Wyrównywanie deficytów w kompetencji społecznej i komunikacyjnej.
W celu wyrównywania deficytów w rozwoju społecznym i komunikacyjnym, należy uczyć dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera między innymi następujących umiejętności:
Wiedzy o spostrzeżeniach, które powstają u innego człowieka w określonej sytuacji:
Spostrzegania cech innych ludzi;
Spostrzegania zachowań innych ludzi
Spostrzegania relacji interpersonalnych i zachowań w relacjach międzyludzkich
- Wnioskowania o tym, co widzą inne osoby
Wiedzy o motywach, którymi ludzie mogą się kierować oraz o związkach motywów z określonymi kategoriami zachowań
Wiedzy o pamięci i jej związku z zachowaniem człowieka
Wiedzy o ludzkich emocjach i uczuciach oraz o związkach zachowań ludzi z ich uczuciami
Wiedzy o tym, jak ludzie myślą i od czego ich myślenie zależy
Wiedzy o dwóch głównych źródłach wiedzy: doświadczeniu i przekazie słownym
Reguł i zasad postępowania w relacjach interpersonalnych
Rozumienia i używania pozawerbalnych form komunikowania się (gesty, mimika twarzy, kontakt wzrokowy, postawa ciała)
Rozumienia i używania synonimów, przenośni, powiedzeń, metafor, idiomów
Inicjowania i podtrzymywania rozmów
Nauka rozpoczynania i kończenia zabawy (zadawanie pytań: Czy mogę się z tobą pobawić?, Co chciałbyś teraz robić? Pobawmy się w …, adekwatna reakcja na odmowę);
Stosowania właściwej melodyki, nacisku i wysokości głosu
Rozumienia wypowiedzi słownej innych osób
Czytania ze zrozumieniem
Określania głównego tematu wypowiedzi i czytanych tekstów
Nauka elastyczności, współdziałania i dzielenia się z innymi (dzielenie się zabawkami, podążanie za pomysłami innych dzieci, elastyczne przechodzenie z jednej zabawy do drugiej, adekwatne zachowanie się podczas wygranej i przegranej)
Nauka prawidłowego zachowania się podczas konkretnych sytuacji dotyczących innych (wykazanie zainteresowania, kiedy komuś dzieje się krzywda)
Nauka prawidłowego zachowania się podczas konkretnych sytuacji dotyczących własnych emocji
Nauka rozumienia określonych sytuacji z punktu widzenia innej osoby.
Zachowania społeczne
Opis przykładowych programów wyrównujących deficyty społeczne oraz w komunikowaniu się.
Inicjowanie interakcji dotyczącej aktywności - do koszyka lub pudełka z określoną aktywnością dołączona jest karta LM lub mini-me z podpowiedzią komentarza dziecka. Dziecko, po wzięciu pudełka, odtwarza nagrany tekst i wypowiada go, np.:
będę rysował
patrz, mam…
czas na …
Nauczyciel komentuje, za każdym razem podając inny komentarz
Inicjowanie interakcji dotyczących nagród: poproszę o… /wybieram…/mam ochotę na…
Wyrażanie prośby z użyciem zwrotu „proszę”
Wyrażanie prośby z użyciem zwrotu „jeszcze”
Wyrażenie próśb z użyciem zwrotu „daj mi”
Inicjowanie prośby o kontynuowanie ulubionej aktywności: jeszcze/rzuć/daj
Inicjowanie prośby o brakujące przedmioty, potrzebne do wykonania określonej aktywności, np. dziecko ma w koszyczku kartki, a nie ma kredek: daj…/ nie ma …/ brakuje …/ poproszę o …
Kształtowanie kontaktu wzrokowego.
a/ W naturalnych sytuacjach nagradzamy każde spojrzenie dziecka na nas - nawet, gdy spojrzy na nas przez ułamek sek. - „pięknie popatrzyłeś/ładnie patrzysz”, z jednoczesną nagrodą konkretną (sporadycznie nawet jakimś smakołykiem) lub przytulaniem, bardzo wyrazistą pochwałą - tym, co dziecko lubi. Zależy nam na tym, by dziecko często otrzymywało pozytywne informacje dotyczące używania przez niego wzroku jako elementu komunikacji z nami. Im więcej takich informacji otrzyma, w przeróżnych sytuacjach, tym szybciej nauczy się, że patrzenie na ludzi jest ważne, więc należy patrzeć.
