprowadzić do przejęcia początkowego odcinka innej rzeki (tzw. kaptaż).
Efekty erozji wstecznej: łączenie się dwóch cieków wodnych w odcinkach źródliskowych (kaptaż), wyrównywanie się brzegów rzeki i "cofanie się" wodospadów, powstawanie kotłów eworsyjnych. Wypływ wód powoduje powiększanie otworu źródła i przyśpiesza procesy stokowe. Materiał powstały wskutek procesów wynoszą wypływające wody, a źródło, ściany niszy i leja się cofają. Następuje wydłużenie koryta potoku.
Erozja boczna jest to rozmywanie brzegów przez wodę płynącą. Najsilniej zaznacza się w środkowym odcinku biegu rzeki, potęgowana przez siłę Coriolisa - na półkuli północnej mocniej podcina brzegi prawe, doprowadza do tworzenia się meandrów, wypukłego i wklęsłego brzegu oraz równiny nadrzecznej terasy zalewowej.
Erozja wgłębna - polega na wcinaniu się rzeki w koryto rzeczne poprzez niszczenie go przez niesiony przez rzekę materiał skalny. Efektem tego typu erozji rzecznej jest tworzenie się głębokich i wąskich dolin w kształcie litery V. Doliny te mają strome brzegi. Dzięki erozji wgłębnej powstają terasy.
Erozja denna - erozja prowadząca do pogłębienia koryta rzecznego i doliny rzecznej. Działa przede wszystkim w górnym biegu rzeki, gdzie spadek jest duży i wody mogą transportować duże ilości materiału skalnego. Erozja denna odbywa się przede wszystkim przez tarcie o dno koryta głazami wleczonymi po nim (abrazja rzeczna).
Dolina, dolina rzeczna - wklęsła forma terenu o wydłużonym kształcie otoczona ze wszystkich stron wzniesieniami i wyraźnie wykształconym dnie, najczęściej powstała w wyniku działalności rzek (erozji rzecznej) lub lodowców.
Rozróżniamy doliny:
V-kształtne - przekrój w kształcie litery V - strome zbocza i wąskie dno, występują w górnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji wgłębnej
U-kształtne - przekrój w kształcie litery U, występują w środkowym i dolnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji bocznej lub działania lodowca na dolinę V-kształtną
płaskodenne
zapadliskowe - powstała w rowie tektonicznym
fałdowe - powstała w wyniku fałdowania (synklina)
Dolina wciosowa, wcios dolinny, - najpowszechniejszy typ doliny V-kształtnej, odznaczający się niewyrównanym spadkiem dna, stałym odwodnieniem, charakterystycznym profilem poprzecznym w kształcie litery "V" , stromymi zboczami skalnymi lub pokrytymi zwietrzeliną, wąskim, zajętym w całości przez potok dnem o nie wyrównanym profilu podłużnym dna doliny.
Pradolina - element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego.
Badland - zły kraj, termin odnoszący się do obszaru gęsto pociętego przez doliny rzek i potoków okresowych. Najczęściej są to obszary lessowe rozcięte przez wąwozy lub inne zbudowane z podłoża podatnego na żłobienie.
Rzeźba fluwialno-denudacyjna - genetyczny typ rzeźby terenu występujący we wszystkich strefach klimatycznych. Głównym procesami morfogenetycznymi w obszarach o rzeźbie fluwialno-denudacyjnej są procesy fluwialne związane z działalnością rzek oraz procesy denudacyjne.
Głównymi formami rzeźby są wzniesienia międzydolinne oraz doliny. Formy międzydolinne wykształcone są zazwyczaj jako pojedyncze wzniesienia (ostańce denudacyjne, twardzielce) lub grzbiety. Wykształcenie form dolinnych jest ściśle związane z budową geologiczną obszaru, a także od rodzaju i intensywności głównych i drugorzędnych procesów morfogenetycznych.
Inny będzie charakter rzeźby fluwialno-denudacyjnej w obszarach o budowie fałdowej, płytowej, zrębowej czy wulkanicznej.
