Klaudia Kulik, gr. „F”
Temat: Samorząd terytorialny pod okupacją.
W okresie Drugiej Rzeczypospolitej administracja terytorialna dzieliła się na administrację rządową i samorządową. Samorząd istniał na szczeblu gminy wiejskiej i miejskiej oraz powiatu. Od roku 1933 gmina wiejska składała się z gromad, które posiadały również swój samorząd. Natomiast samorząd w stopniu wojewódzkim nie powstał. W maju 1939 roku odbyły się ostatnie wybory do samorządu terytorialnego. Rady Miejskie, które wybrane zostały w wyborach powszechnych rozpoczęły jedynie pięcio letni okres kadencji.
W trakcie trwania II wojny światowej Polska znajdowała się pod niemiecką okupacją. Polityka niemiecka na ziemiach polskich uniemożliwiła normalne funkcjonowanie nowo wybranych organów samorządu terytorialnego. W tym okresie uległy likwidacji organy administracyjne, które funkcjonowały w Drugiej Rzeczypospolitej.
Na ziemiach, które nie były włączone do Rzeszy i Związku Radzieckiego utworzono Generalne Gubernatorstwo. Była to jednostka terytorialno- administracyjna, która została utworzona na mocy dekretu Hitlera z 12października 1939 r. Dzieliło się na cztery jednostki administracyjne, tzw. dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski. Na obszarze, jaki obejmowało znajdowało się 12,1 mln ludności. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki powiększyło swój obszar o kolejne województwa: lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie i wołyńskie, pod nazwą dystryktu galicyjskiego. Dekret na podstawie, którego weszły one w życie ukazał się 1 sierpnia 1941 roku. Wówczas obszar Generalnego Gubernatorstwa był zamieszkiwany przez 16,6 mln mieszkańców. Generalne Gubernatorstwo było całkowicie podporządkowaną strukturą, jednak nie było ono uznane na arenie międzynarodowej. Posiadało uprawnienia władzy sądowniczej, wykonawczej oraz w ograniczonym zakresie prawodawczej, natomiast status nie był wyraźnie sprecyzowany a charakter prawny i administracyjny był specyficzny. Obszar Generalnego Gubernatorstwa nie cechował się suwerennością ani też nie wchodził w skład terytorialny III Rzeszy. Obowiązywał na nim polski porządek prawny określony przed wrześniem 1939, z wyjątkiem określonych spraw odmiennie uregulowanych przez władze niemieckie. Osobą odpowiedzialną za sprawowanie obowiązków na terenie gubernatorstwa był Generalny Gubernator. Nie posiadał jednak jej pełni na podległym sobie terenie - władzą prawodawczą, która była sprawowana za pomocą wydawanych rozporządzeń (będących głównym źródłem prawa w GG) dzielił z Radą Ministrów do Spraw Obrony Rzeszy oraz pełnomocnikiem do Spraw Planu Czteroletniego.
Organy te miały równorzędne uprawnienia do wydawania rozporządzeń, co Generalny Gubernator. Władzę wykonawczą dzielił głównie z wyższym dowódcą SS i Policji (niem. der Höhere SS- und Polizeiführer), który choć formalnie podlegał Generalnemu Gubernatorowi, to praktycznie mianowany był przez Heinricha Himmlera i wypełniał bezpośrednio jego polecenia. Wyższy dowódca SS i Policji otrzymał z tego powodu, decyzją Generalnego Gubernatora, prawo wydawania aktów prawnych na terenie całego Gubernatorstwa. Mimo iż Generalne Gubernatorstwo było całkowicie zależne od Rzeszy Niemieckiej to jednak posiadało pewne cechy odrębności w sferze administracji, gospodarki i finansów, m.in. poprzez oddzielenie granicy celnej i dewizowej, posiadanie własnej waluty, utworzenie Banku Emisyjnego w Polsce, który w Krakowie drukował nominalnie polskie pieniądze, tzw. młynarki. Generalne Gubernatorstwo posiadała również własny rząd, który był organem doradczym i wykonawczym Generalnego Gubernatora. Aparat biurokratyczny i policyjny, który został stworzony w GG był bardzo rozbudowany. Działania administracji cywilnej, policyjnej i wojskowej przenikały się i w praktyce ich kompetencje były niejednoznaczne. Nadrzędne władze centralne popierały konkretne działania określonych organów i ich plany. Niemieckie władze okupacyjne w latach 1939-1944, w pewnym wymiarze, utrzymały polską organizację samorządową. Ściślej mówiąc - niektóre urzędy administracji samorządowej. Na szczeblu gminy urzędnikami mogli być nawet Polacy. Na czele rządu przez cały okres okupacji stał Josef Bühler. Utrzymywanie takiego specyficznego ustroju prawnego na terenie Gubernatorstwa nie jest do końca wyjaśnione. Najwyższy Trybunał Narodowy, badając w latach 1946-1948 zbrodnie nazistowskie podczas okupacji niemieckiej Polski, uznał rząd Generalnego Gubernatorstwa za organizację przestępczą. Wiązało się to również z konwencją haską ponieważ utworzenie Generalnego Gubernatorstwa było sprzeczne z hasłami zawartymi w konwencji. W konsekwencji Generalne Gubernatorstwo nie było podmiotem prawa międzynarodowego, ani publicznego.
W początkowym okresie okupacji władze samorządowe na ziemiach polskich funkcjonowały na polskich zasadach. Z czasem jednak samorząd terytorialny utracił swoją niezależność na rzecz władz okupanckich.
Mimo, iż gminy pozostały jako jednostki samorządu to w ich strukturze, samorząd gminny został zlikwidowany. Zarządem gminy kierował burmistrz z pełną i wyłączną odpowiedzialnością. Ponad to burmistrzowie i wójtowie stali się funkcjonariuszami administracji okupacyjnej, posługującej się samorządem terytorialnym jako organem wykonawczym. Mianowani przez niemieckich szefów dystryktów polscy burmistrzowie i wójtowie stawali się wykonawcami zarządzeń niemieckich naczelników miast, którzy dodatkowo mogli zmienić zarządzenia burmistrza, mimo iż ten odpowiedzialny był za zarząd miasta. Burmistrzów powoływano drogą nominacji. Jako organ opiniodawczy przewidziana była rada przyboczna burmistrza, także pochodząca z nominacji. Bezpośrednią władzę nadzorczą nad gminami sprawował Starosta Powiatowy. Rady Narodowe, utworzone w niektórych miejscowościach jeszcze w okresie okupacji, uzyskały sankcję prawną swej ówczesnej formy w ustawie z dnia 11 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad narodowych. W myśl ustawy rady narodowe działały jako tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe. Dlatego nie były powołane do wykonywania zadań dawnych władz wykonawczych a miały raczej uprawnienia władz stanowiących oraz uprawnienia kontrolne.
Po zakończeniu II wojny światowej roku 1950 uchwalona została ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Ustawa z dnia 25.09.1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych zapoczątkowała nowy okres w dziejach rad narodowych stopnia podstawowego. W miejsce dotychczasowych gmin i gromad zostały utworzone nowe gromady, jako jednostki podziału administracyjnego wsi.
Klaudia Kulik gr. F
BIBLIOGRAFIA:
J.Buszko, Historia Polski 1864-1948
Ustawa z 23 III 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Dz. U. R. P„ nr 35. poz. 294;
Internet: Archiwum Państwowe w Kielcach, warszawski zarząd miejski
Bazhum.muzhp.pl
Źrodło : Internet warszawski zarząd miejski
¹J. Buszko, Historia Polski 1864-1948
źródło: Internet, Archiwum państwowe w Kielcach
1