b/ Nauczanie incydentalne - stwarzamy sytuacje lub wykorzystujemy naturalne (te, w których dziecko ma motywację do zrobienia lub otrzymania rzeczy, aktywności dla niego atrakcyjnej):
- trzymamy w ręku ulubione smakołyki, zabawki lub inne przedmioty - gdy tylko dziecko spojrzy, chwalimy go pochwałą konkretnego zachowania i szybko je podajemy. Jeśli dziecko nie patrzy, możemy manipulować zabawką, np. trzymać ten przedmiot bliżej twarzy. WAŻNE: rzecz lub aktywność, ze względu, na którą dziecko na nas spojrzało podana jest bardzo szybko po udzieleniu pochwały - do 2-3 sek.
- gdy dziecko nam coś podaje do pokazania, chce się czymś pochwalić lub zwrócić na coś uwagę - nie reagujemy, jeśli na nas jednocześnie nie spojrzy. Gdy na nas popatrzy natychmiast chwalimy i zwracamy uwagę na przynoszony/pokazywany przedmiot;
- wstrzymujemy wykonywanie określonej czynności, którą dziecko lubi - zatrzymujemy jego zabawę (zwłaszcza wszelkie zabawy ruchowe polegające na bliskim kontakcie z mamą lub tatą), zasłaniamy sobą ekran monitora gdy ogląda bajkę lub gra na komputerze, itp. - wymagamy, by dziecko na nas spojrzało - nagrodą jest pochwała konkretnego zachowania oraz ta czynność, ze względu na którą dziecko na nas spojrzało (czyli np. kontynuacja zabawy z tatą w „wygłupianki”, podrzucanie, itp.)
-podajemy dziecku smakołyk w pojemniku, którego nie może samodzielnie otworzyć - musi na nas spojrzeć; stawiamy picie, ulubioną książkę z cyferkami lub smakołyk wysoko - też na nas ma spojrzeć, by dostać tę niedostępną, ale pożądaną przez dziecko rzecz
-przy wszelkich sytuacjach, w których dziecko ma nas o coś poprosić, także tych zwyczajnych, codziennych, np. otwarcie drzwi, by wyjść na dwór, itp.
Jeśli pomimo naszych starań dziecko unika kontaktu wzrokowego możemy go czynnie poszukiwać, np. zbliżyć się do niego, pochylić się w jego stronę, „zaglądać w oczy”, delikatnie przytrzymać za ramię i w ten sposób próbować pokierować jego głową tak, by wywołać kontakt wzrokowy. Unikamy manipulowania twarzą dziecka oraz mówienia „popatrz na mnie”. Dziecko powinno uczyć się nawiązywać kontakt wzrokowy w sposób naturalny (nawet, jeśli wywołany), ale nie na polecenie.
Nauka reagowania na imię.
SPOSÓB UCZENIA:
Przed wymówieniem imienia dziecka n-l określa jakąś nagrodę, aktywność lub zabawkę, którą otrzyma uczeń. N-l ustawia się w odpowiednim miejscu i w odpowiedni sposób trzymając w ręku tabliczkę ekonomiczną i mając w zasięgu ręki nagrodę rzeczową. W początkowym etapie nauki instruktor może pokazywać uczniowi nagrodę rzeczową. N-l wymawia imię ucznia zwykłym tonem, bez żadnych dodatkowych wypowiedzi (bez mówienia „hej/spójrz”). W momencie, gdy uczeń spojrzy na n-la natychmiast otrzymuje nagrodę rzeczową oraz pochwałę konkretnego zachowania. Jeżeli uczeń jest zaangażowany w jakąś aktywność podczas gdy jego imię jest wypowiadane n-l stosuje podpowiedzi manualne, żeby uczeń przerwał trwającą aktywność do momentu aż prawidłowo zareaguje. Nigdy nie stosujemy podpowiedzi manualnych w obrębie twarzy i głowy.