Rzeźba glacjalna - rzeźba terenu, której geneza związana jest z niszczącą, przeobrażającą, transportującą i budującą działalnością lodowców i lądolodów. W wyniku tej działalności powstają formy lodowcowe informujące o charakterze, przebiegu i rozmiarach erozji glacjalnej. Świadectwem erozji glacjalnej są: wygłady, mutony, misy, wanny. Formy świadczące o przeobrażającej działalności lodowca to:kotły lodowcowe, żłoby lodowcowe, doliny wiszące, fieldy lodowcowe. Formy akumulacyjne to : równiny moreny dennej, wały morenowe.
Rozróżniamy: rzeźbę młodoglacjalną i rzeźbę staroglacjalną
Procesy eoliczne to określenie wszelkiej działalności wiatru na rzeźbę terenu. Procesy te dzieli się na deflację, transport eoliczny i korazję oraz akumulację eoliczną. Największe natężenie występowania procesów eolicznych ma miejsce na obszarach pustynnych i półpustynnych. W innych strefach klimatycznych występują głównie na wybrzeżach morskich oraz na polach poza okresem wegetacyjnym. W wyniku tych procesów powstają nowe formy terenu, jak wydmy (akumulacja eoliczna), grzyby skalne (korazja), czy pokrywy lessowe powstałe przez transport i póżniejszą akumulację pyłu pustynnego z pustyń na obszary pozapustynne.
Działalność wiatru i formy eoliczne
Wiatr jest istotnym czynnikiem wpływającym na wygląd powierzchni Ziemi. Pod wpływem jego działalności tworzą się specyficzne formy budujące tzw. rzeźbę eoliczną. Działalność wiatru przejawia się w trzech procesach: transporcie, niszczeniu i budowaniu.
Działalność transportowa wiatru polega na toczeniu lub przesuwaniu drobnych ziaren skalnych, bądź unoszeniu ich w powietrzu.
Działalność niszcząca polega na wywiewaniu materiału skalnego, tzw. deflacji. W wyniku tego procesu powstają zagłębienia - rynny lub niecki deflacyjne. Proces ten zachodzi do momentu odsłonięcia się materiału, który nie może być przenoszony przez wiatr, czyli np. do powstania bruku deflacyjnego (warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, których wiatr nie może już transportować). Działalność niszcząca przejawia się także, gdy niesiony przez wiatr materiał skalny uderza o przeszkody terenowe, znacznie zmieniając ich powierzchnię. Ten proces nosi wówczas nazwę korozji. Niesiony wówczas przez wiatr materiał może szlifować napotkane skały, prowadząc do powstania wygładów eolicznych, żłobków oraz jam korozyjnych. Jeśli materiał żłobi skały mało odporne na niszczenie, mogą w nich powstać bardzo duże bruzdy, dochodzące nawet do kilkunastu kilometrów długości i kilkuset metrów głębokości. Bruzdy te oddzielone są tzw. jardangami, czyli wzniesieniami zbudowanymi ze skał odpornych na niszczenie.
Działalność akumulacyjna wiatru polega na gromadzeniu transportowanego materiału. W jej wyniku może dojść do powstania specyficznych form. Największymi z nich są wydmy. Dzielą się one na dwa rodzaje: barchany i wydmy paraboliczne. Pierwsze z nich charakteryzują się tym, że ich końce poruszają się szybciej od części środkowej wydmy. W przypadku wydm parabolicznych, na skutek przytrzymania końców przez roślinność lub wody gruntowe, szybciej porusza się ich środek. Wydmy, niezależnie od rodzaju, powstają w miejscach o dużej ilości piasku i znacznej sile wiatru. Takimi rejonami są pustynie i piaszczyste wybrzeża mórz i oceanów. Prędkość poruszania się wydm jest bardzo zróżnicowana i może wynosić od kilku metrów rocznie do kilku metrów w ciągu dnia. W wyniku działalności akumulacyjnej wiatru może dochodzić również do tworzenia się pokryw lessowych. Powstają one w wyniku nagromadzenia na danym obszarze materiału pylastego.