Pojęcie finansów w ujęciu ekonomicznym i prawniczym
W ujęciu ekonomicznym finanse publiczne oznaczają pieniężny mechanizm podziału i wymiany wartości materialnych. Mechanizm ten polega na gromadzeniu i wydatkowaniu przez określone podmioty zasobów pieniężnych w tym ujęciu finanse występują tylko wówczas, gdy stosunki pieniężne towarowe mają znaczenie wyłączne lub dominujące w gospodarce danego kraju.
W ujęciu prawniczym pojęcie finansów publicznych można zdefiniować jako zjawisko ekonomicznie związane z mechanizmem podziału dochodu narodowego poprzez gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków przez podmioty publiczne, a podmioty publiczne to państwo i jednostki samorządu terytorialnego.
Rola państwa w sferze finansów - skoro państwo ma suwerenność, to ma pełne władztwo finansowe, które wyraża się w trzech atrybutach:
1) prawo do ustanawiania i emitowania pieniądza państwowego jako obowiązującego środka płatniczego. W Polsce złotówka jest legalnym środkiem płatniczym. Wszelkiego rodzaju świadczenia pieniężne muszą być wyrażone w złotówkach - zasada nominalizmu i walutowości. Chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Będzie nim ustawa prawo dewizowe z lipca 2002r - prawo reglamentacyjne, prawo typu administracyjnego. Jeżeli to prawo dewizowe nie pozwala, żeby jakaś umowa figurowała na inną walutę niż złotówki, to umowa jest bezskuteczna, a strony umowy narażone są na konsekwencje - przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa.
2) prawo do ustanawiania i pobierania w trybie publicznym dochodów oraz administrowania nimi. Państwo może część swoich kompetencji w sferze finansów publicznych przekazać innym podmiotom (samorządom, głównie gminom). Wszystkie podatki nakłada sejm, ale część dochodów z podatków i prawo ich wydatkowania przekazano samorządom. Gminy obok podatków i opłat lokalnych pobierają: podatek od nieruchomości i podatek od środków transportu, a także opłata targowa, klimatyczna, opłata pobierana w miejscowościach o statusie uzdrowiskowym, w gminach, w których występują kopaliny pobiera się opłatę eksploatacyjną. Gminy mogą pobierać opłaty administracyjną planistyczną od podwyższenia wartości nieruchomości w wyniku udoskonaleń infrastruktury, za zajęcie pasa ruchu, za ścięcie drzew i krzewów nie owocowych. Oprócz tego ze szczebla centralnego w ramach decentralizacji zaczęto przekazywać różne zadania, a na nie dotacje i subwencje. Wcześniej dochody z niektórych podatków (rolnego, leśnego, od czynności cywilnoprawnych, darowizny) przekazuje się samorządom (gminom). Subwencje ogólne (wsparcie) i różnego rodzaju dotacje (danie pieniędzy).
Mamy trzy formy samoograniczenia władztwa finansowego państwa:
a) autonomia finansowa - występuje w państwach o federacyjnej strukturze terytorialnej, wszelkie obciążenia finansowe nakłada parlament, ale parlamenty poszczególnych regionów mogą nakładać własne obciążenia, obowiązujące tylko na obszarze działania danego parlamentu lokalnego.
b) decentralizacja finansowa - wszystko nakłada państwo, ale część dochodów przekazuje się samorządom lokalnym
c) dekoncentracja finansowa - prawna forma przekazywania środków finansowych jakiemuś organowi na sfinansowanie pewnych zadań, ale odbywa się to pod nadzorem i kontrolą podmiotu publiczno-prawnego (organu reprezentującego podmiot publiczny).
3) prawo dokonywania wydatków związanych z wypełnianiem funkcji publicznych.
System finansowy państwa to zespół urządzeń i instytucji prawnych o charakterze publicznym połączonych w sposób celowy i logiczny w całość, służący gromadzeniu środków pieniężnych i ich rozdysponowaniu. System finansów państwa składa się z kilku członów:
1) systemu budżetowego
a) systemu dochodów publicznych, w tym także długu publicznego i zasad jego obsługi
b) wydatków publicznych - chodzi o środki finansowe przeznaczone na cele publiczne, w tym także udzielanie pożyczek i gwarancji Skarbu Państwa.
2) system bankowo-kredytowy wraz z reglamentacją dewizową.
3) system finansowy ubezpieczeń społecznych i gospodarczych
4) system finansowy przedsiębiorstw państwowych
Funkcje finansów publicznych:
1) funkcja fiskalna - zapewnienie budżetowi państwa samorządom terytorialnym nieprzerwanego dopływu środków pieniężnych
2) funkcja redystrybucyjna (rozdzielcza) - świadome i celowe wykorzystywanie instytucji finansowych państwa do przemieszczania zasobów pieniężnych celem wtórnego podziału dochodu narodowego. Tę funkcję można też określić jako wyrównawczą, ponieważ może służyć wyrównywaniu dysproporcji rozwoju poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej oraz różnych części państwa w układzie terytorialnym.
3) funkcja stymulacyjna - polega na oddziaływaniu za pomocą instytucji finansowych oraz strumieni pieniądza na zachowanie poszczególnych podmiotów w celu ich pobudzenia do określonych działań, lub też do zaniechania innych działań.
4) funkcja kontrolna - polega na wykorzystywaniu przepływu strumieni pieniądza w ramach systemu finansowego państwa, do sygnalizacji jakości i pozytywnych bądź negatywnych wyników procesów gospodarczych.
5) funkcja interwencyjna - kojarzy się z fiskalizmem - nadany ucisk finansowy ze strony państwa. Państwo nakładając zbyt duży ucisk finansowy na długą metę jest nieopłacalny.
Jeżeli chodzi o prawo finansowe, to wyróżniamy różne instytucje:
1) prawo finansowe konstytucyjne - mówi o nim dział 9 konstytucji
2) Prawo finansowe formalne - dotyczy sposobu pobierania dochodów i dokonywania wydatków - ustawa o finansach publicznych, ordynacja podatkowa
3) Prawo finansowe materialne - sposób nakładania, wymiaru i pobierania danin publicznych - ustawy podatkowe
Finanse publiczne - ćwiczenia gr.1 , dr Edward Georgjew
1