W metodyce nauczania początkowego wycieczka jest wysoko oceniana jako forma umożliwiająca dziecku bezpośredni kontakt z rzeczywistością.
Poznając naturalne okazy w ich naturalnym środowisku uczeń jest w stanie w pełni wykorzystać to źródło wrażeń i spostrzeżeń niezbędnych do pracy myślowej, tworzenia pojęć, rozwijania mowy, może ona również dostarczać wzorców postępowania oraz sprzyja kształtowaniu więzi społecznych i wyrabianiu wielu umiejętności przydatnych w życiu. Ułatwia uchwycić związki i zależności jakie zachodzą między badanymi przedmiotami a ich środowiskiem
Konieczność stosowania wycieczki wynika z przyjętego przez nas założenia, że proces poznawania rzeczywistości przebiega na drodze od bezpośredniego spostrzegania, przez umysłowe przetwarzanie prowadzące do uogólnień, aż do zastosowania i sprawdzenia wiedzy w praktyce.
Okoń (1984) uważa, że „wycieczka to jedna z form pracy dydaktyczno - wychowawczej szkoły, umożliwiająca uczniom bezpośrednie poznanie środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego...”.
Gutowska (1989) : „Wycieczki jednak nie należy traktować jako celu samego w sobie, ale jako jedną z najlepszych form”, stwarzającą warunki do przeprowadzenia obserwacji, do zetknięcia uczniów z rzeczywistością, do gromadzenia spostrzeżeń, które stanowią podstawę analizy, syntezy, porównania i klasyfikowania, uogólnień, tworzenia pojęć, wnioskowania, rozumienia zjawisk, związków i zależności.
Materiał spostrzeżeniowy uczniowie mogą uzyskiwać w różny sposób: przez oglądanie okazów, modeli, przez słuchanie nagrań. Jednak na tej podstawie nie powstaje w pełni w ich umyśle obraz życia w środowisku. „Aby poznać życie określonego środowiska trzeba zaobserwować wiele czynników równocześnie, trzeba widzieć ich wielostronne rozwiązania
i współzależności oraz dynamikę”.
Według Gutowskiej(1989) zadania dydaktyczne i wychowawcze może spełnić jedynie taka wycieczka, która jest dobrze przygotowana, odpowiednio zorganizowana i przeprowadzona oraz wielostronnie wykorzystywana na lekcjach różnych przedmiotów.
Janik(1980) natomiast uważa, że wycieczka czyli zetknięcie z otoczeniem przyrodniczym powoduje u dziecka zaciekawienie co sprzyja zadawaniu wielu pytań, a więc stwarza duże możliwości doświadczeń między innymi umysłowych, na których opiera się proces wychowania intelektualnego.
Dzięki wycieczce nauczyciel ma możliwości do lepszego poznania zespołu klasowego, z którym przyszło mu pracować. Dopiero poza szkołą dzieci zachowując się bardziej swobodnie, ujawniają swe wady i zalety. Nauczyciel w czasie wyjścia w teren zdobywa dodatkowe informacje o dzieciach. Między innymi o ich temperamencie, usposobieniu czy też umiejętności współżycia w grupie oraz o poziomie ich wiedzy.
Na wycieczkach również nawiązują się przyjaźnie lub się utrwalają. Ten bezpośredni kontakt z naturą w czasie wycieczki kształtuje u dzieci więź emocjonalną z kolegami i przyrodą, wrażliwość na jej piękno, a tym samym od najmłodszych lat uczy poznawania przyrody. Ponadto wyzwala w nich własną aktywność i chęć działania
Funkcje wycieczek
Wycieczki pełnią w procesie dydaktyczno - wychowawczym różnorodne funkcje:
1. Funkcja poznawcza - ta funkcja polega na dostarczaniu informacji o świecie na bazie najbliższego otoczenia. Stwarza to możliwości zetknięcia się ucznia z faktami przyrodniczymi w warunkach naturalnych, w różnorodności i bogactwie okazów, w ścisłej łączności z pracą ludzi i życiem społecznym. Wszelkie fakty i zjawiska zachodzące w świecie przyrody należy interpretować i wyjaśniać w sposób rzetelny pod względem naukowym a jednocześnie zgodny z możliwościami percepcyjnymi dzieci. Sytuacje spotykane podczas wycieczek, nowość obiektów i zjawisk wyzwala tzw. aktywność poznawczą objawiającą się w dociekliwości obserwacyjnej, stawianiu wielu pytań, wymianie poglądów. Uczniowie wypowiadają się spontanicznie.