Nauka reagowania na imię, kroki:
A/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi naprzeciwko lub obok ucznia, gdy ten nie jest zaangażowany w żadną aktywność;
B/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi za uczniem, gdy ten nie jest zaangażowany w żadną aktywność;
C/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi naprzeciwko lub obok ucznia, gdy ten jest zaangażowany w jakąś aktywność;
D/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi za uczniem, gdy ten jest zaangażowany w jakąś aktywność;
E/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi w odległości ok. 1,5 m od ucznia, naprzeciwko lub z boku, podczas gdy uczeń siedzi lub jest zaangażowany w aktywność;
F/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi w odległości 1,5 m za uczniem który siedzi i jest czymś zajęty;
G/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi 1,5 m naprzeciwko lub z boku podczas gdy ten chodzi, porusza się lub jest zaangażowany w inne aktywności z motoryki dużej;
H/ osoba wymawiająca imię ucznia stoi za uczniem, gdy ten chodzi, porusza się lub jest zaangażowany w inne aktywności z motoryki dużej.
Dzielenie się uwagą - pokazywanie ulubionych zabawek, wykonywanych przez siebie prac oraz w trakcie wykonywania konkretnych aktywności, np.: patrz jak skaczę!
Wskazywanie przez siebie określonych aktywności - dziecko wskazuje/pokazuje palcem określony przedmiot/część ciała/obraz/osobę dotykając je lub wskazując z bliskiej odległości. Dziecko wykonuje to zadanie po usłyszeniu nazwy i poleceniu „pokaż”. W pierwszym etapie uczenia przedmioty/obrazy/…/ powinny znajdować się w wyznaczonym miejscu na stole wśród innych obojętnych zadaniu przedmiotów.
Patrzenie w kierunku, w którym patrzy osoba - w pierwszym kroku przedmiot, który „wskazujemy” wzrokiem jest bardzo blisko i jest atrakcyjny
Rozróżnianie na ilustracjach stanów umysłu i relacji interpersonalnych - prosimy, żeby dziecko pokazało panią, która jest radosna (bo uśmiecha się) lub pana, który obserwuje dzieci na placu zabaw, albo panią, która patrz na pana w kapeluszu.
Rozróżnianie na materiałach nagranych stanów umysłu i relacji.
Preferencje - co ja lubię, co inna osoba lubi.
Nie widzę znaczy nie wiemy - np. zabawa w chowanie do koszyka przedmiotów, żeby inna osoba tego nie widziała (podobnie z rysowaniem lub pokazywaniem ilustracji w książeczkach). Zadajemy pytanie: czy pani wie, co jest w koszyczku? - nie bo nie widziała.
Decentracja - pokazuje dziecku zdjęcia lub ilustracje, przedstawiające sytuacje, w których jedna osoba widzi wyraźnie dany przedmiot, a inna - nie. Pytamy: kto widzi…?/ kto nie widzi …?
Odgadywanie udawanych czynności i stanów umysłu - nauczyciel udaje (np., że leci samolotem, kopie piłkę, czesze włosy, wg spisanej wcześniej listy) dziecko nazywa.
Udawanie czynności przez dziecko (jak wyżej, ale na polecenie udawaj, że …)
Nazywanie określonych stanów umysłu i uzasadnianie (dlaczego ktoś jest …?) - na podstawie scenek z pacynkami
Uczenie wyrażania empatii - w naturalnych sytuacjach oraz specjalnie zaaranżowanych (np. nauczyciel potyka się uderza w krawędź stołu) - uczymy wykonania określonego gestu, wydania komentarza w połączeniu z adekwatną miną.
Rozumienie żartów dotyczących niezgodności danej sytuacji z rzeczywistością, np. pani ma brodę (bo się przebrała), kolega ma doczepione uszy jak królik lub nos klowna.
Wykonywanie i odczytywanie gestów: hurra!, ojej - łapanie się za głowę, super - kciuk do góry, zatykanie buzi i parsknięcie - gdy wydarzy się coś śmiesznego.
Inicjowanie kontaktów z rówieśnikami - bodźcem jest karta LM ze zdjęciem osoby oraz symbol tablicy wyboru aktywności (np. kwadracik w kolorze tablicy). Dziecko wybiera zdjęcie aktywności z tablicy, dopina do symbolu tablicy, odtwarza nagrany komentarz i inicjuje interakcję z dzieckiem.
Inicjowanie interakcji na widok zdjęć w albumie: mama czyta/to jest wujek …/ babcia ma okulary. Nauczyciela zawsze komentuje
Przykłady programów uczących sprawności spostrzegania.
Na tym poziomie uczymy spostrzegania innych ludzi. Jest to zmienna, której obecność stanowi warunek konieczny, ale nie wystarczający do rozwiązywania zadań z teorii umysłu. Zaliczenie tego poziomu daje podstawę do uczenia następnego.
Spostrzeganie cech i zachowań ludzi wyróżnionych.
Dziecko ogląda krótkie scenki filmowe (wideo) lub ilustracje, w których występuje grupa ludzi różniących się wyglądem i zachowaniem. W trakcie projekcji nauczyciel wydaje polecenia wskazania osoby (za każdym razem innej), która:
- ma zielony sweter;
- ma opaskę na włosach;
- ma wysokie czarne buty;
- drapie się po głowie;
- ziewa
Spostrzeganie relacji interpersonalnych i czynności osób.
Dziecko ogląda nagranie wideo lub ilustrację z grupką osób zgromadzonych na przykład na urodzinach. Dziecko ma wskazać osoby, wymieniane przez nauczyciela na podstawie informacji o relacjach, jakie te osoby nawiązują z innymi
oraz określenia czynności patrzenia na określony obiekt.
W ten sposób dziecko ma wskazać :
- dziewczynkę, która patrzy na psa;
- panią, która słucha jak dziecko do niej mówi;
- pana, który obserwuje ptaki na niebie;
- pana, który słucha opowieści łysego człowieka w marynarce
……………………………………………………………………………………..
Programy dotyczące wiedzy o motywach, którymi ludzie mogą się kierować, oraz o związkach różnych motywów z określonymi kategoriami zachowań.
I poziom:
Nauczyciel zadaje pytanie, które wymaga przyporządkowania określonego słownie motywu jednej z osób przedstawionych w nagraniu wideo lub na ilustracjach.
Pytanie: „Czego chce ta osoba? Na czym jej zależy?
Na przykład:
Drwal piłuje drzewo.
Strażak wchodzi po drabinie w kierunku kota, który siedzi wysoko na drzewie.
Dziewczynka wyciąga rękę w kierunku psa, który patrzy na nią z odległości
II poziom:
Nauczyciel prezentuje kolejno nagrania lub ilustracje, które przedstawiają pojedyncze osoby zajmujące się jakąś aktywnością lub znajdujące się w pewnej sytuacji. Nauczyciel zadaje za każdym razem 3 pytania dotyczące domniemanego motywu, którym kieruje się ta osoba. Jedno z nich zawiera właściwy motyw.
Na przykład:
Człowiek wiosłuje na kajaku.
Czy ten człowiek spieszy się do pracy?
Czy ten pan umówił się w kawiarni z kolegą?
Czy ten pan chce poprawić swoją kondycję?
III poziom:
Nauczyciel prezentuje scenki wideo lub ilustracje pokazujące pojedyncze osoby zaangażowane w jakieś działanie. Dziecko musi samo nazwać motyw, jakim kieruje się każda z tych osób. Prezentowane są nagrania wideo lub fotografie.
Polecenie: „Powiedz, co chce zrobić każda z tych osób. Na czym jej zależy?”
- pani wsiada do taksówki;
- mechanik stoi przed podniesioną maską
samochodu
IV poziom:
Dziecko ma za zadanie wywnioskowanie i nazywanie motywu, którym kieruje się każda z osób zaprezentowanych w nagraniach na podstawie ich wypowiedzi.