2. Funkcja kształcąca - polega na rozwijaniu spostrzeżeń i wrażeń niezbędnych do pracy myślowej, tworzenia wyobrażeń, kształtowania pojęć, rozwijania mowy. Dzięki tej funkcji wyrabia się u uczniów orientację w terenie, nabywania określonych umiejętności i kształtowania nawyków. Rozwija sferę emocjonalną i estetyczną. Wycieczka przyczynia się do wyrabiania sprawności fizycznej, wytrzymałości i odporności. Wdraża do dbałości o własne zdrowie.
3. Funkcja wychowawcza - to dostarczanie wzorów postępowania i kształtowaniu umiejętności zachowania się wobec swoich kolegów, społeczeństwa, przyrody i wytworów pracy ludzkiej. Wycieczka jest więc podstawą do kształtowania u uczniów umiejętności planowania, podziału pracy, zaradności życiowej oraz racjonalnego gospodarowania. Wyrabia poczucie dyscypliny, systematyczności i dokładności w pracy, odpowiedzialności.
4. Funkcja motywacyjna - polega na pobudzaniu aktywności poznawczej dziecka, wyzwalaniu i rozwijaniu zainteresowań otaczającą rzeczywistością, wyzwalaniu chęci do badań i eksperymentów, do pracy fizycznej, sportu i rekreacji, do aktywnej percepcji i twórczej ekspresji sztuki.
Wymienione funkcje wycieczek są ze sobą ściśle powiązane. Realizowane są jednocześnie, a więc nie występują w oderwaniu, gdyż procesy uczenia się, rozwoju psycho-fizycznego psychofizycznego wychowania są procesami nierozerwalnymi.
Typy wycieczek
Wycieczkę możemy traktować jako formę realizacji nowego materiału, ale także jako sprawdzian.
Zależnie od tematu odbywanych lekcji, od poznanych już obiektów przyrody żywej
i procesów biologicznych i oczywiście od wieku i poziomu uczniów - terminy wycieczek można odpowiednio przesuwać dostosowując do każdorazowych potrzeb. Wyróżniamy następujące typy wycieczek:
Wycieczki bliższe
To krótkotrwałe lekcje w terenie od 20 do 30 minut o wąskim zakresie tematycznym w celu obserwacji jednego wybranego obiektu czy zjawiska np. tęcza, rosa, parowanie kałuż, kretowiska. Tak, więc do tego typu wycieczek zaliczyć można też tzw. „wypady” wywołane nagłą krótkotrwałą sytuacją. Wypady najczęściej nie są zaplanowane. Pozostałą część jednostki lekcyjnej przeznacza się na wspólne omówienie spostrzeżeń, ustalenie wniosków, wykonanie zadań praktycznych lub poleceń w zeszycie ćwiczeń.
Wycieczki dalsze
Ten typ wycieczek, to wycieczki trwające od 1 do 4 godzin. Obejmują szerszy zakres
tematyczny. Są dość trudne w sensie organizacyjnym. Takie wycieczki wymagają uwzględnienia korelacji przedmiotowej z jednoczesnym wybiórczym traktowaniem materiału poznawczego. A ponadto muszą uwzględniać przerwy rekreacyjno - wypoczynkowe zgodnie z możliwościami psycho - fizycznymi dzieci. W czasie takiej lekcji w terenie dzieci zdobywają wiedzę nie tylko drogą oglądu i obserwacji, ale przede wszystkim uczą się poprzez działanie. Pełnią rolę badacza i odkrywcy. Gromadzą materiał spostrzeżeniowy w ustalonej z nauczycielem formie.
Wycieczki całodzienne
Tego typu wycieczki są najtrudniejsze pod względem organizacyjnym, gdyż wymagają zapewnienia dzieciom wyżywienia, odpoczynku, opieki ze strony osób dorosłych (poza nauczycielem), nieraz korzystania ze środków lokomocji. Głównym celem wycieczek całodziennych jest wprowadzenie dziecka w naturalne środowisko przyrodniczo - społeczne jako integralną całość. Nauczyciel winien umiejętnie kierować obserwacjami uczniów - jedne wrażenia uwypuklać, inne osłabiać i przesunąć na plan dalszy. Sprzyja to prawidłowej selektywnej obserwacji i uniknięcia nadmiaru wrażeń. Przy organizowaniu takich wycieczek należy pamiętać o podkreśleniu wzajemnej zależności świata roślin, zwierząt i ludzi, o ich wzajemnych pozytywnych i szkodliwych wpływach.