Polecenie: „Powiedz, co chce zrobić każda z osób, które teraz będą mówiły?”
Nagrane wypowiedzi:
- Która jest godzina? O 9-ej będzie ciekawy film w telewizji;
- Przestałem jeść słodycze. Za dużo ważę.
Historyjki społeczne:
Carol Gray stworzyła technikę terapeutyczną zwaną „historyjki społeczne”. Jest ona niezwykle skuteczna w rozwijaniu u dziecka umiejętności rozumienia wskazówek z otoczenia społecznego i sposobu działania w określonych sytuacjach społecznych. Technika ta polega na stworzeniu krótkiej historyjki opisującej daną sytuację i podaniu opisu właściwego zachowania i wyrażania się.
Konstruowanie krótkiej historyjki umożliwia opisanie danej sytuacji w kategoriach odpowiednich dla niej reguł i oczekiwanego rodzaju zachowania oraz dostarczenie informacji na temat tego, co się w tej sytuacji dzieje i dlaczego.
Pierwsza historyjka może opisywać sytuację,
w której dziecko już umie się właściwie zachować, tak aby mogło się skoncentrować najpierw na przyswojeniu sobie reguł gry. Historyjka dla dzieci w wieku przedszkolnym powinna zawierać kilka słów na jednej stronie, pisanych dużą czcionką, oraz ilustracje i zdjęcia. Dzieci nie umiejące czytać mogą słuchać historyjki nagranej na taśmie.
Nauczyciele starszego dziecka mogą przygotować historyjkę, tak jakby byli dziennikarzami, posługując się językiem i grafiką typową dla artykułu z gazety.
Przykład: Dziecko źle zachowało się w kolejce na obiad:
W mojej szkole jest wiele sal (opisowe). Jedna z sal nazywa się jadalnia (opisowe). Dzieci słyszą dzwonek na obiad (perspektywiczne). Dzieci wiedzą, że dzwonek oznacza, że mają się ustawić w kolejce pod drzwiami (perspektywiczne). Tworzymy kolejkę, aby było sprawiedliwie dla dzieci, które czekały najdłużej (perspektywiczne). Każdy, kto przychodzi później staje na końcu kolejki (dyrektywne). Kiedy ja przyjdę postaram się też stanąć na końcu . Chcę coś zjeść. Będę spokojnie czekał na swoją kolej, aby dostać obiad.
……………………………………………………………………………………………….
Inicjowanie i podtrzymywanie rozmów.
- prawidłowe zwrócenie się do rozmówcy (nawiązanie kontaktu wzrokowego, wypowiedź, prawidłowa postawa ciała, odpowiednia odległość,);
- podtrzymywanie rozmowy poprzez okazanie zainteresowania wypowiedzią rozmówcy i sygnały pozawerbalne;
- umiejętność rozpoznawania sygnałów, kiedy należy odpowiedzieć, przerwać lub zmienić temat;
- umiejętność prowadzenia rozmowy na różne tematy;
- elastyczne przechodzenie z tematu na temat;
- komentowanie wypowiedzi;
- zadawanie pytań;
………………………………………………………………………………………………………
Propozycje zabaw
zabawa polegająca na prowadzeniu osoby z zawiązanymi oczami przez przeszkody od punktu a do b . Osoba, która prowadzi podpowiada werbalnie ale też manualnie. Dzieci zamieniają się rolami;
magiczna kieszeń - nauczyciel wyjmuje z kieszeni tajemniczy przedmiot, gestami pokazuje, w jaki sposób ten przedmiot jest używany - zadaniem dziecka jest odgadnięcie, jaki to przedmiot , następnie zamieniamy się rolami;
nauczyciel prosi aby dzieci przedstawiły się jako jedno ze zwierząt (kot, lew , żaba ). np.: Jestem kotem, lubię spać w na kocu , lubię polować na myszy;
co ja robię? - nauczyciel na zmianę z dziećmi odgrywa scenki (ktoś wybiera coś do jedzenia, krzywiąc się, gdy zobaczy coś niesmacznego, od czasu do czasu chwyta się za brzuch i go masuje, ktoś poprawia poduszkę i kładzie się spać, ktoś bierze na ręce dziecko i karmi je, ktoś obiera jabłko i zjada je, ktoś podnosi kwiaty, wącha je i wkłada do wazonu, itp.) - zadaniem pozostałych uczestników jest odgadnięcie;
robimy miny - nauczyciel, na zmianę z dziećmi pokazuje miny wyrażające podstawowe emocje - zadaniem pozostałych uczestników jest odgadnięcie, jaki teraz jest kolega/nauczyciel;
wywiad z kolegami - dziecko pyta kolegów o ich preferencje (Jakie jest twoje ulubione jedzenie?/jakie są twoje ulubione zabawki?/do jakich miejsc lubisz chodzić?/Kiedy, że jesteś smutny/wesoły? - omawiamy z dzieckiem odpowiedzi kolegów - każdy jest inny, lubi co innego, cieszy się, smuci się z różnych powodów.