Każda wycieczka powinna być wielostronnie wykorzystana, spostrzeżenia zdobyte drogą obserwacji - przetworzone, uporządkowane, uogólniane a utworzone pojęcia - utrwalone
Przygotowanie, prowadzenie i wykorzystanie wycieczek
Wycieczka jest bardzo trudną formą organizacyjną dla nauczyciela, a ponadto możliwości nadzorowania celów programowych przez wycieczki też są ograniczone, dlatego rozplanujemy tę formę w całym systemie metod i form nauczania.
Do wycieczki, więc winien przygotować się sam nauczyciel, przygotować obiekt, przygotować dzieci a czasem nawet rodziców lub opiekunów.
Przygotowanie wycieczki obejmuje:
a) wybór odpowiedniego miejsca wycieczki, aby zrealizować cele programowe,
b) ustalenie terminu i czasu trwania wycieczki,
c) opracowanie planu przebiegu wycieczki,
d) zabezpieczenie opieki osób dorosłych i środków transportu w przypadku wycieczek dłuższych i całodziennych,
e) dokonanie przez nauczyciela wyboru zjawisk, przedmiotów, obiektów do obserwacji,
f) określenie celów i zadań możliwych do zrealizowania w czasie wycieczki, metod i form pracy nauczyciela i uczniów, niezbędnych środków dydaktycznych,
g) uzupełnienie wiedzy przez nauczyciela na temat zwiedzanych obiektów.
h) przygotowanie uczniów:
- wspólne sprecyzowanie celów i zadań, które będą realizować,
- wprowadzenie w problematykę wycieczki,
- sporządzenie planu zamierzonych obserwacji, określenie sposobu gromadzenia danych,
- ustalenie wykazu niezbędnych pomocy naukowych, przyborów i narzędzi potrzebnych do realizacji zadań,
- w zależności od potrzeb, podział na grupy i przydział zadań,
- przypomnienie zasad bezpieczeństwa oraz regulaminu wycieczki,
- przypomnienie celów wycieczki, czasu i miejsca zbiórki, omówienie sposobu ubrania, wyżywienia, wyposażenia w niezbędne przybory,
i) przygotowanie osób dorosłych - opiekunów.
Każda wycieczka powinna być wykorzystana możliwie wszechstronnie. Do podstawowych czynności w tym zakresie należy:
- podsumowanie i ocena stopnia realizacji zamierzeń oraz zdobytych przez uczniów wiadomości i umiejętności,
- sporządzenie i przechowywanie materiałów zebranych w celu wykorzystania ich w dalszej pracy,
- zaplanowanie zakresu i sposobu wykorzystania wycieczki w realizacji programu nauczania innych przedmiotów.
Znaczenie wycieczek
„Wycieczki, obok obserwacji i ćwiczeń, są najważniejszymi sposobami realizacji celów i treści przedmiotu środowisko społeczno - przyrodnicze. Nie tylko umożliwiają obserwację otaczającej rzeczywistości, ale także wyzwalają radość, aktywność poznawczą uczniów, budzą zainteresowanie, wprowadzają do pracy szkolnej ożywienie. Dobrze je czasem łączyć z zabawą oraz terenową, pożyteczną pracą dla środowiska”.
Wycieczki można zaliczyć do najskuteczniejszych środków dydaktycznych nazywanych pomocami naukowymi.
Sądy na temat prawidłowo przeprowadzonych wycieczek:
- ułatwiają bezpośredni kontakt z rzeczywistością i naturalnym otoczeniem, z przyrodą,
- dostarczają ciekawych przeżyć,
- są źródłem spostrzeżeń potrzebnych do rozwoju myślenia uczniów,
- budzą zainteresowania światem, chęć jego poznania,
- budzą przywiązanie do ojczystych stron, kształcą postawę patriotyzmu,
- uczą metod poznawania rzeczywistości,
- budzą różnorodne zainteresowania,
- zbliżają szkołę do życia pokazując ludzi, ich życie, pracę, warunki pracy,
- dzięki wycieczce uczniowie poznają życie określonego środowiska, zaobserwują wiele czynników jednocześnie, widzą ich wielostronne powiązania i współzależności i dynamikę.