tajemnicza osoba - zabawa w zgadnij kto to. Nauczyciel opisuje kogoś z grupy posługując się przede wszystkim jego preferencjami ( jeśli będzie to za trudne to możemy opisywać wygląd ). Zadaniem innych uczestników jest odgadnięcie kto to;
pola uczuć - cztery arkusze papieru z nazwami i rysunkami czterech emocji. Każde dziecko przechodzi przez poszczególne pola wyrażając odpowiednie emocje;
smutny/wesoły miś - zadaniem dziecka jest wymyślenie, dlaczego miś może być smutny/wesoły. Możemy podpowiedzieć kilka wersji (bo jego przyjaciel wyprowadza się i będzie mieszkał w innym mieście/bo zgubił coś bardzo ważnego/bo zrobił koledze niespodziankę);
wspólne układanie się w określone kształty np. literki;
wspólne rysowanie ( dwoje dzieci ma jeden długopis i mają razem narysować coś - możemy wyjść od narysowania koła )
co masz na sobie - dzieci przyglądają sią jednemu wybranemu dziecku, dziecko wychodzi i dokonuje zmiany w swoim wyglądzie po czym wraca. Dzieci muszą powiedzieć jakie zmiany zaobserwowały.
Odgadywanie kogo udaje dana osoba na podstawie pytań kierowanych do niej.
Gra w memo-parę stanowi przysłowie, idiom, powiedzenie i jego wytłumaczenie.
Dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera stopniowo uczą się zasad zachowań społecznych bardziej przez analizę intelektualną i podawanie instrukcji, niż przez naturalną intuicję. Dzieci te muszą myśleć o tym, co mają zrobić, podczas gdy dzieci typowo rozwijające się reagują natychmiast, bez zastanowienia. Dla dzieci z zespołem Aspergera zastanowienie się jest konieczne.
Niestety, wyrównawcze uczenie nie zachodzi pod wpływem zwykłego przebywania w otoczeniu innych osób i naśladowania ich. Kompensację można osiągnąć jedynie poprzez formalne nauczanie. Przypomina to trochę uczenie większości ludzi zaawansowanej matematyki. Niewielka liczba ludzi wydaje się intuicyjnie rozumieć pojęcia matematyczne i przychodzi im to bez wielkiego albo nawet żadnego świadomego wysiłku.
Większość ludzi nie ma takiej zdolności intuicyjnego rozumienia matematyki, ale nie oznacza to, że nie mogą się jej nauczyć w sposób wolniejszy. Wymaga to jednak wysiłku, motywacji
i formalnego uczenia.”
Blakemore, Frith, 2008
………………………………………………………………………………………………………
BIBLIOGRAFIA
1. Bauer J. „Empatia”
2. Bokus B.Shugar Grace W. „Psychologia języka dziecka”
3. Kossewska J. „Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi”
4. Uta Frith „Autyzm-wyjaśnienie tajemnicy”
5. Młynarska M. „Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym”
6. Pisula E. „Autyzm u dzieci-diagnoza, klasyfikacja, etiologia”
7. Pisula E. „Małe dziecko z autyzmem” Winczura B.
8. Winczura B. „Autyzm - na granicy zrozumienia”